Matka Boska Sidzińska

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
suski
Gmina
Bystra-Sidzina
Miejscowość
Sidzina
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Parafia
Parafia Św. Mikołaja
Tagi
ikona Matka Boska Sidzińska Matka Boska z Dzieciątkiem
Miejsce przechowywania
ołtarz boczny, północny Matki Boskiej z Dzieciątkiem
Identyfikator
DZIELO/10881
Kategoria
obraz
Ilość
1
Czas powstania
koniec XVI – początek XVII wieku (?)
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Bałkany (?) / Ruś Zachodnia
Technika i materiał
drewno, olej, blacha metalowa; olej na desce, srebrzenie, złocenie, sztancowanie, rycie
Wymiary podstawowe
szerokość – 61,5 cm
wysokość – 77,2 cm
Wymiary szczegółowe
Wysokość bez ramy – 74,9 cm
Szerokość bez ramy – 58,5 cm
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska

Dzieje zabytku

Nie ustalono, w jaki sposób wizerunek Matki Boskiej został sprowadzony do Sidziny. Barwna legenda opisuje jego niezwykle zawikłane, wręcz baśniowe dzieje. Obraz miał około 600 roku wykonać grecki malarz na górze Athos na polecenie anioła i ofiarować ukończone dzieło papieżowi. Następnie Ojciec Święty przekazał wizerunek św. Metodemu, który po śmierci św. Cyryla udał się z wyprawą misyjną do Czech. Tam misjonarz ofiarował obraz czeskiemu władcy, a ten z kolei przekazał go księżnej Dąbrówce, żonie Mieszka I. W ten sposób dzieło miało trafić do Piastów. Następnie Władysław Łokietek wręczył wizerunek swojemu synowi Miłoszowi, który po wygnaniu miał wznieść zamek w Sidzinie (zwanej wówczas od jego imienia Miłoszowem). W kolejnym wieku obraz padł łupem najazdu tatarskiego w czasach Jana Olbrachta. Rabunek został jednak w cudowny sposób zniweczony. Konie zatrzymały się na roli zwanej Lipową i nie chciały dalej ciągnąć wozu, na którym ukryty był wizerunek Matki Boskiej. Przerażeni Tatarzy obraz wyrzucili i uciekli, a w miejscu w którym upadł – wytrysnęło źródło. Właściciel pobliskiej wsi Toporzysko usłyszawszy o tym wydarzeniu, zabrał wizerunek i zwrócił sidzinianom, do czego miała nakłonić go podczas snu sama Matka Boża. Ponieważ w Sidzinie kościół nie był jeszcze gotowy, wybudowano dla obrazu kaplicę na przykościelnym cmentarzu. I w tym momencie dziejów sidzińskiej Madonny pojawiają się rzetelne informacje o jego losach, potwierdzone w źródłach historycznych.

Kult wizerunku istniał w Sidzinie już od początku XVII wieku (lub nawet wcześniej). Podczas wojen religijnych na Orawie pielgrzymowali do niego wierni z Górnej Orawy, którzy obawiali się narzucenia protestantyzmu przez właścicieli ziem – Thurzonów. Jedną z legend o cudownym wizerunku opisał Kazimierz Leśniak w swojej pracy o historii Sidziny: „Podanie opowiada o bardzo zamożnej czarownicy, która mieszkała na Babiej Górze. Ciekawość przyprowadziła ją do kościoła w Sidzinie. U obrazu Matki Boskiej Sidzińskiej nawróciła się, a po spowiedzi spaliła na placu przed kościołem narzędzia czarnego kunsztu. Udała się na Orawę i nakazała się wszystkim nawrócić”. Kaplica przycmentarna została w tym czasie zaniedbana, ponownie przypomniano sobie o niej w 1689 roku, kiedy powstało w Sidzinie Bractwo Szkaplerza Świętego. Według lokalnej tradycji następnie przeniesiono obraz z kościoła do kaplicy (między 1702 a 1729 rokiem) i została ona kaplicą bracką z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, bowiem w 1729 roku wizerunek jest odnotowany jeszcze w czwartym ołtarzu bocznym, jako „ut fertur gratiosa”. W 1704 roku na zakończenie nabożeństw związanych z odpustem Matki Bożej w Sidzinie kazanie wygłosił ksiądz Lochman z Zakonu Jana Bożego i w tym samym roku ogłosił tę mowę drukiem w Krakowie pod tytułem „Suplika pokorna do Matki Boskiej Szkaplerznej w kościele w Sidzinie”. Następnie obraz wzmiankowano w aktach wizytacji z 1724 roku: „uchodził za łaskami słynący”. Z kolei w aktach wizytacji z 1729 roku wspomniano o istniejącej przycmentarnej kaplicy. Dopiero w 1807 roku ówczesny proboszcz parafii ksiądz Sowicki ponownie przeniósł wizerunek do kościoła i umieścił go w głównym ołtarzu, a kaplicę rozebrał w 1867 roku. Kaplica miała być w dobrym stanie, a jej rozbiórka wywołała niezadowolenie mieszkanców (przyjmuje się, że kaplica mogła zostać zbudowana przed 1582 rokiem, bo była wzmiankowana w wizytacji z 1602 roku, więc trudno stwierdzić, czy stan zachowania był faktycznie dobry). Proboszcz zmienił również datę odpustu obchodzonego w parafii. Po tych dwóch zmianach został częściowo, ale ciężko sparaliżowany, co odczytał jako karę Bożą. Przesunął zatem ponownie termin odpustu na 16 lipca, a że rozebranej kaplicy nie mógł już odbudować, postanowił wizerunek przed głównym ołtarzem otoczyć ozdobną balustradą, podkreślając jego święte miejsce. Ożywienie kultu sidzińskiej Madonny nastąpiło szczególnie podczas drugiej wojny światowej. Spisane łaski ocalałych w cudowny sposób z pożogi wojennej sidzinian znajdują się w parafii. Choć obraz znajdował się już w kościele podczas tworzenia przedwojennego katalogu sztuki nie został odnotowany przez historyków sztuki. Wizerunek przykrywała wówczas nowa drewniana sukienka z 1870 roku, a twarze Marii i Dzieciątka były znacznie przemalowane, przez co dzieło sprawiało wrażenie współczesnego. Pierwszą konserwację obrazu przeprowadził Tadeusz Zawadzki z Krakowa w 1949 roku z inicjatywy proboszcza Józefa Długopolskiego. 15 lipca 1966 wizerunek otrzymał z rąk biskupa Juliana Groblickiego złocone korony jako wotum millienijne za nieustającą pomoc i opieką Marii nad tutejszymi mieszkańcami. Po koronacji obraz został przeniesiony do ołtarza bocznego. W 1980 roku złodzieje wykradli korony, złoconą sukienkę oraz wota z gablot przyołtarzowych. Nowe korony na obraz Matki Bożej nałożył biskup Groblicki w 1981 roku. Obraz ponownie poddano konserwacji w 2009 roku w pracowni Muzeum Archidiecezjalnego w Krakowie.

Opis

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w kształcie stojącego prostokąta. Maria ukazana w półpostaci, delikatnie zwrócona w lewo z Dzieciątkiem Jezus na lewym ręku, z głową przytuloną do jego twarzy, prawą dłonią trzymająca jego lewą rączkę. Twarz Marii pełna, nos długi, duże i brązowe oczy oraz drobne usta. Ubrana jest w niebieską suknię z długimi rękawami, ozdobioną na brzegu złoconą bordiurą oraz ciemnoczerwony maforion , malowanym światłocieniowo z zieloną podszewką i z lewą połą zarzuconą na prawe ramię. Płaszcz ozdobiony jest trzema gwiazdami: na czole, na dekolcie po lewej stronie i na prawym ramieniu; a na brzegach dekorowany jest ozdobną lamówką z filigranowymi frędzlami. Dzieciątko siedzi na ramieniu Matki, zwrócone trzy czwarte w prawo, ma skrzyżowane nóżki, a lewą rękę trzyma w prawej dłoni Matki Boskiej. Ubrane jest w srebrną sukienkę z długimi i szerokimi rękawami, przewiązaną w talii jasnobeżową tkaniną oraz złoconą szatę wierzchnią, bez rękawów, skrzyżowaną na piersi, ozdobioną szrafowaniem. Twarz Jezusa pełna o pucułowatych policzkach i podkreślonych podbródku z długim nosem, małymi ustami i dużymi ciemnymi oczami. Karnacje obu postaci ciemne z zarumienionymi policzkami. Na głowach mają założone pełne korony zdobione fioletowymi, niebieskimi i czerwonymi kamieniami; a wokół głów koliste i złocone nimby. Na wysokości głowy Matki Bożej, po lewej stronie znajdują się tłoczone abrewiacje: „MP ΘY”, a po prawej: „IX XC”. Ornament tła wyciskany w gruncie, złocony o układzie kandelabrowym, roślinnym z motyw palmetowym. Na odwrociu napis: „obraz podług trad(ycji) z IX w(wieku) konserw(owany) z XIV w(ieku), odnow(iony) i zakonserw(owany) 1963 kons(erwator) Zawadzki T(adeusz) Dzierża z Kr(akowa) Prob(oszcz) X(iądz) J(ózef) Długopolski kość. Mika Fr.” Wizerunek umieszczony jest w złoconej, profilowanej ramie, od wewnątrz zdobionej pasem kimationu.

Zarys problematyki artystycznej

Matka Boża Sidzińska to wizerunek namalowany na desce cedrowej, częściowo temperą, a częściowo farbą olejną. Maria okryta jest maforionem w odcieniu cynobru, charakterystycznego dla malarstwa ukraińskiego z położonym naciskiem na szczegółowe wykonanie partii ornamentalnych na frędzlach na ramieniu Matki Boskiej z wyciskanym w gruncie tłem roślinnym i greckimi hierogramami. Ornament tła został wykonany w stylu renesansowym o układzie kandelabrowym, roślinnym, jednocześnie odmiennym zatem od swobodnie wyginających się pędów roślinnych na tłach ikon ukraińskich. Dekoracja ta niemal przypomina imitację desenia tkaniny orientalnej, których wiele docierało do Wenecji, ale też do świątyń Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych. Wyciskany w gruncie motyw palmetowy podobny jest do motywu zastosowanego w Ulinie Wielkiej. Mirosław Kruk, historyk sztuki, zajmujący się sztuką bizantyńską wskazuje kilka sugestii pochodzenia tego obrazu. Pierwsza to środowisko miejscowe ze względu na wykorzystanie lokalnego wzoru, jednak wykonanego ręką mistrza z Południa. Jest to realne założenie, ponieważ na przykład we Lwowie w XVII wieku czynna była liczna kolonia greckich malarzy. Drugie założenie to lokalizacja powstania ikony w Dubrowniku w XIV lub XV wieku, zaproponowana przez amerykańskich historyków sztuki: „w Dubrowniku, gdyż tylko tam dochodziło do mieszania stylów szkół malarskich wschodnich z zachodnimi”. Brak jednak dokumentacji z wymienionej ekspertyzy nie pozwala ostatecznie jej potwierdzić. Ostatnia propozycja wskazuje ponownie na środowisko być może lwowskie w oparciu o popularny od końca XVI wieku wzór Marii w typie Glykofilousy, propagowany zdaniem Romualda Biskupskiego poprzez rycinę Rafaela Sadelera (1584-1632) w 1614 roku. Rycina ta powstała prawdopodobnie jednak po wykonaniu obrazu sidzińskiej Madonny, więc również i ta teza wydaje się wątpliwa. Podsumowując powyższe rozważania Mirosław Kruk stwierdził, że sidzińska ikona wykazuje wiele cech charakterystycznych dla malarstwa z końca XVI i początku XVII wieku. Z tego okresu pochodzi ornament kandelabrowy w duchu manierystycznym, z drugiej zaś strony twarze zdradzają cechy barokowe. Drugi istotny element wskazał Biskupski – grupę ikon ukraińskich łączy to, że brak w nich motywów spadającego sandała (interpretowanego jako zapowiedzi męki). Argument ten mógłby przemawiać za tym, że ikona powstała w środowisku miejscowym, a nie greckim (tam motyw ten jest popularny). Z kolei dzieła z grupy ukraińskiej są wykonane na zdecydowanie niższym poziomie niż obraz sidziński, bez śmiałych przejść światłocieniowych, więc tu znów pojawia się kolejna wątpliwość. Mirosław Kruk tę złożoność zarysu problematyki artystycznej ikony tłumaczy udziałem w jej powstaniu dwóch malarzy, jednego o prowieniencji południowej, który jest autorem szat i ich dekoracji oraz drugiego, który namalował twarze Matki Boskiej i Dzieciątka.

Podsumowując obraz sidzińskiej Madonny wraz z ikoną sióstr klarysek w Krakowie oraz ikoną w kaplicy św. Anny w Kalwarii Zebrzydowskiej należy do tzw. grupy dzieł italo-kreteńskich, lecz według Mirosława Kruka jego cechy stylowe utrudniają jednoznaczną atrybucję. Twarze postaci mają barokowy charakter i stoją w opozycji do finezyjnych ornamentów na szacie Marii przypominających malarstwo popaleologowskie. Również kompozycja dzieła z układem szat charakterystycznym dla tych ikon ma charakter bałkański. Inni badacze sugerowali, że pod obrazem znajduje się starszy wizerunek Matki Boskiej, jednak temu przekonaniu zaprzecza przeprowadzona w 2009 roku konserwacja.

Streszczenie

Obraz Matki Bożej Sidzińskiej to wizerunek namalowany na desce cedrowej, częściowo temperą, a częściowo farbą olejną. Maria okryta jest maforionem w odcieniu cynobru, charakterystycznego dla malarstwa ukraińskiego z położonym naciskiem na szczegółowe wykonanie partii ornamentalnych na frędzlach na ramieniu Matki Boskiej z wyciskanym w gruncie tłem roślinnym i greckimi hierogramami. Nie ustalono, w jaki sposób wizerunek Matki Boskiej został sprowadzony do Sidziny. Barwna legenda opisuje jego niezwykle zawikłane, wręcz baśniowe dzieje. Kult tego obrazu istniał w Sidzinie już od początku XVII wieku (lub nawet wcześniej). Podczas wojen religijnych na Orawie pielgrzymowali do niego wierni z Górnej Orawy, którzy obawiali się narzucenia protestantyzmu przez właścicieli ziem – Thurzonów. Pierwotnie obraz znajdował się w kaplicy przycmentarnej. Ożywienie kultu sidzińskiej Madonny nastąpiło szczególnie podczas drugiej wojny światowej. Spisane łaski ocalałych w cudowny sposób z pożogi wojennej sidzinian znajdują się w parafii. 15 lipca 1966 wizerunek otrzymał z rąk biskupa Juliana Groblickiego złocone korony jako wotum millienijne za nieustającą pomoc i opieką Marii nad tutejszymi mieszkańcami. Po koronacji obraz został przeniesiony do ołtarza bocznego. Jedni badacze dzieła wskazują czas jego powstania na przełom XIV i XV wieku, inni na koniec XVI – początek XVII wieku, co wynika ze złożoności analizy stylistycznej dzieła. Mirosław Kruk, historyk sztuki tę złożoność sidzińskiej ikony tłumaczy udziałem w jej powstaniu dwóch malarzy, jednego o prowieniencji południowej, który jest autorem szat i ich dekoracji oraz drugiego, który namalował twarze Matki Boskiej i Dzieciątka. Podsumowując obraz sidzińskiej Madonny wraz z ikoną sióstr klarysek w Krakowie oraz ikoną w kaplicy św. Anny w Kalwarii Zebrzydowskiej należy do tzw. grupy dzieł italo-kreteńskich, lecz jego cechy stylowe utrudniają jednoznaczną i ostateczną atrybucję.

Bibliografia

"Dziedzictwo kulturowe Podbabiogórza. Zabytki", Sucha Beskidzka 2014
"Kalendarz 2006. Najważniejsze zabytki w miejscowościach leżących pod Babią Górą oraz sanktuaria i miejsca kultu na obszarze Stowarzyszenia Gmin Babiogórskich", Zawoja 2006
Lasek Barbara, "Sidzina – 450 lat lokacji wsi ", Bystra-Sidzina 2012
Leśniak Kazimierz, "Ocalić od zapomnienia. Dzieje Sidziny 1563-2006", Kraków 2007
"Kapliczki, krzyże, figury przydrożne we wsiach Bystra i Sidzina", Kraków 2006
Harasimczyk Jerzy, "Gmina Bystra-Sidzina. Przewodnik historyczny", Krosno 2003
Czarniak Władysław, "Księża rodacy i duszpasterze Sidziny na przestrzeni 450 lat jej historii", Kraków 2013
Kruk Mirosław Piotr, "Ikony-obrazy w świątyniach rzymsko-katolickich dawnej Rzeczypospolitej", Kraków 2011

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio ecclesiarum parochialium, praebendarum, capellarum, hospitalium atque confraternitatum, nec non beneficiorum in decanatibus Oswiecimensis et Zathoriensis, archidiaconatus et officialatus Cracoviensis existentium per R.D. Franciscum Lanckoroński, canonicum cathedralem Cracoviensem, visitatorem delegatum a.D. 1747 et 1748 expedita

Autor: Józef Lanckoroński

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Liber continens decreta executiva visitationum et alia ad correctionem et reformationem vitae et morum cleri pertinentia tempore fel. rec. R.D. Bernardi Maciejowski Cardinalis et episcopi Cracoviensis ac ducis Severiensis conscripta ex annis 1601 et sequent
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie, Karta ewidencyjna obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem w kościele św. Mikołaja w Sidzinie, oprac. Mikołaj Niedojadło, 21 sierpnia 2008

Archiwum Muzeum Archidiecezjalnego w Krakowie, Obraz na podłożu drewnianym „Matka Boska z Dzieciątkiem” z kościoła pw. Św. Mikołaja w Sidzinie. Dokumentacja powykonawacza prac konserwatorskich przeprowadzonych w 2009 roku, oprac. Halina Koziana-Białko, Kraków 2019

Jak cytować?

Maria Działo, "Matka Boska Sidzińska", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/matka-boska-sidzinska

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności