Św. Mikołaj

Dzieje zabytku

Poprzedni kościół w Stryszowie wybudowany w XVI wieku nosił wezwanie św. Mikołaja, być może zatem wizerunek tego świętego znajdował się pierwotnie w ołtarzu głównym, zaś w XVII wieku w jednym z bocznych. Poprzedni, drewniany kościół spalił się w 1739 roku, natomiast już w 1742 roku wybudowano nowy. W aktach wizytacji z 1748 roku opisano ołtarz boczny św. Mikołaja z dawnym obrazem. W drugiej połowie XVIII wieku powstał do niego nowy obraz tego świętego, wykonany zapewne przez Kazimierza Mołodzińskiego.

Opis

Obraz w formie stojącego prostokąta. W centrum przedstawienie św. Mikołaja z Jezusem i Marią unoszących się na obłokach w górnej części dzieła. Święty ukazany w całej postaci, frontalnie, lewą ręką podtrzymuje księgę z trzema kulami, prawą unosi z dłonią w geście błogosławieństwa. Twarz ma kwadratową z wysokim czołem, o starczych rysach, dużych oczach, prostym nosie i pełnych, rozchylonych ustach, okoloną siwą, kręcona brodą oraz siwymi, kręconymi włosami, sięgającymi ramion. Święty ubrany jest w strój biskupa wschodniego: biały sticharion, żółty sakkos z palicą przy boku oraz omoforion, na stopach ma buty. Po lewej stronie świętego znajduje się szaflik z trójką dzieci. Po jego prawej stronie postać młodzieńca, o pełnej, rumianej twarzy, okolonej jasnymi, kręconymi włosami, ubranego w niebieską tunikę sięgającą kolan oraz jasnoczerwony płaszcz zapięty na prawym ramieniu. Chłopiec trzyma tacę z karafką i dwoma kubkami. Postacie ukazane we wnętrzu. W górnej części obrazu centrycznie rozchodzące się, rozświetlone obłoki. W prawym górnym rogu siedząca na obłoku postać Chrystusa, skierowanego w trzech czwartych w lewo, który w lewej ręce trzyma księgę, a w prawej, opartej na globie, berło. Ubrany jest w czerwoną tunikę i biały płaszcz. Księgę podaje mu putto. W lewym górnym rogu siedząca na obłoku postać Marii, zwróconej w trzech czwartych w prawo, w obu wyciągniętych w przód dłoniach trzyma omoforion. Ubrana jest w jasnoróżową tunikę, przepasaną w talii, niebieski płaszcz i zielony welon.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz św. Mikołaja jest malowany w analogiczny sposób do obrazu tego samego świętego w kościele w Czulicach, dzieła Kazimierza Mołodzińskiego. Oba wizerunki mają taką samą ikonografię i wykonane były zapewne według tego samego wzoru, choć obraz czulicki posiada kompozycję o mniejszej ilości elementów. Młodzieniec z omawianego dzieła pod względem fizjonomii jest niezwykle zbliżony do postaci potępionych z obrazu „Chrystus Ukrzyżowany z duszami cierpiącymi w czyśćcu” z kościoła Karmelitów na Piasku, wykonanym przez tego malarza. Sposób oddania postaci dziecięcych oraz malowania twarzy i strojów również odpowiada stylowi Mołodzińskiego. Z dużym prawdopodobieństwem można go zatem uznać za autora obrazu ze Stryszowa.
Święty Mikołaj był biskupem Miry, dlatego przedstawiany jest w stroju odpowiadającym tej godności (obrządku zachodniego lub wschodniego). Jego atrybutem jest trzymana w ręku księga Ewangelii. Postacie i przedmioty towarzyszące świętemu odnoszą się do licznych cudów i legend związanych z jego życiem. Trzy kule leżące na księdze odwołują się do legendy, według której Mikołaj uratował trzy córki mieszczanina od nierządu dzięki podarowaniu im w posagu złotych kul. Trójka chłopców w szafliku nawiązuje do historii o uchronieniu ich przez biskupa od kary śmierci. Natomiast młodzieniec z tacą ma związek z legendą o tym, jak Mikołaj podczas uczty uratował porwanego młodzieńca, na co wskazują kajdany na jego nogach.
W obrazie św. Mikołaja ze Stryszowa widoczne jest zjawisko orientalizacji (łac. oriens, orientis – wschód; przeciwieństwo okcydentalizacji), a więc inspiracji malarstwem cerkiewnym w dziele przeznaczonym do kościoła katolickiego. Wskazuje na to strój biskupa wschodniego, w który ubrany jest św. Mikołaj na obrazie, jak również jego frontalna poza z rozłożonymi na boki rękami i gest prawej dłoni, znamienny dla hierarchów bizantyńskich, występujący na ikonach.
Szczególnie charakterystyczne są towarzyszące świętemu postacie w górnych narożach obrazu – Chrystus z księgą oraz Maria z omoforionem. Odnoszą się one do legendy związanej z życiorysem św. Mikołaja. Na soborze w Nicei (325) Mikołaj zbulwersowany poglądami Ariusza, który sprzeciwił się bóstwu Chrystusa, spoliczkował swojego przeciwnika, za co uczestnicy soboru pozbawili go godności biskupiej. Wówczas w cudowny sposób Chrystus i Maria przywrócili mu insygnia biskupie – ewangeliarz i omoforion. Ten sposób przedstawiania św. Mikołaja był powszechny w malarstwie na Rusi od XIII wieku. W malarstwie zachodnim zaś wypracowano inną ikonografię świętego, który przedstawiany był w stroju łacińskiego biskupa z atrybutami takimi jak trzy kule, trójka dzieci w szafliku czy młodzieniec z uczty. W omawianym obrazie mieszają się więc wątki wschodniego i zachodniego sposobu przedstawiania św. Mikołaja.
Przykład bardzo zbliżonego zjawiska orientalizacji w obrazie św. Mikołaja w kolegiacie w Zamościu (1612) interpretowany jest jako przedstawienie świętego w ikonografii obrońcy ortodoksji w okresie sporów chrystologicznych, które miały miejsce na przełomie XVI i XVII wieku. Otwartym pozostaje zatem pytanie czy obraz św. Mikołaja ze Stryszowa miał pełnić podobną funkcję w kontrreformacyjnej walce z protestantyzmem czy malarz zwyczajnie inspirował się konkretnym dziełem bądź grafiką przedstawiającą św. Mikołaja w takiej ikonografii? Za tym ostatnim przemawia fakt istnienia wzoru, według którego malarze małopolscy przedstawiali św. Mikołaja w wersji analogicznej do omawianego obrazu, a więc wschodniego biskupa, często jednak już zredukowanej o postaci Chrystusa i Marii, np. w obrazach w Barwałdzie Dolnym i w Czulicach (Kazimierz Mołodziński, 1771).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Krakelury na całej powierzchni, drobne ubytki warstwy malarskiej, zabrudzenia, widoczne naprawy płótna.

Streszczenie

Obraz św. Mikołaja powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Zapewne został wykonany przez Kazimierza Mołodzińskiego. W omawianym obrazie mieszają się wątki wschodniego i zachodniego sposobu przedstawiania św. Mikołaja, mianowicie odwołanie do legendy nicejskiej w postaciach Chrystusa i Marii w górnej części obrazu (element wschodniego życiorysu świętego) z zachodnimi wątkami ikonografii św. Mikołaja, jak trzy kule na księdze, trójka dzieci w szafliku i postać młodzieńca, związanymi z legendami z życia świętego.

Bibliografia