Matki Boskiej z Góry Karmel

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Osiek
Miejscowość
Głębowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Matki Boskiej Szkaplerznej
Miejsce przechowywania
Prezbiterium
Identyfikator
DZIELO/13159
Kategoria
ołtarz
Dookreślenie zabytku
Ołtarz główny
Ilość
1
Czas powstania
Przed rokiem 1659.
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
Drewno cięte, rzeźbione, polichromowane, złocone, srebrzone
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Retabulum w Głębowicach musiało powstać przed rokiem 1659, kiedy to 16 marca ołtarz konsekrował sufragan krakowski bp Mikołaj Oborski, dedykując go Matce Boskiej Szkaplerznej. Niezachowany stipes i mensa ołtarza eucharystycznego był kamienne i malowane na czarno. Trudno w tym momencie określić, czy nastawa od razu była planowana jako retabulum umieszczone na ścianie wschodniej kościoła, jak jest obecnie, czy pierwotnie była odsunięta od ściany, wspierając się bezpośrednio na kamiennej mensie. W czasie wielkiego remontu kościoła w roku 1782, zarządzonego przez dziedziczkę dóbr głębowickich Apolonię z Wilkońskich Pisarzewską, żonę Adama Pisarzewskiego, chorążego krakowskiego, dokonano pewnych zmian w obrębie samej nastawy, umieszczając w ołtarzu relikwie śś. Kolumbiny i Felicjana – męczenników wczesnochrześcijańskich. Być może wtedy też nieznacznie ołtarz poszerzono, co widać na łuku zamykającym część środkową.
Na fotografii z roku 1966 widoczny jest prostopadłościenny kamienny stipes i mensa ze stojącym na nim tabernakulum oraz lichtarzami, a za nim na ścianie, nad wejściem do zakrystii, zawieszone jest retabulum. Dodatkowo na zdjęciu widać znajdujący się na szczycie ołtarza niezachowany obecnie przerwany, niewielki przyczółek ze stojącym pośrodku elementem architektonicznym z zamknietą koroną, który wieńczył ramę od zasuwy.
Ołtarz eucharystyczny został zniesiony w latach 70-tych wieku XX po nowej aranżacji prezbiterium w duchu reformy liturgicznej Soboru Watykańskiego II. Za fundacją nowego ołtarza do kościoła w Głębowicach można stać kolator kościoła Adam Pisarzewski, sędzia ziemski zatorski i oświęcimski lub jego żona, za czym przemawia obecność herbów Starykoń i Jelita.
Nastawę konserwowano w roku 1973, a w roku 2016 konserwację wykonała Monika Domańska-Tomczyk.

Opis

Ołtarz główny w Głębowicach otrzymał strukturę przyściennego, trójosiowego retabulum architektonicznego o dwóch kondygnacjach. Zaopatrzono go w predellę i zwieńczenie oraz dwa uszaki z boku zdobione herbem Starykoń i Jelita. Wisząc na ścianie wspiera się na dwóch masywnych, krótkich półkolumnach flankujących wejście do zakrystii. W środkowej części predelli widoczne jest wycięcie. Predellę po bokach ujmuje para konsoli wspierających wyłamujący się ponad nimi gzyms. Osie części środkowej nastawy ujęte są parami wolnostojących kolumn o kapitelach korynckich wspierających wyłamujące się ponad nimi belkowanie. Pole części środkowej nastawy ma kształt stojącego prostokąta zamkniętego nadwieszonym łukiem odcinkowym. Z kolei pola osi bocznych są artykułowane parą zamkniętych półkoliście niszy. Druga kondygnacja retabulum, będąca zarazem jego zwieńczeniem, została ujęta parą herm wspierających belkowanie przybierające formę łuku trójbocznego z ośmioboku. Po bokach widoczna jest para półkolistych, przerwanych przyczółków. Boki predelli ujęte zostały ulistnionymi wolutami, dodatkowo zdobionymi stylizowanymi motywami roślinno-kwiatowymi oraz motywem zwisu tkaniny z supłem. Konsole zdobione są liśćmi akantu oraz parą uskrzydlonych główek anielskich ze zwisami w formie pojedynczych kampanull. Po bokach predelli, na przedłużeniu zewnętrznych kolumn nastawy, podwieszono parę szyszek. Trzony kolumn zostały ozdobione w dolnej partii płaskorzeźbionymi, uskrzydlonymi główkami anielskimi, w górnej zewnętrzne – wicią winnej latorośli, zaś wewnętrzne motywem kandelabru. Osi boczne nastawy zostały ozdobione w dolnej partii ornamnetyką roślinną i parą główek anielskich ujętych motywami roślinnymi. Nisze dolnej kondygnacji wypełniono konchami, zdobionymi motywem ulistnionych rozetek. Z kolei trójboczne z ośmioboku konsole zostały ozdobione stylizowanymi liśćmi. W partii fryzu widoczna jest para mniejszych i większych uskrzydlonych główek anielskich. Drugą kondygnację - zwieńczenie, zostało ujęte parą herm z sylwetkami kobiecymi oraz parą uszaków o fantazyjnym wykroju z motywem maski lunarnej. Także fantazyjną formę z motywem głowy gryfa trzymającego w dziobie szarfę uzyskały uszaki w dolnej kondygnacji. W ich centrum widoczne są dwa owalne medaliony z herbem Starykoń i Jelita. W części środkowej nastawy znajduje się obraz Franciszka Lekszyckiego "Matka Boska Szkaplerzna wręcza szkaplerz św. Szymonowi Stockowi". Na zasuwie obraz "Matka Boska Różańcowa". Po bokach obrazu w niszach flankowanych kolumnami ustawiono rzeźbione wyobrażenie św. Marii Magdaleny i św. Katarzyny Aleksandryjskiej. W centrum drugiej kondygnacji-zwieńczeniu znajduje się obraz "Św. Maria Magdalena przed Ukrzyżowanym Chrystusem". Po bokach, na przyczółkach znajduje się para rzeźbionych stojących aniołów trzymających w dłoniach kartusze o fantazyjnych wykrojach. W kartuszu z prawej strony widnieje napis: "konserwacja 1973, 2016", a z lewej: "sancta scapularis". Na szczycie ołtarza trzy rzeźbione przedstawienia - bo bokach św. Piotra i św. Jana Ewangelisty, a po środku św. Krzysztofa. Struktura nastawy jest marmoryzowana w odcieniach różu i ceglastej czerwieni. Partie detalu architektonicznego i ornamentyka są złocone i srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Retabulum ołtarza głównego w Głębowicach reprezentuje typ architektonicznej nastawy w formie łuku triumfalnego, określanej także jako "Porta coeli" (Brama niebieska). Jej kształt, a zwłaszcza obecność wyraźnie zaakcentowanej predelli, wpisuje się w proces przekształcania w wieku XVII nastaw ołtarzowych w formie tryptykowej w dojrzałą koncepcję łuku triumfalnego. W Głębowicach podkreśla to wprowadzenie motywu "serliany" (od włoskiego teoretyka architektury Sebastiana Serlio), kiedy to pole środkowe retabulum swym półkolistym zamknięciem wyłamuje się ponad belkowania prostokątnych pól bocznych. Retabulum w swojej strukturze nawiązuje do wielkich struktur manierystycznych XVII-wiecznych ołtarzy-gigantów, np. nastaw krakowskich w kościele Bożego Ciała - 1634, Św. Marka - 1653 (?), czy też Św. Katarzyny - 1674, suto złoconych i niespokojnie spowitych w ornamentykę roślinno-małżowinową z liczną obecnością uskrzydlonych główek anielskich oraz stojących postaci świętych. W swojej formie głębowicka nastawa najbardziej jest zbliżona do retabulum ołtarza głównego w kościele parafialnym w Lanckoronie z poł. wieku XVII. Swoistego rodzaju uproszczenia ornamentalne, na wpółludowe rzeźby świętych i uskrzydlonych anielskich główek wskazuje na warsztat lokalny, być może związany ze środowiskiem niedalekiej Kalwarii Zebrzydowskiej. Za czym może przemawiać podobieństwo z przywołanym ołtarzem z Lanckorony oraz obecność w nastawie obrazu bernardyna Franciszka Lekszyckiego.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Bardzo dobry

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 462;
T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1959, s. 436-439.
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 273-274, 388-391, il. 239a.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

AV 35, k. 407 (s. 722)

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Matki Boskiej z Góry Karmel", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/matki-boskiej-z-gory-karmel

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności