Trzebunia

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Pcim
Tagi
Armia Krajowa Bataliony Chłopskie epidemia folwark huta szkła konfederacja barska konspiracja partyzantka rejestr poborowy starostwo lanckorońskie szkoła tartak zaraza
Autor opracowania
Artur Karpacz
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Trzebunia jest najmniejszą miejscowością gminy Pcim, ulokowaną w środkowej części Beskidu Makowskiego (w paśmie Koskowej Góry), w dolinie rzeczki Trzebunki (lewego dopływu Raby). Dookoła rozpościerają się liczne szczyty, jak m.in. Kotoń (857 m n.p.m.), Parszywka (848 m n.p.m.), Pękalówka (839 m n.p.m.) czy Sularzówka (817 m. n.p.m). W pobliżu przebiega wododział zlewni rzek Raby (na wschód) i Skawy (na zachód), stanowiący również starą granicę między powiatem myślenickim i suskim (sic!). Centrum wsi wyznacza dawny kompleks dworski książąt Lubomirskich (obecnie mieści się w nim leśnictwo państwowe). Trzebunia graniczy z kilkoma miejscowościami, m.in. ze Stróżą, Zawadką, Więciórką, Bieńkówką, Harbutowicami i Bysiną.

Streszczenie dziejów

Trzebunia powstała zapewne podczas akcji kolonizacyjnej w pierwszej połowie XV wieku i została włączona później do starostwa lanckorońskiego. Istnieją przesłanki, że nazwa osady wywodzi się od przetrzebionych lasów bądź od bani, czyli średniowiecznej kopalni (z 1452 roku pochodzi wzmianka źródłowa dotycząca tutejszej huty szkła). Do oficjalnej lokacji wsi doszło dopiero z inicjatywy rodziny Lanckorońskich z Brzezia w 1504 roku. W lustracji królewszczyzny z 1564 roku wymieniono 24 z dawna osiadłych kmieci oraz grupę nowo przybyłych zarębników. Pod koniec XVI wieku w Trzebuni mieszkało pięciu komorników, dwóch rzemieślników i 14 zarębników (około 130 osób). W 1670 roku chłopi z Trzebuni wzięli udział w manifestacji na rynku w Lanckoronie, zorganizowanej przeciwko dzierżawczyni królewszczyzny, Mariannie ze Stadnickich Zebrzydowskiej. W połowie XVIII stulecia zagospodarowano już niemal całą dolinę rzeczki Trzebunki, gdyż znajdowały się tutaj 33 role kmiece, mieszkało 10 zarębnikow i dwóch zagrodników oraz funkcjonowało aż pięć młynów (folwark sołecki posiadał dwa łany ziemi, uprawiane przez 15 zagrodników). Po pierwszym rozbiorze Polski dawną królewszczyznę w 1777 roku nabyła księżna Kurlandii, Żmudzi i Semigalii Franciszka Krasińska, żona królewicza Karola, syna Augusta III Sasa (dobra odziedziczyła jej córka, księżna Sabaudii Maria Carignan de Montléart). W 1875 roku kolejna właścicielka majątku, księżna Cecylia Lubomirska, ufundowała we wsi szkołę ludową. Niestety przeludnienie i brak większych perspektyw na poprawę swego bytu (paradoksalnie po zniesieniu pańszczyzny) wymuszał poszukiwanie pracy zagranicą, głównie w Niemczech, Francji czy w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Po pierwszej wojnie światowej i uzyskaniu niepodległości przez Polskę w regionie prężnie działało PSL „Piast". Według spisu ludności z 1921 roku Trzebunia liczyła 1821 osób i 339 domów, a grunty orne i lasy zajmowały 85% powierzchni osady. W 1937 roku tutejsi chłopi wzięli udział w wielkim strajku przeciwko rosnącym cenom żywności przy niskich cenach skupu. Podczas kolejnego konfliktu zbrojnego w Trzebuni istniała również najdalej na północ wysunięta placówka osławionej Konfederacji Tatrzańskiej Augustyna Suskiego i majora Edwarda Gött-Getyńskiego. W latach pięćdziesiątych do rangi symbolu w całej komunistycznej Polsce urosła walka trzebunian o krzyże w salach szkolnych.

Dzieje miejscowości

Trzebunia powstała zapewne podczas akcji kolonizacyjnej prowadzonej w starostwie lanckorońskim w pierwszej połowie XV wieku. W 1410 roku król Władysław Jagiełło w uznaniu zasług marszałka wielkiego koronnego Zbigniewa z Brzezia nadał mu tenutę niegrodową z miastem zwanym „Landeskrone” oraz 16 wsiami, w tym m.in. Trzebunią (wymieniona po raz pierwszy w inwentarzach królewszczyzny z lat 1443-1446). Według lokalnej tradycji w miejscowości początkowo osiedliło się kilkanaście osób, trudniących się wypasem owiec, wyrobem gontów i beczek oraz wypalaniem węgla drzewnego (surowiec czerpano z lasów porastających wzgórza Kotoń i Parszywka). Istnieje duże prawdopodobieństwo, że sama nazwa osady wywodzi się od przetrzebionych lasów (druga hipoteza odnosi etymologię do bani, czyli średniowiecznych kopalni). Z 1452 roku pochodzi wzmianka źródłowa dotycząca huty szkła (tzw. mielerz), wykupionej od Marcina z Myślenic za 5 grzywien przez Szymona ze Stróży. Interes szybko się rozwinął i dobrze prosperował do początku XVII wieku, a w jego wyroby kupowali m.in. poeta Mikołaj Rej czy kasztelan krakowski Spytek Wawrzyniec Jordan. Dopiero 2 listopada 1504 wnukowie Zbigniewa z Brzezia, Stanisław i Mikołaj Lanckorońscy otrzymali od Aleksandra Jagiellończyka przywilej lokowania wsi „Trzebunya" nad rzeką „Trzebonka” na prawie niemieckim. Król nadał sołtysowi dwa łany z możliwością budowy karczmy i młyna (w zamian za służbę wojskową), a kmieciom tyle ról, ile się zmieści w granicach osady (sic!). W lustracji starostwa z 1564 roku wymieniono 24 z dawna osiadłych kmieci oraz grupę nowo przybyłych zarębników. Pierwsi uiszczali czynsz w wysokości 2 groszy za kwartał, a w ramach powinności poddańczych odrabiali pańszczyznę oraz trzy razy do roku płacili „obiedne”. Z innych świadczeń naturalnych należny wymienić m.in. daniny w drobiu i jajach czy dostarczanie drewna na opał. Ponadto w rękach dwóch kmieci znajdowały się duże stada owiec (około 500 sztuk), którzy od każdej setki zwierząt musieli dostarczać sery. Drudzy byli zwolnieni od podatku, gdyż pracowali na woli sołtysiej (przekazywali tylko płótno o wartości 12 denarów). Kolejnych danych o rozwoju wsi dostarcza rejestr poborowy z 1581 roku. W Trzebuni mieszkało pięciu komorników, dwóch rzemieślników i 14 zarębników (około 130 osób), a od huty płacono 4 floreny czynszu. W XVII wieku (1629) odprowadzano pobór w wysokości 31 florenów od dwóch łanów sołtysich, sześciu komorników, dwóch rzemieślników i trzech młynów (sołtysiego i dwóch dzierżawionych przez gromadę). Okres po potopie szwedzkim to czas buntów chłopskich we wsiach kasztelanii krakowskiej i tenuty lanckorońskiej. W 1670 roku chłopi z Trzebuni wzięli udział w manifestacji na rynku w Lanckoronie, zorganizowanej przeciwko dzierżawczyni królewszczyzny, Mariannie ze Stadnickich Zebrzydowskiej. Kolejne wystąpienia miały miejsce w 1699 roku za czasów sprawowania urzędu starosty przez Józefa Słuszkę. Zrywowi przewodził wójt Skawicy Jakub Śmietana, który nawet posłował z interwencją do króla Augusta II w Dreźnie. Dzięki zapotrzebowaniu na wyroby przemysłu drzewnego Trzebunia szybko się rozwijała. W 1729 roku wieś liczyła około 600 mieszkańców (95 domów), będąc jedną z największych osad tenuty. W połowie XVIII stulecia zagospodarowano już niemal całą dolinę rzeczki Trzebunki, bowiem znajdowały się tutaj 33 role kmiece, mieszkało 10 zarębnikow i dwóch zagrodników oraz funkcjonowało aż pięć młynów. Folwark sołecki posiadał dwa łany ziemi, uprawiane przez 15 zagrodników, aczkolwiek nigdy nie rozrósł się do takich rozmiarów jak dwory w Pcimiu czy Stróży. Po pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej, w 1780 roku we wsi przebywały 1203 osoby (216 rodzin). Co ciekawe, na ogólną liczbę 183 domów przypadało 14 koni i 86 wołów. Dawną królewszczyznę w 1777 roku nabyła księżna Kurlandii, Żmudzi i Semigalii Franciszka Krasińska, żona królewicza Karola, syna Augusta III Sasa. Następnie dobra odziedziczyła jej córka, księżna Sabaudii Maria Carignan (de Montléart po drugim mężu, francuskim arystokracie). Latem 1847 roku w okolicy doszło do klęski nieurodzaju, połączonej z epidemiami tyfusu i duru brzusznego. Zebrały one w Trzebuni okrutne żniwo – zmarło aż 650 osób, które pochowano na cmentarzu w lesie Leszczyny. Kolejną właścicielką majątku w latach 1851–1874 była Augusta de Montléart, znana jako „chłopska księżna”. Później dobra zakupiła księżna Cecylia Lubomirska, nakazując około 1880 roku wybudowanie leśniczówki w miejscu dawnego dworu. W dobie autonomii galicyjskiej zadbano o rozwój szkolnictwa na wsi i w miastach. Pierwszą placówkę edukacyjną w Trzebuni założono w 1875 roku staraniem ówczesnego proboszcza Antoniego Opidowicza. Za kwotę 15 tysięcy złotych reńskich wzniesiono osobny budynek z salami lekcyjnymi oraz pokojami dla kierownika szkoły, wikarego i organisty. Osadę zamieszkiwały wówczas 1664 osoby w 287 domach, w tym jedna rodzina żydowska. Pod koniec XIX wieku przeciętne lokalne gospodarstwo posiadało około 6 ha gruntów, a do dworu należało 366 ha użytków rolnych i las na Kotoniu. Przeludnienie i brak większych perspektyw na poprawę swego bytu wymuszał poszukiwanie pracy zagranicą, głównie w Niemczech, Francji czy w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Niemniej władze krajowe i powiatowe czyniły starania, aby powstrzymać postępujące ubożenie chłopów i emigrację zarobkową. Zakładano Towarzystwa Kółek Rolniczych (w Trzebuni powstało w 1900 roku), których zadaniem była modernizacja i mechanizacja przestarzałych technik uprawy ziemi. We wsi działały trzy tartaki rzeczne należące do Józefa Balinki, Michała Bystronia i Józefa Raka. Po wybuchu pierwszej wojny światowej w listopadzie 1914 roku działania wojenne zbliżyły się do Myślenic. W obawie przed postępami Rosjan, dowództwo wojsk cesarskich nakazało mieszkańcom sąsiednich wsi wykonać fortyfikacje ciągnące się od Babicy po Harbutowice (zachowane do dziś). W niepodległej Rzeczpospolitej z powodu epidemii czerwonki, która występowała w tutejszej gminie przez całe lato i jesień nauka w roku szkolnym 1919/1920 rozpoczęta została dopiero 23 października 1919. Ponadto w kronice szkolnej zapisano:

"Od dnia 13 X 1918 do dnia 11 XI zamknięta była szkoła tutejsza z powodu panującej w gminie epidemii pewnego rodzaju influenzy zwanej „chorobą hiszpańską”.

W pierwszych wyborach parlamentarnych w 1919 roku w powiecie myślenickim zwycięstwo odniosło PSL „Piast” Wincentego Witosa, za nim uplasowały się PSL „Lewica” Jana Stapińskiego i Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe. W kolejnym głosowaniu z 1922 roku walka toczyła się już pomiędzy samymi ludowcami – PSL „Piast” a PSL „Wyzwolenie” Józefa Putka. Według spisu ludności z 1921 roku Trzebunia liczyła 1821 osób i 339 domów, a grunty orne i lasy zajmowały 85% powierzchni osady. Od 1922 roku lekcje odbywały się w dawnym budynku leśniczówki wzniesionym przez Lubomirskich, wykupionym wcześniej przez gromadę. Na mocy reformy samorządowej w 1934 roku wprowadzono gminę zbiorową Pcim na czele z wójtem Władysławem Oskwarkiem z Trzebuni. Przed wybuchem drugiej wojny światowej w miejscowości otwarto urząd pocztowy (1937), a kółko rolnicze zorganizowało warsztaty tkackie i krawieckie. W latach 1937-1938 przebudowano drogę biegnącą przez wieś w kierunku Bieńkówki. Wytyczonemu przebiegowi szlaku komunikacyjnego sprzeciwiał się proboszcz Jan Orkisz twierdząc, że winno się zapobiec ewentualnym wstrząsom terenowym powodowanym przez konne przejazdy, obciążone ciężkimi tramami przewożonymi z tutejszych lasów.
Po święcie Matki Boskiej Zielnej, a zarazem święcie Czynu Chłopskiego i rocznicy bitwy warszawskiej w 1937 roku, Stronnictwo Ludowe ogłosiło wielki, dziesięciodniowy strajk chłopski, mający trwać od 16 do 25 sierpnia. Bunt miał za zadanie wstrzymanie dostaw żywności do miast oraz wskazanie, jak ważnym ogniwem w państwie są rolnicy, którzy za produkowaną żywność uzyskują śmiesznie niskie ceny. W Myślenicach przy próbie blokady jarmarku doszło do zamieszek (dwóch uczestników postrzeliła policja). Wprawdzie w gminie Pcim obeszło się bez krwawych starć, lecz w sąsiedniej Kasince Małej manifestacja została spacyfikowana. Od salwy oddanej do tłumu gromadzącego się na roli Szczypkowej zginęło dziewięciu strajkujących. Po ustaniu zrywu aresztowano działaczy powiatowych, z prezesem Franciszkiem Syrkiem i sekretarzem Janem Pałką na czele. W trakcie kampanii wrześniowej w 1939 roku wojska niemieckie wkroczyły do Trzebuni od strony Więciórki. W odwecie za zaminowanie mostów na rzece przez cofające się Wojsko Polskie, hitlerowcy spalili zabudowania na rolach Bochniowej i Francuzowej. Wkrótce w regionie zaczęła kwitnąć konspiracja, a że duże wpływy mieli tutaj ludowcy, toteż szczególnie prężnie rozwijały się struktury Batalionów Chłopskich (zwłaszcza oddział „Iskra”, dowodzony przez Mieczysława Ślusarczyka). W Trzebuni istniała również najdalej na północ wysunięta placówka osławionej Konfederacji Tatrzańskiej Augustyna Suskiego i majora Edwarda Gött-Getyńskiego. Od września 1944 roku w pobliskich lasach przebywało kilka oddziałów AK, m.in. jednostka „Limba” porucznika Zbigniewa Kamińskiego „Poboga”, zgrupowanie „Żelbet” podporucznika Jana Zienkowicza „Siekierza” i przybyła spod Olkusza kompania porucznika Gerarda Woźnicy „Hardego”. Zimą w Trzebuni kwaterował również radziecki batalion zwiadowczy „Głos” kapitana Jewgienija Bieriezniaka „Michajłowa”. Liczna partyzantka na tym terenie sprowadziła niemieckie ekspedycje karne, zakończone bitwami na Zawadce (29 listopada 1944 ) oraz w Gościbii (12 stycznia 1945). W końcu pierwszego miesiąca 1945 roku do Trzebuni po krótkich potyczkach wkroczyły jednostki Armii Czerwonej. Już kilka miesięcy po zakończeniu wojny w okolicy przebywały oddziały partyzantki antykomunistycznej, do których zapisało się kilku mieszkańców wsi. Jednym z nich była grupa Franciszka Łuczaka „Wróbla”, ukrywająca się w rejonie Koskowej Góry w ramach kompanii majora Józefa Kurasia „Ognia”. Trzebunia stanowiła również kryjówkę legendarnego Jana Sałapatka „Orła”, jednego z ostatnich „żołnierzy wyklętych” (zginął w zasadzce zastawionej przez Urząd Bezpieczeństwa w styczniu 1955 roku). Do rangi symbolu w całej komunistycznej Polsce urosła walka trzebunian o krzyże w salach szkolnych. Doszło nawet do otwartej bitwy z milicją, w wyniku czego wiele osób zostało skazanych na więzienie. Powyższe przypadki sprawiły, że miejscowość zyskała miano wsi buntowniczej, w z związku z czym przez lata nie czyniono tu większych inwestycji. Elektryfikacje przeprowadzono dopiero w latach siedemdziesiątych, a infrastruktura drogowa i telekomunikacyjna pozostawała nieruszona. Poprawę sytuacji przyniosła dopiero transformacja ustrojowa w 1989 roku. Obecnie Trzebunia jest urokliwą, gościnną i atrakcyjną dla turystów wsią, liczącą ponad 2300 mieszkańców.

Ciekawostki

-

Bibliografia

Sadowski Piotr, "Gmina Pcim. Monografia geograficzno-historyczna", Pcim 2003
Zinkow Julian, "Wokół Kalwarii Zebrzydowskiej i Lanckorony. Przewodnik monograficzny", Kraków 2000
Lenik Zbigniew, "Poczet starostów lanckorońskich", Wadowice 2000
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880-1902

Jak cytować?

Artur Karpacz, "Trzebunia", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/trzebunia

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności