Tarnawa

Opis topograficzny

Tarnawa jest położona na terenie Pogórza Wiśnickiego, w otoczeniu malowniczych dolin i wzgórz, z których najwyższe to Tarnawska Góra (454 m n.p.m.) i Grodziec (435 m n.p.m.). Między nimi płyną dwie rzeki – spokojna Przeginia (zw. Pluskawką) od Zbydniowa i wijąca się, rwąca i niebezpieczna w czasie roztopów Tarnawka (obie zasilają Stradomkę, która wpada do Raby, dopływu Wisły). Miejscowość sąsiaduje m.in. z Lubomierzem, Łapanowem i Trzcianą.

Streszczenie dziejów

Tarnawa posiada długą, średniowieczną metrykę. Od najdawniejszych czasów aż po koniec XVII wieku była w posiadaniu różnych rodzin herbu Drużyna, w tym znakomitego domu Lubomirskich. Funkcjonował w niej drewniany kościół parafialny pw. Najświętszej Marii Panny, zamieniony chwilowo w zbór kalwiński. W następnych latach Tarnawa stała się częścią klucza dóbr wiśnickich, przechodząc w ręce różnych przedstawicieli bocznych gałęzi rodu Lubomirskich, a także Sanguszków czy Potockich. W XIX wieku nabyła ją rodzina Marynowskich, ciężko doświadczona w trakcie rabacji w 1846 roku. Po nich majątek przejęli baronowie Bruniccy, tworząc tzw. dominium Gierczyce. Następnie aż do wybuchu pierwszej wojny światowej dobra dzierżyli Radomyscy herbu Rogala. Wiek XX to dla Tarnawy ciągle zmagania się z reformą rolną i parcelacją ziem dworskich oraz nieustanne tarcia z dziedzicami Stojowskimi i zaangażowanie mieszkańców w ruch ludowy.

Dzieje miejscowości

Osadnictwo na terenie Tarnawy istniało już w neolicie, o czym świadczą znalezione w granicach wsi toporki i siekierki krzemienne. W późniejszym okresie Słowianie założyli w pobliżu dwa grodziska: wczesnopiastowskie (tzw. Mazurowe) i średniowieczne (tzw. Strażnica Grodziec). Według językoznawcy i slawisty Władysława Lubasia nazwa „Tarnawa” wywodzi się od tarniny – ciernistego krzewu rosnącego na skraju lasu. Wieś, zapisaną jako „Tarnowa”, po raz pierwszy wymieniono w aktach świętopietrza z lat 1326-1327. Ponad sto lat później, w 1434 roku, Mikołaj z Tarnawy pełnił funkcję żupnika wielickiego. W drugiej połowie XV wieku wieś pozostawała w rękach Mikołaja Skarbka i Czyemyesza (Ciemierza) herbu Drużyna. W XVI wieku dobra przejęli inni Drużynnici-Lubomirscy z Grabia. Wybitnym przedstawicielem rodziny w tym okresie był Joachim (1524-1570), syn Jakuba Lubomirskiego, który jako pierwszy w rodzinie wszedł do grona urzędników królewskich. Dzięki wstawiennictwu ojca Joachim znalazł się na dworze Zygmunta l, a następnie aktywnie wspierał Zygmunta II Augusta w jego staraniach o rękę Barbary Radziwiłłówny. Za swoją postawę otrzymał starostwo jasielskie i stały dochód z żup krakowskich. Jako pierwszy w rodzinie przeszedł na kalwinizm, zamieniając kościół w Tarnawie na zbór kalwiński i dając schronienie innowiercom. Po śmierci Joachima w 1583 roku majątek przejął jego syn Mikołaj. Tarnawa posiadała wówczas 7 łanów kmiecych, 25 zagrodników, 6 komorników oraz 3 rzemieślników. Dziesięć lat później Tarnawę, wraz z kilkunastoma innymi wsiami wchodzącymi w skład klucza wiśnickiego, nabył Sebastian Lubomirski, późniejszy twórca potęgi rodu Drużynów-Szreniawitów z Lubomierza. Majątek odziedziczył po nim syn Stanisław Lubomirski, wojewoda krakowski i ruski, starosta spiski i sądecki, wybitny dowódca wojskowy, fundator kościołów i klasztorów oraz mecenas sztuki (zm. 1649). Tarnawa przeszła w ręce jednego z jego synów, Konstantego Jacka, który zmarł bezpotomnie w 1663 roku. Za czasów Jana III Sobieskiego wieś należała nadal do klucza wiśnickiego, dzierżonego przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Jej majątek zmniejszył się w stosunku do szesnastowiecznych zestawień, gdyż posiadała wówczas tylko cztery łany. Wraz ze śmiercią Aleksandra Michała w 1720 roku wygasła męska gałąź bocznej linii rodziny Lubomirskich. Jego córka wniosła Tarnawę w charakterze wiana marszałkowi wielkiemu litewskiemu Pawłowi Karolowi Sanguszce. Już jednak w 1752 roku syn Pawła Karola, Janusz Sanguszko, odsprzedał dobra wiśnickie Lubomirskim. Po śmierci kolejnego właściciela, Stanisława Lubomirskiego, majątek odziedziczyła jedna z jego córek, Aleksandra, żona Stanisława Potockiego. W XIX wieku ustawodawstwo austriackie promowało bogate rodziny ziemiańskie kumulujące znaczne włości. W 1846 roku Tarnawa była w posiadaniu rodziny Marynowskich, a jej dziedzic, Stanisław, wspierał rewolucyjną, proludową organizację „Konfederacja Powszechna Narodu Polskiego”. W końcu lat czterdziestych Tarnawa wchodziła już w skład tzw. dominium Gierczyce, należącego do baronów Brunickich. Familia przejęła kilkanaście wsi po rabacji galicyjskiej, kiedy liczne dwory, często w brutalnych okolicznościach, zostały pozbawione poprzednich właścicieli. Władzę w imieniu rodziny Brunickich sprawowali zarządcy – Antoni Rawicz de Radomyski i Felicjan Potocki. W latach 1851-1855 Tarnawa była już jednowioskowym dominium, stanowiącym własność Antoniego Radomyskiego. Aż do wybuchu pierwszej wojny światowej majątek dzierżyli potomkowie Antoniego. W 1918 roku dobra pod tymczasową opiekę przejął powołany przy parafii fundusz religijny.
Zniesienie pańszczyzny w Galicji w 1848 roku spowodowało przyrost dużej ilości kilkuhektarowych, ubogich gospodarstw wiejskich. Stanowiło to problem, którego monarchia austro-węgierska nie potrafiła rozwiązać do czasu pierwszej wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku przystąpiono do realizacji reformy rolnej, w ramach której majątek w Tarnawie miał zostać w całości rozparcelowany. Ostatecznie osiągnięto tylko częściowe porozumienie między Powiatową Komisją Ziemską a dziedzicami wsi, rodziną Stojowskich herbu Rogala. W 1925 roku doszło do konfliktu między właścicielami gruntów i dzierżawiącymi je chłopami odnośnie do terminów i wysokości rat pieniężnych spłacanych za zakupione ziemie. Rolników popierał wówczas lokalny PSL „Piast”, którego pozycja w Małopolsce osłabła po wyborach parlamentarnych z 1928 roku. Partia musiała szukać nowych form oddziaływania na wyborców, dlatego też na kolejnym zjeździe powiatowym zdecydowano o zorganizowaniu w Tarnawie i pobliskim Zbydniowie kilkutysięcznego wiecu z liderami „ludowców” – Wincentym Witosem i Władysławem Kiernikiem. Postanowiono także o zjednoczeniu wszystkich mniejszych ugrupowań chłopskich w regionie i bojkocie kolejnych wyborów w 1931 roku (i tak sfałszowanych przez Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem). W latach trzydziestych mieszkańcy Bochni i okolic mocno odczuli skutki wielkiego kryzysu ekonomicznego, pogłębionego jeszcze bardziej przez powódź na Rabie w 1934 roku. Zniszczeniu uległy nie tylko całoroczne zbiory, ale też sprzęt gospodarski i budynki inwentarskie. Po drugiej wojnie światowej przeprowadzono reformę rolną i znacjonalizowano wszystkie grunty ziemiańskie w Polsce ludowej. Dążono do mechanizacji i chemizacji produkcji rolnej, zwłaszcza po badaniach przeprowadzonych w 1960 roku przez Wojewódzką Stację Chemiczno-Rolniczą w Krakowie. Wyniki wykazały, że większość gleb powiatu bocheńskiego jest zakwaszona i cierpi na duże braki fosforu i potasu. Rozbudowano zatem sieć punktów sprzedaży i wynajmu maszyn i nawozów z punktem m.in. w Tarnawie.

Ciekawostki

W przysiółku Wola Tarnawska, na grzbiecie wzgórza Grodziec, znajduje się skalny ostaniec wierzchowinowy, zbudowany z piaskowców i zlepieńców, przypominający kształtem ambonę.

Lubomirskich wiąże z Tarnawą piękna legenda spisana przez Henryka Sienkiewicza. Pisarz podaje, że powyższa rodzina od najdawniejszych czasów była wyznania protestanckiego. Jeden z jej przedstawicieli dowiedział się, iż nowo narodzone Dzieciątko Jezus nie lubi heretyków. Chciał się o tym przekonać osobiście, lecz nie posiadał wystarczającej ilości pieniędzy na podróż do Ziemi Świętej, gdyż wcześniej stracił majątek na walkach z Turkami. Od pewnego wędrowca dowiedział się, że na Babiej Górze mieszka czarownica, która dzięki konszachtom z diabłem (szyła mu koszule!) dorobiła się niemałej fortuny. Chętnie użyczała części swych skarbów wszystkim śmiałkom, którzy do niej trafili, lecz po każdym z nich słuch później zaginął. Pan Lubomirski postanowił „pożyczyć” część bogactw i podejść wiedźmę sposobem. Ruszył wtem na górę wraz z siedmioma końmi, które przywiązywał po drodze. Kiedy spotkał jędzę, poprosił ją o dużą część skarbu. Ta hojnie zaczęła się z nim dzielić, wpierw poczęstowawszy gościa zatrutym winem. Lubomirski wyczuł podstęp i zamienił kielichy. Po wypiciu trunku czarownica zasnęła, a szlachcic mógł załadować majątek na kilka przygotowanych wcześniej zwierząt. Jednak po przebudzeniu wiedźma wysłała piekielne stwory, aby dopadły oszusta. Potwory pożarły wszystkie sześć koni i gdy Pan Lubomirski galopował na ostatnim, nagle na jego ramię skoczyła ropucha. Szczęśliwie udało im się uciec, a rano ropucha poprosiła szlachcica, by położył ją w cieniu. Przebiegły śmiałek zapytał jej, jakiej wiary w piekle boją się najbardziej? Po otrzymanej odpowiedzi Lubomirski stwierdził, że nie potrzebuje już o nic pytać Dzieciątka, a jedynie oddać mu pokłon. Po drodze do Betlejem spotkał Trzech Króli, którym obiecał ochrzcić swoje przyszłe dziecko w wierze katolickiej, a za zrabowane skarby wystawić kościół w Tarnawie.

Bibliografia