Pieta

Opis

Tkanina wielkopostna przedstawiająca Piętę ukazaną na zszytych fragmentach płótna (25 brytów). W centrum kompozycji stoi krzyż, pod którym siedzi Matka Boska trzymająca na kolanach martwe ciało Chrystusa. Maria zwrócona jest trzy czwarte w lewo, lewą ręką podtrzymuje rękę syna, prawą obejmuje go w talii, głowę ma przechyloną w lewo. Twarz podłużna o wyraźnych, konturowych rysach, oczy niemal zamknięte, długi nos, wąskie usta. Ubrana jest w jasną suknię o fałdach podkreślonych wyraźnymi konturami, niebieski płaszcz, okrywający nogi, podwikę oraz szary welon na głowie. Wokół głowy ma kolisty, złoty i promienisty nimb. Ciało Chrystusa spoczywa na kolanach Marii. Twarz owalna o konturowych rysach z zamkniętymi oczami, okolona jasnym zarostem, włosy długie z przedziałkiem na środku głowy, opadające na plecy. Ciało blade, ociekające krwią, niemodelowane, podkreślone konturem. Przez biodra przewiązane granatowe perizonium. O ramiona krzyża oparte ukośnie: po lewej włócznia, po prawej gąbka z octem na długim drzewcu. U góry krzyża zawieszony biały titulus w formie banderoli z tytułem winy w trzech językach „INRI”. Po bokach kompozycji u dołu, dwa anioły ukazane w pozycji klęczącej, zwrócone trzy czwarte ku środkowi obrazu. Anioł po prawej stronie trzyma w prawej dłoni drabinę, na której koniec założona jest korona cierniowa, nieco niżej ukazano trzy gwoździe, a wyżej rękawicę żołnierza. Anioł po lewej obejmuje kolumnę biczowania, na której stoi piejący kogut. W górnej części kolumny przywiązane są bicze. Ponad aniołami unoszą się na obłokach dwie kolejne postacie aniołów. Anioły ubrane są w różowe suknie i niebieskie tuniki z żółtą podszewką, przewiązane w pasie złotą taśmą. W górnych narożach obrazu symbole lunarne o ludzkich twarzach: po lewej księżyc, po prawej słońce. Na dole obrazu, pośrodku malowana na czerwono sygnatura „AB”. Po lewej stronie obrazu na wysokości ręki anioła unoszącego się na obłoku fragment daty „16”. Po bokach krzyża kilkuwersowe napisy, słabo czytelne. Według literatury nad głową Matki Boskiej znajduje się napis: „Filia populi ei acingere cilicio recospergere cinere: iuctu Unigenliafe tibi planctu emaru”. Obok słońca i księżyca kolejny napis: „Ecce videntes clamabunt foris angeli pacis amare flebunt”, a także „amare flebunt angeli pacis”. Kolorystyka blada, w odcieniach zimnych, formy wydobyte konturem.

Zarys problematyki artystycznej

Tkaniny wielkopostne, zwane też oponami, zasłonami i kurtynami wielkopostnymi, służyły do zasłaniania ołtarzy, figur i krucyfiksów od piątej niedzieli Wielkiego Postu do Wielkiej Środy (10 dni w roku). Stosowano je już od średniowiecza. Omawiane dzieło, przedstawiające Pietę, ze względu na umieszczone wokół narzędzia Męki Pańskiej, jest zaliczone przez badaczy tematu do typu opon z przedstawieniami arma Christi. Tkanina oprócz bogatej ikonografii o treści pasyjnej zawiera również napisy, z których niektóre, słabo czytelne, udało się odtworzyć dopiero w 2015 roku. Pierwszy, opisany przez Hannę Pieńkowską w 1975 roku, zaczerpnięty został z księgi Jeremiasza: „Filia populi ei acingere cilicio recospergere cinere: iuctu Unigenliafe tibi planctu emaru”, co znaczy: „Córo mojego narodu, przywdziej wór pokutny i kajaj się w popiele! Okryj się smutkiem, jak po synu jedynym, gorzką żałobą, bo przyjdzie na nas nagle niszczyciel” (Jer 6, 26). Kolejny napis z Księgi Izajasza brzmi: „Ecce videntes clamabunt foris angeli pacis amare flebunt”, tzn. „Oto wysłani na zwiady wołają z zewnątrz, płaczą gorzko wysłannicy pokoju” (Iz 33, 7). Ostatni napis, składający się z czterech słów, znajduje się w górnej części opony: „amare flebunt angeli pacis” (Iz 33, 7), czyli „aniołowie pokoju gorzko płaczą”. Werset ten odnosi się do ukazanych na obrazie aniołów. Jedne z nich trzymają w rękach arma Christi, drugie znajdujące się w górnej części kompozycji okazują w sposób wymowny smutek. Anioł po lewej stronie obrazu, ociera łzy chustą, a anioł po prawej przyciska splecione dłonie do piersi w wyrazie bólu. Ich gesty szczególnie przywodzą na myśl zacytowane wcześniej słowa. Motyw „Amare Flebunt Angeli Pacis” to także tytuły serii grafik Cornelisa Galle'a z pierwszej połowy XVII wieku, na których rytownik ukazał płaczące anioły z narzędziami Męki Pańskiej w dłoniach lub w ich otoczeniu. Kompozycja przedstawiająca Pietę na tle krzyża w obecności aniołów z arma Christi była też często wykorzystywana w nowożytnej grafice (np. Hieronymus Wierix, „Mater dolorosa” z 1584 i 1585 roku). Datowanie omawianej tkaniny wielkopostnej podaje się zwyczajowo za Hanną Pieńkowską, która w 1975 roku odczytała nieczytelną obecnie datę: 1676 rok, co potwierdza także stylistyka dzieła o cechach charakterystycznych dla polskiego malarstwa XVII wieku. Fundatorem opony był ksiądz Wojciech (Adalbert) Bińkowicz, proboszcz parafii Orawka w latach 1672-1693, o czym świadczy monogram umieszczony na tkaninie „AB”. W Polsce zachowało się niewiele tkanin wielkopostnych, dlatego orawskie dzieła cieszą się szczególną popularnością. Inne opony wielkopostne możemy podziwiać w kościołach: św. Michała Archanioła w Binarowej, św. Wawrzyńca w Grojcu, Świętej Trójcy w Łopusznej, Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Tłuczani i Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii w Jasienicy Rosielnej (woj. podkarpackie), a także w kaplicy cmentarnej w Raciborowicach.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zespół czterech opon wielkopostnych poddano konserwacji w latach 2000-2002. Prace konserwatorsko-włókiennicze wykonała Anna Sztolcman, a punktowanie warstwy malarskiej konserwator mgr Krystyna Sokół-Gujda.

Streszczenie

Tkanina wielkopostna z przedstawieniem Piety powstała w 1676 roku. Jej datowanie podaje się zwyczajowo za Hanną Pieńkowską, która w 1975 roku odczytała nieczytelną obecnie datę: 1676 rok, co potwierdza także stylistyka dzieła o cechach charakterystycznych dla polskiego malarstwa XVII wieku. Fundatorem opony był ksiądz Wojciech (Adalbert) Bińkowicz, proboszcz parafii Orawka w latach 1672-1693, o czym świadczy monogram umieszczony na tkaninie „AB”. W Polsce zachowało się niewiele tkanin wielkopostnych, dlatego orawskie dzieła (w kościele znajdują się jeszcze trzy opony) cieszą się szczególną popularnością.

Bibliografia