Św. Augustyn w pracowni

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Osiek
Miejscowość
Głębowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Matki Boskiej Szkaplerznej
Miejsce przechowywania
plebania
Identyfikator
DZIELO/12954
Kategoria
obraz
Dookreślenie zabytku
obraz z zaplecka stalli
Ilość
1
Czas powstania
pierwsza połowa XVII wieku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
olej na desce, mazerowanie
Wymiary podstawowe
szerokość – 58,5 cm
wysokość – 83 cm
Wymiary szczegółowe
Wysokość bez ramy – 72,5 cm
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Obraz „Św. Augustyn w pracowni”, jako jedno z czerech przedstawień ojców Kościoła, pochodzi z zaplecka wczesnobarokowych stalli ustawionych w prezbiterium kościoła. W późniejszym czasie obrazy zostały wprawione do nowych stalli z XVIII wieku, ustawionych w lewej kaplicy bocznej. Obecnie są wymontowane i przechowywane na plebanii.

Opis

Obraz ma formę stojącego prostokąta. W jego centrum znajduje się prostokątne pole zamknięte górą i dołem przeciwstawnymi łukami segmentowymi nadwieszonymi. W środku wyobrażono św. Augustyna siedzącego za stołem, zwróconego trzy czwarte w lewo z założonymi nogami skierowanymi w przeciwną stronę. Twarz Augustyna okala siwiejący zarost. Ubrany jest we wzorzystą, błękitną kapę zapiętą na piersi, odsłaniającą białą albę, spod której widoczne są trzewiki oraz humerał pod szyją. Na głowie ma infułę z fanonami opadającymi na plecy. Święty w rękach trzyma pastorał z bogato dekorowaną krzywaśnią, na końcu której nienaturalnie wisi błękitny paniselus. Obok świętego za stołem siedzi mały chłopiec, który wskazuje mu otwartą księgę, leżącą na stole. Czworoboczny stół o fantazyjnie powyginanych nogach przykryty jest niebieską tkaniną. Spoczywają na nim księgi, z których jedna jest otwarta. Obok niej widoczne jest lustro oraz przybory pisarskie, a także zwisający rotulus. Dodatkowo dwie księgi, w tym jedna otwarta, leżą obok stołu z lewej strony. Tłem dla przedstawienia jest wnętrze pracowni o ścianach artykułowanych pilastrami, podtrzymującymi gzyms. Tuż za Augustynem widoczne jest czterodzielne prostokątne okno wypełnione gomółkami. Obok z lewej usytuowano otwarte drzwi ujęte w prosty prostokątny portal, za którymi rozpościera się pejzaż.

Zarys problematyki artystycznej

„Św. Augustyn w pracowni”, podobnie jak i trzy przedstawienia pozostałych ojców Kościoła, wpisuje się w tradycję przedstawień opartych na typie ikonograficznym określanym jako Uczony w pracowni. Genezy tego rozwiązania kompozycyjnego należy upatrywać w najstarszych przedstawieniach wczesnochrześcijańskich i bizantyńskich, ilustrujących pracę natchnionych autorów, pojawiających się w kodeksach rękopiśmiennych, zawierających teksty biblijne lub na plakietkach z kości słoniowej. Występują w nich najczęściej przedstawienia proroków, ewangelistów, ojców Kościoła, uczonych teologów, prawników i historyków. W tym celu wykształcony został schemat ukazujący autora siedzącego na katedrze, na ogół w profilu, w zamyślonej pozie bądź piszącego przy pulpicie pisarskim. Układ ten, wielokrotnie powtarzany z pokolenia na pokolenie, nabrał cech raczej ogólnych typów niż rzeczywistych podobizn. Przedstawienia te oprócz samych autorów ukazywały także ich otoczenie, warsztat, czego przykład stanowi całostronicowa miniatura ukazująca Ezdrasza przy pracy w Biblii zwanej Codex Amiatinus z około 700 roku (Florencja, Biblioteka Medicea Laurenziana, Ms. Amatinus I, fol. Vr.). Starotestamentowy pisarz został ukazany, pisząc w trzymanym na kolanach kodeksie, na tle otwartej szafy z księgami. Inne przedmioty pisarskie zostały rozmieszczone na niskim pulpicie i wokół niego. W ten sposób narodziła się idea pracowni z włoska nazywanej „studiolo”. Idea takiej pracowni, będącej odpowiednim miejscem pracy dla uczonego, literata, filozofa, pojawiła się już w czasach starożytnych. Wzmiankują o tym chociażby przekazy literackie autorstwa Cycerona i Pliniusza Starszego. W wieku XIV pojęcie „studiolo” było znane i rozumiane w myśl starożytnych. Jednakże tylko nieliczni mogli sobie pozwolić na posiadanie osobnego miejsca pracy. W „Vita solitaria” Petrarka akcentował konieczność życia w samotności, z daleka od zgiełku codziennych spraw po to, by móc rozwijać się intelektualnie i duchowo. Jego pracownia urządzona w Arqua pod Padwą szybko stała się po jego śmierci w 1374 roku miejscem pielgrzymek włoskich humanistów, mając wpływ na dalsze kształtowanie idei „studiolo”.
Szczególne miejsce w tego rodzaju przedstawieniach zajmowały wyobrażenia czterech ojców Kościoła – św. Grzegorza Wielkiego (zm. 604), św. Augustyna (zm. 430), św. Ambrożego (zm. 397) i św. Hieronima (zm. 420). Poprzez ukazywanie przy pracy intelektualnej, prowadzonej we wnętrzu pracowni wypełnionej rozmaitymi sprzętami, podkreślano ich wkład w rozwój myśli ludzkiej oraz udział w poznawaniu prawd objawionych. Jednocześnie w ten sposób była to czytelna inspiracja dla wszystkich, którzy kroczyli podobną drogą. Dlatego w połowie wieku XV Angelo Decembrio zalecał urządzenie humanistycznego studia w następujący sposób: „Obok instrumentów muzycznych, wizerunków dawnych bogów i bohaterów oraz książek winno znajdować się tam przedstawienie św. Hieronima zajętego pisaniem na pustyni, ponieważ wizerunek taki zachęca do pracy twórczej i kieruje umysł człowieka ku kontemplacji”. Obok przedstawień św. Hieronima chętnie sięgano po wizerunki św. Augustyna, co zaowocowało znakomitymi przedstawieniami, gdzie ukazuje się go w stroju biskupim, pracującego przy pulpicie lub w swoim studio. Ten typ wizerunku reprezentują m.in. następujące dzieła: Michael Pacher „Czterej ojcowie Kościoła”, około 1483 roku (Monachium, Alte Pinakothek); Sandro Botticelli „Św. Augustyn w pracowni”, 1480 rok (Florencja, kościół Ognissanti) oraz „Św. Augustyn w celi”, lata dziewięćdziesiąte XV wieku (Florencja, Galeria Ufizzi); Vittore Carpacio „Wizja św. Augustyna”, lata 1501-1503 (Wenecja, Scuola di San Giorgio degli Schiavoni), Philippe de Champaigne „Św. Augustyn z Hippony”, 1645-1650 (Los Angeles, County Museum of Art).
W przywołanych przykładach św. Augustyn siedzi najczęściej przy pulpicie pisarskim w studio wypełnionym książkami, gdzie pisze albo czyta. Jego postać na ogół ujęta w profilu, wyraża zadumę. W niektórych przypadkach jako atrybut występuje mały chłopiec, co stanowi nawiązanie do legendy mówiącej o spotkaniu przez św. Augustyna na plaży Chrystusa w postaci małego chłopca, który przelewał muszlą morze do wykopanego przez siebie w piasku dołka. Czasem też trzyma w swojej dłoni płonące serce, co jest nawiązaniem do jego „Wyznań”.
Także na gruncie polskim temat uczonego w pracowni był obecny w sztukach plastycznych. W tym względzie szczególne miejsce zajmują malowane awersy tryptyku „Rozesłania Apostołów” z Mikuszowic z około 1470 roku (Kraków, Muzeum Narodowe, Pałac Biskupa Erazma Ciołka), gdzie na czterech kwaterach przedstawiono ojców Kościoła w swoich pracowniach. W podobnym typie zakomponowano szafę Poliptyku Fromborskiego z 1504 roku (Frombork, katedra Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja), gdzie rzeźbione postacie czterech ojców Kościoła, siedzących przy pulpitach pod baldachimami, zajmują miejsce po obu stronach stojącej Madonny z Dzieciątkiem. Czterej Ojcowie Kościoła zostali przedstawieni także na rewersach skrzydeł tryptyku Zaśnięcia NMP z fundacji biskupa Jana Konarskiego, wykonanego w 1521 roku do katedry krakowskiej przez Michała Lancza z Kitzingen (Kraków, Muzeum Narodowe, Pałac Biskupa Erazma Ciołka). Osobne miejsce zajmuje w tym kontekście epitafium Filipa Buonaccorsiego zw. Kallimachem (zm. 1496), wykonane w norymberskim warsztacie Piotra Vischera według projektu Wita Stwosza, po 1506 roku (Kraków, bazylika Trójcy Świętej OO. Dominikanów). Sekretarz królewski został przedstawiony na brązowej płycie, jak siedzi przy pulpicie pisarskim we wnętrzu swojej pracowni wypełnionej różnymi sprzętami.
W ten bogaty kontekst wpisują się wszystkie cztery wyobrażenia Ojców Kościoła w Głębowicach. Tworzą one niezwykle dekoracyjny cykl, który wyszedł spod ręki lokalnego artysty. W komponowanych scenach można dostrzec pewną archaizację wynikającą z korzystania z wcześniejszych wzorów graficznych, które musiały powstać w dobie późnego renesansu. Przemawia za tym koncepcja wnętrza, charakterystyczny kształt mitr biskupich, pojawiające się przedmioty jak np. lustro czy też zegar stołowy oraz gomółkowe okna. Malarz z upodobaniem do swoich kompozycji wprowadza wielość piętrzących się ksiąg, przyborów pisarskich oraz motyw zwisającego z krawędzi stołu karteluszka lub dokumentu z woskowymi pieczęciami. Ich obecność w stallach kościoła w Głębowicach jest także świadectwem mocnego nacisku na akcentowanie przez reformę trydencką roli, jaką w nauczaniu Kościoła odgrywa Tradycja. Stąd też przedstawienie czterech głównych ojców Kościoła występuje np. na późnorenesansowej polichromii z 1597 roku odsłoniętej w 2017 roku w kościele parafialnym w Bestwinie, gdzie ojcowie Kościoła zostali przedstawieni w medalionach w półpostaci z atrybutami i podpisami. Podobne medaliony znajdowały się na polichromii Fabiana Sobinowicza z 1630 roku w nawie kościoła parafialnego w Łękawicy koło Żywca, spalonego w roku 1992. W podobny sposób należy interpretować obecność rzeźbionych postaci czterech ojców Kościoła w ołtarzu głównym z drugiej ćwierci wieku XVIII w kościele św. Marcina w Lesznej Górnej na Śląsku Cieszyńskim.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Konserwacje wyjętych obrazów w 2001 roku przeprowadziła prof. Grażyna Korpal i Karol Haberny.

Literatura

Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, t. 3, Powiat Żywiecki. Województwo krakowskie, opr. Jerzy Szablowski, Warszawa 1948, s. 88-98;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 462;
P. Skubiszewski, Rzeźba nagrobna Wita Stwosza, Warszawa 1957, s. 77-90;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4, Województwo katowickie, z. 3 Miasto i powiat cieszyński, red. I. Rejduch-Samkowa, J. Samek, Warszawa 1953, s. 95;
Z. Waźbiński, Portret renesansowego amatora sztuki, „Rocznik Historii Sztuki”, t. 7 (1969), s.163-176;
E. Sauser, Augustinus von Hippo, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 5, Ikonographie der Heiligen. Aaron bis Crescentianus von Rom, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994, kol. 277-290;
Wawel 1000-2000. Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry. Katedra Krakowska - biskupia, królewska, narodowa, Katalog, t. 1, red. M. Podlewska-Reklewska, Kraków 2000, s. 80;
P. Skubiszewski, Sztuka Europy łacińskiej od VI do IX wieku, Lublin 2001, s. 51-52;
A. Jasińska, Portret uczonego w malarstwie. Zarys historii i rozwoju typów ikonograficznych, [w:] Uczony i jego pracownia. Katalog wystawy w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. M. Reklewska, Kraków 2005, s. 9-24;
Sz. Tracz, Obraz „Św. Hieronim w pracowni” z kolekcji Lanckorońskich na Wawelu – iluzja i realizm na styku malarstwa włoskiego i niderlandzkiego przełomu XV i XVI w., [w:] „Świat i Słowo”, nr 1 (22) 2014, s. 19-34.

Streszczenie

Obraz „Św. Augustyn w pracowni” przynależy do cyklu przedstawień czterech ojców Kościoła z pierwszej połowy XVII wieku, umieszczonych najpierw w zapleckach wczesnobarokowych stalli, a następnie przeniesionych do nowych stalli z XVIII wieku w kościele w Głębowicach. Wizerunek reprezentuje popularny typ ikonograficzny określany jako Uczony w pracowni.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

AKKM, AV 35, k. 406 (721).

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Św. Augustyn w pracowni", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/sw-augustyn-w-pracowni

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności