Wszyscy Święci

Dzieje zabytku

Obraz powstał na początku XVIII wieku i pochodzi z poprzedniej świątyni w Zakliczynie. Około 1775 roku wstawiono go do nowego ołtarza głównego w nowym kościele. W ołtarzu tym znajduje się również obraz „Ukrzyżowanie” z drugiej połowy XVIII wieku, fundacji księdza Wojciecha Brandysiewicza, dziekana dobczyckiego. Z kolei w zwieńczeniu ołtarza umieszczono płótno nieznanego artysty, przedstawiające Wniebowzięcie Matki Boskiej z 1775 roku. Ponadto nastawę zdobią figury czterech polskich świętych: św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Kazimierza i św. Jana Kantego, a także dwie rzeźby aniołków w partii zwieńczenia. Ołtarz wraz z obrazami i rzeźbami był wielokrotnie odnawiany. Jedną z konserwacji (z lat 1884-1887) odnotowano na spodnich częściach baz kolumn. Kolejną, wykonał w 1969 roku Jacek Radałowicz, a następną przeprowadzono w 1995 roku. Ostatnia konserwacja odbyła się w latach 2013-2014.

Opis

Obraz „Wszyscy Święci” jest w kształcie stojącego prostokąta, zamkniętego łukiem wklęsło-wypukłym z uskokami. Przedstawienie wielopostaciowe, trójstrefowe. Na samym dole kompozycji, w pierwszej strefie ukazano czterech Ewangelistów z księgami i piórami w dłoniach (oprócz św. Łukasza, który w dłoni trzyma obraz Matki Boskiej) w towarzystwie odpowiadających im atrybutów: człowieka, lwa, orła i wołu. W grupie po lewej stronie stoi także Mojżesz z tablicami dekalogu w dłoniach, król Dawid w królewskim stroju z harfą oraz inni święci. Z kolei po prawej stronie obrazu znajdują się: św. Florian w zbroi legionisty rzymskiego, z chorągwią i wiaderkiem z wodą w dłoniach; Ewa z jabłkiem w dłoni oraz Adam. Pośrodku strefy umieszczeni są też Trzej Królowie w turbanach na głowie i złotych koronach.

W drugiej strefie kompozycji, w rzędzie najniższym, od lewej stoją: św. Dominik w białym habicie i czarnym płaszczu, z różańcem w ręku; św. Wojciech w szatach biskupich z włócznią w dłoni; św. Grzegorz Wielki ubrany w czerwoną kapę i camauro na głowie z księgą w dłoni; św. Stanisław w szatach biskupich ze wskrzeszonym Piotrowinem; św. Jan Nepomucen w stroju kanonika; św. Ambroży z księgą w dłoniach (pośrodku rzędu); św. Kazimierz Jagiellończyk w mitrze książęcej na głowie; św. Jan Kanty w stroju uniwersyteckim z befką pod szyją; św. Augustyn z gorejącym sercem w dłoni i otwartą księgą oraz św. Hieronim w czerwonym stroju kardynalskim. Ponadto w grupie po lewej stronie zostali ukazani: św. Bartłomiej z nożem w dłoni, św. Jakub w stroju pielgrzymim, św. Tomasz z włócznią oraz św. Piotr z kluczami. Z kolei w grupie po prawej stronie: św. Wawrzyniec w stroju diakona z rusztem w dłoni, św. Izydor Oracz w sukmanie chłopskiej z widłami i cepem, św. Szymon z piłą, św. Andrzej z krzyżem w kształcie litery „X” oraz inni święci. Pośrodku, nieco wyżej unosi się na chmurze św. Michał Archanioł, ubrany w zbroję rzymską z czerwonym płaszczem z tarczą w lewej dłoni oraz palmą i trąbą w prawej.

W trzeciej strefie, w grupie po lewej stronie przyklękają, od przodu: Matka Boska w białej sukni i welonie oraz niebieskim płaszczu, za nią św. Joachim i św. Anna, następnie św. Józef oraz pozostali święci. W grupie po prawej stronie, od przodu św. Jan Chrzciciel z nagim torsem, ubrany w skórę wielbłądzią, u jego stóp leży krzyż ze wstęgą z napisem „ECCE AGNUS DEI”. Za nim św. Szczepan w stroju diakona z kamieniem w lewej dłoni, obok św. Franciszek w habicie franciszkańskim ze stygmatami na dłoniach i z tonsurą na głowie, w oddali św. Barbara z miniaturą wieży w dłoniach i pozostali święci.

W zwieńczeniu zostali przedstawieni: Bóg Ojciec, Jezus Chrystus i gołębica Ducha Świętego. Bóg Ojciec i Jezus obejmują się jedną ręką za szyję, drugą wskazują na znajdującą się pomiędzy nimi gołębicę. Bóg Ojciec ubrany jest w białą suknię oraz niebieski płaszcz, a Jezus ma odsłonięty nagi tors, okrywa go czerwony płaszcz. Bóg Ojciec w prawej dłoni trzyma berło królewskie, a Jezus mały krzyż. W tle, pośród chmur widoczne są małe, uskrzydlone główki anielskie. Kolorystyka obrazu stonowana o szerokiej gamie barwnej i miękkim modelunku. Rama drewniana, profilowana i złocona.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz jest bezpośrednio związany z wezwaniem kościoła w Zakliczynie – Wszystkich Świętych. Święto to jest czczone od czasów pierwszych męczenników. Myśl ustanowienia dla wszystkich świętych wspólnego, uroczystego dnia rozpoczęła się wyłaniać na Wschodzie od IV wieku. W VII wieku papież Bonifacy IV antyczną budowlę Panteon w Rzymie przeznaczył na kościół pod wezwaniem Santa Maria ad Martyres, gromadząc w nim dużą ilość relikwii świętych męczenników. Na tę pamiątkę ustanowił też święto na dzień 13 maja, które późniejszy papież Grzegorz IV (827-844) przełożył na dzień 1 listopada. Przedstawienie Wszystkich Świętych pojawiało się w sztuce już od średniowiecza, jednak w w bardziej rozbudowanej kompozycji, takiej jak ukazano ją na obrazie w Zakliczynie powstało dopiero w okresie renesansu i baroku.

Obraz ten przedstawia triumf nieba, jego najważniejszych świętych, w tym świętych polskich. Na samym dole kompozycji, w pierwszej strefie ukazano czterech Ewangelistów z księgami i piórami w dłoniach (św. Łukasz z obrazem Matki Boskiej) w towarzystwie odpowiadających im atrybutów: człowieka, lwa, orła i woła. Pośrodku kompozycji umieszczeni są trzej królowie, według tradycji nazywani: Kasper, Melchior i Baltazar w turbanach na głowie i złotych koronach. Po lewej stronie obrazu widać Mojżesza z tablicami dekalogu oraz króla Dawida w królewskim stroju z harfą w dłoni. Z kolei po prawej stronie obrazu znajduje się polski święty, patron Krakowa – św. Florian w zbroi legionisty rzymskiego, z chorągwią i wiaderkiem z wodą w dłoniach. Obok niego stoją prarodzice: Ewa z jabłkiem oraz Adam. Ewa umieszczona jest po przekątnej Matki Boskiej w nawiązaniu do słów o Matce Bożej „To co Ewa straciła przez niewierność, Maryja odzyskała przez wiarę”. Podobnie ustawieni są Mojżesz, jako pierwszy prawodawca na dole obrazu i po przekątnej u góry św. Jan Chrzciciel, jako ostatni prorok.

W drugiej strefie przedstawiono apostołów i różnych świętych kościoła powszechnego i polskiego. Najbliżej Trójcy Świętej znajdują się apostołowie ustawieni w dwóch grupach, według listy apostołów wymienionej w Ewangelii św. Mateusza „A oto imiona dwunastu apostołów: pierwszy Szymon, zwany Piotrem, i brat jego Andrzej, potem Jakub, syn Zebedeusza, i brat jego Jan, Filip i Bartłomiej, Tomasz i celnik Mateusz, Jakub, syn Alfeusza, i Tadeusz, Szymon Gorliwy i Judasz Iskariota, ten, który Go zdradził” (Mt 10, 2-4). Postacie ustawione są według tego spisu, raz z lewej, raz z prawej strony obrazu. Istotne jest ustawienie dwóch świętych w centrum: św. Piotra (czczonego szczególnie w kościele zachodnim) i św. Andrzeja (w kościele wschodnim). Poniżej, od lewej, w białym habicie i czarnym płaszczu stoi św. Dominik z różańcem w dłoni. Obok niego św. Wojciech w stroju biskupim z włócznią w dłoni, którą miał być ugodzony przez pogańskiego kapłana. Następnie św. Grzegorz Wielki ubrany w czerwoną kapę z księgą w dłoni (zapewne graduałem) oraz w charakterystycznym nakryciu głowy, zwanym „camauro”, noszonym przez papieży od XII wieku. Za nim ustawiony jest św. Stanisław, jeden z głównych patronów Polski, w sztach biskupich, obok którego wyłania się postać wskrzeszonego Piotrowina o sinej karnacji. Dalej św. Jan Napemucen w almucji i birecie na głowie, patron spowiedników i orędownik w czasie powodzi. Święty ten został ukazany nieco w ukryciu i cieniu w symbolicznym nawiązaniu do jego męczeńskiej śmierci, podczas której nie chciał zdradzić tajemnicy spowiedzi, tak jakby nadal pragnął okazać milczenie. Pośrodku strefy drugiej stoi św. Ambroży, biskup Mediolanu, kolejny wielki doktor Kościoła. Następnie dwaj święci kościoła polskiego: św. Kazimierz Jagiellończyk, patron Polski i Litwy oraz św. Jan Kanty, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obok nich jest też św. Augustyn z gorejącym sercem i otwartą księgą w dłoni, biskup i doktor Kościoła, który nawrócił się dzięki modlitwie swojej matki św. Moniki i nauczaniu św. Ambrożego. Z tyłu, za św. Augustynem w niebieskiej sukmanie chłopskiej, z widłami i cepem w dłoniach stoi hiszpański święty – Izydor Oracz, patron rolników. Przed nim z kamieniami pokutnymi w dłoni, okryty czerwonym płaszczem, a także z czerwonym kapeluszem kardynalskim i zamkniętą księgą stoi czwarty doktor Kościoła – św. Hieronim, tłumacz Pisma Świętego na łacinę. Ostani święty w drugiej strefie kompozycji to św. Wawrzyniec w stroju diakona, trzymający w dłoniach narzędzie swej męczeńskiej śmierci – ruszt. Pomiędzy strefą drugą, a trzecią, pośrodku unosi się św. Michał Archanioł w starożytnej zbroi, okryty czerwonym płaszczem z tarczą w dłoni oraz trąbą i palmą w drugiej. Trąba jest istotnym elementem tej kompozycji, nawiązującym do eschatologicznej wizji z Apokalipsy św. Jana, zapowiadającej rzeczy ostateczne.

Strefa trzecia podzielona jest na dwie grupy. Po lewej stronie znajduje się Matka Boska i najbliższa jej rodzina: św. Anna, św. Joachim, św. Józef oraz pozostali krewni. Po prawej stronie grupę otwiera św. Jan Chrzciciel, który głosił potrzebę nawrócenia oraz przygotowywał drogę na nadejście Mesjasza. Na obrazie został ukazany, jako półnagi mężczyzna, bowiem według słów Ewangelii miał być odziany tylko w skórę z wielbłąda „Sam zaś Jan nosił odzienie z sierści wielbłądziej i pas skórzany około bioder” (Mt 3, 4). Jego atrybutem jest krzyż z napisem „ECCE AGNUS DEI”, który nawiązuje do sceny opisanej w Ewangelii św. Jana. Święty Jan Chrzciciel na widok Jezusa miał wypowiedzieć słowa „«Oto Baranek Boży, który gładzi grzech świata. To jest Ten, o którym powiedziałem: Po mnie przyjdzie Mąż, który mnie przewyższył godnością, gdyż był wcześniej ode mnie” (J 1, 29-31). Za nim ustawiony jest św. Franciszek z dłońmi oznaczonymi stygmatami, złożonymi w geście modlitwy, ubrany w habit franciszkański. Święty Franciszek zajmuje zaszczytne miejsce, bowiem jako jeden z najpokorniejszych świętych kościoła katolickiego został zgodnie ze słowami Pisma Świętego wywyższony „[...] a kto się uniża będzie wywyższony” (Łk 14,11), a także św. Szczepan, pierwszy męczennik. Grupę zamyka grono licznych pozostałych świętych, m.in. św. Barbara z wieżą w dłoni. W zwieńczeniu obrazu znajduje się Trójca Święta: Bóg Ojciec, Jezus Chrystus i Duch Święty.

Obraz namalowany przez nieznanego małopolskiego artystę pozwala oglądać świętych i zbawionych w niebie oczami polskich uczestników uroczystości Wszystkich Świętych z początku XVIII wieku. Podobnie skomplikowane ikonograficznie dzieło powtórzył ponad pięćdziesiąt lat później krakowski malarz Łukasz Orłowski na obrazie z 1763 roku w kościele Wszystkich Świętych w Krakowie.

Literatura

Streszczenie

Obraz został namalowany na początku XVIII wieku przez nieznanego małopolskiego artystę i pochodzi z poprzedniego kościoła w Zakliczynie. Obraz jest bezpośrednio związany z wezwaniem świątyni – Wszystkich Świętych. Dzieło przedstawia triumf nieba, jego najważniejszych świętych kościoła powszechnego i polskiego, w tym krakowskiego.

Bibliografia