Św. Andrzej

Dzieje zabytku

Obraz św. Andrzeja prawdopodobnie został ufundowany wraz z całym ołtarzem w latach 1700-1703. Ołtarz po raz pierwszy odnotowano w dwóch aktach wizytacji z 1728 roku o podobnie brzmiącym zapisie: „Altaria […] 3-tium à parte Sinistra S. Andreae Apostoli, similis structurae portatile”. W latach czterdziestych XIX wieku wszystkie trzy obrazy w ołtarzu św. Andrzeja były przesłonięte przez obraz Serca Jezusowego, przed którym odprawiano nabożeństwa w pierwsze piątki miesiąca. Mowa tu zapewne o obrazie Serca Jezusowego pędzla J. Wittmana z 1920 roku, wzmiankowanym przez Jana Wiśniewskiego w „Historycznym opisie kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem”. Rama wokół obrazu wraz z całą strukturą ołtarza została odnowiona w 1823 roku staraniem księdza Jana Tymińskiego, który „kazał poodnawiać ołtarzów pięć nadpsutych przez zaciekanie deszczów”. Prace przeprowadził miejscowy organista Wojciech Kozub „tak co do dorabiania sztuk snycerskich w figurach popsutych przez zaciek deszczów, iż snycerz lepiey nie potrafi, iako też przez danie nowego grontu i farb, niemniey srebra y złota tymże figurom i ramom w ołtarzach”. Kolejną konserwację ołtarza przeprowadził Bronisław Stelmachniewicz w 1885 roku, na której koszt złożyli się parafianie z Czubrowic, Szklar i Zawady, co zostało odnotowane z tyłu ołtarza. Ostatnia konserwacja została przeprowadzona w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta z przedstawieniem św. Andrzeja. Święty został ukazany w centrum kompozycji, w półpostaci, frontalnie, w dynamicznej pozie, z głową uniesioną do góry i zwróconą delikatnie w prawo, z prawą ręką złożoną na piersi, a lewą opuszczoną w dół. Ubrany jest w niebieski płaszcz, odsłaniający nagi tors. Ciało o smukłej sylwetce. Twarz pełna ekspresji, okolona siwą, długą i bujną brodą; czoło wysokie, pokryte zmarszczkami, oczy duże ze wzrokiem skierowanym ku górze. Włosy siwe, zaczesane do tyłu. Na barkach świętego krzyż w kształcie litery X. Tło jednolite, ciemne. Kolorystyka ciemna z przewagą brązów, światłocieniowy modelunek postaci.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz św. Andrzeja reprezentuje poziom znacznie wyższy niż obrazy w predelli i w zwieńczeniu ołtarza. Jednak pomimo wysokiej klasy artystycznej dzieła dotychczas o obrazie pisano niewiele. Wobec braku dokumentów archiwalnych na temat wykonawców, nie podjęto próby wskazania potencjalnych autorów obrazu. Jedynie Bogusław Krasnowolski wysnuł tezę, iż obraz św. Andrzeja oraz obraz św. Piotra w bliźniaczym ołtarzu noszą cechy wpływów flamandzkiego malarstwa XVII wieku, więc są wcześniejsze od ołtarzy, w których zostały zlokalizowane. Obraz św. Andrzeja został umieszczony w ołtarzu tegoż świętego fundacji księdza Andrzeja Strzałkowskiego, o czym świadczy umieszczony na szczycie ołtarza herb Szreniawa z syglami tego duchownego. Na fundatora wskazuje również wezwanie ołtarza – św. Andrzeja. Ksiądz Strzałkowski był plebanem racławickim w latach 1684-1704, a wcześniej wikarym w kościele pw. Wszystkich Świętych w Krakowie. Ponadto był też plebanem w pobliskim Paczółtowicach. W kościele w Racławicach, na ścianie zachodniej, pod chórem muzycznym znajdują się jego portret oraz epitafium. Drugi wizerunek duchownego został umieszczony na ołtarzu Ukrzyżowania w obrazie stanowiącym tło krucyfiksu w polu głównym nastawy. Fundator został ukazany wraz z pięcioma członkami Bractwa Ubogich Chrystusa Pana miedzy Matką Bożą a krucyfiksem. Z jego ust płynie modlitwa: „Qui me plasmasti miserere mei” („Któryś mnie utworzył, zmiłuj się nade mną”). Ksiądz Strzałkowski ufundował również bliźniaczy ołtarz św. Piotra oraz ołtarz Ukrzyżowania w kościele w Racławicach. Święty Andrzej ukazany jest w tradycyjnym typie ikonograficznym z krzyżem na barkach. Był bratem św. Piotra, stąd wizerunek tegoż świętego umieszczono w bliźniaczym ołtarzu, po drugiej stronie nawy. Święty Andrzej jako pierwszy został powołany na apostoła, zginął śmiercią męczeńską na krzyżu w kształcie litery X, głową w dół.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Ostatnia konserwacja została przeprowadzona w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Streszczenie

Obraz św. Andrzeja o wysokiej klasie artystycznej. Wobec braku dokumentów archiwalnych odnośnie wykonawców, nie podjęto próby wskazania potencjalnych autorów. Obraz św. Andrzeja został umieszczony w ołtarzu tegoż świętego fundacji ks. Andrzeja Strzałkowskiego, o czym świadczy umieszczony na szczycie ołtarza herb Szreniawa, pomiędzy literami A. S. P. R. (Andrzej Strzałkowski Parochus Raclavicensis). Na fundatora wskazuje również wezwanie ołtarza – św. Andrzeja.

Bibliografia