Rodzina Marii

Dzieje zabytku

Ołtarz św. Joachima i św. Anny wraz z drugim, bliźniaczym ołtarzem bocznym św. Józefa powstał na początku XVIII wieku, przed 1728 rokiem. Oba dzieła zostały wymienione w protokole wizytacji kanonicznej biskupa Michała Kunickiego z tego roku jako „nowo wzniesione”. W tekście wizytacji podano ich usytuowanie oraz wezwania „ołtarz w nawie po prawej stronie nowo wzniesiony św. Józefa, w którym brakuje portatylu (...) 3-ci po lewej stronie, takiej samej struktury jak św. Józefa, w którym główny obraz św. Joachima i Anny”. Ołtarze te zastąpiły najprawdopodobniej starsze nastawy, które wcześniej znajdowały się w kościele. Wiadomo, że już przed 1633 rokiem, w kościele były zlokalizowane trzy ołtarze – główny oraz dwa boczne, których wezwania nie są niestety znane. Omawiany obraz, choć współczesny nastawie, w której został umieszczony nie został namalowany z przeznaczeniem dla tego ołtarza. Jego pochodzenie nie jest znane. W ołtarzu umieszczono go zapewne przez 1728 rokiem, na co wskazuje zapis w wymienionej wyżej wizytacji biskupa Kunickiego. W październiku 1994 roku ołtarz św. Józefa wraz ołtarzem św. Joachima i św. Anny (w tym omawiany obraz) zostały zdemontowane i przewiezione do pracowni konserwatora dzieł sztuki Filipa Kowalczyka w Krakowie. Prace renowacyjne, trwające do maja 1995 roku zostały sfinansowane ze spadku, jaki paczółtowicka parafia otrzymała po parafianinie Tadeuszu Mazurze.

Opis

Obraz w kształcie pionowego prostokąta. Przedstawia tzw. Rodzinę Marii, tj. Marię w towarzystwie św. Anny oraz św. Joachima. Centrum przedstawienia stanowi postać młodzieńczej Marii stojącej na kamiennym podwyższeniu. Maria ukazana frontalnie, z ciałem lekko wygiętym w lewo, w stronę obejmującego ją ramieniem św. Joachima. W prawej, uniesionej w górę ręce, trzyma kwiat białej lilii. Twarz postaci okrągła z niewielkimi, głęboko osadzonymi oczami, pełnymi ustami oraz wydatnymi uszami. Włosy długie, zaczesane do tyłu; wokół głowy postaci świetlisty nimb. Maria ubrana jest w jasnoróżową suknię przewiązaną w pasie oraz luźno udrapowany błękitny płaszcz. Prawą stopą Maria depcze głowę węża. Po prawej stronie obrazu ukazany św. Joachim. Jest on zwrócony w trzech czwartych w lewo, w kierunku Marii, którą obejmuje w pasie prawym ramieniem. Głowa świętego ukazana z profilu, pochylona w kierunku Marii. Twarz postaci pociągła, nos wydatny, orli. Czoło wysokie z widoczną łysiną. Włosy i długa broda siwe. Święty ubrany jest w długą, żółtą suknię oraz obficie fałdowany, brązowy płaszcz. Z lewej strony obrazu św. Anna przedstawiona w pozycji klęczącej, w trzech czwartych zwrócona w prawo. Anna została ukazana jako dojrzała kobieta o kwadratowej twarzy, z ostro zarysowanym podbródkiem. Głowę postaci okrywa chusta w kolorze beżowym. Św. Anna ubrana jest w niebieską suknię oraz czerwony płaszcz, przewieszony okazałą fałdą przez lewe przedramię. U jej stóp, po lewej stronie obrazu ukazano zamkniętą księgę. W lewym górnym rogu kompozycji przedstawiona gołębica Ducha Świętego. Nieco z prawej ponad głowami Marii oraz Joachima ukazane dwie uskrzydlone główki anielskie na tle obłoków. Na pierwszym planie, w dolnej części kompozycji przedstawiony bukiet różnokolorowych kwiatów. Obraz ujęty drewnianą, złoconą ramą.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz św. Joachima i św. Anny oraz bliźniaczy ołtarz św. Józefa zostały wykonane na jedno zamówienie, w tym samym czasie i warsztacie snycerskim. Powstały na początku XVIII wieku, jak już wspomniano wcześniej przed 1728 rokiem. Tytułowy obraz przedstawia młodzieńczą Marię w towarzystwie rodziców, Anny i Joachima, czyli temat ikonograficzny nazywany Rodziną Marii. Niestety nie jest znany jego autor. Oba obrazy tytułowy oraz w zwieńczeniu, zdaniem Małkowskiej-Holcerowej to dzieła sztuki cechowej wykonane przez dwóch różnych artystów o podobnym poziomie umiejętności artystycznych. Ich autorzy zapewne posłużyli się gotowymi wzorami graficznymi. Choć wydają się być współczesne nastawie, to badania przeprowadzone podczas ostatniej konserwacji ołtarza wykazały, że dzieła nie były do niej pierwotnie przeznaczone. Ich wymiary zostały wtórnie dostosowane do ram, w których je umieszczono. O życiu rodziców Marii niewiele wiadomo – nie zostali odnotowani w żadnej z kanonicznych ewangelii. Informacje o ich osobach znaleźć można w pismach apokryficznych, głównie w tzw. „Protoewangelii Jakuba” z II wieku, „Ewangelii Pseudo-Mateusza” (VI/VII wiek), pochodzącej z III wieku „Ewangelii Narodzenia Marii” oraz w popularnej trzynastowiecznej „Złotej legendzie” autorstwa Jakuba de Voragine. Według tradycji, Anna wraz z mężem Joachimem, będąc już w podeszłym wieku wyjednała sobie modlitwą przyjście na świat dziecka. Joachim udał się w tym celu na pustynię, gdzie pościł przez czterdzieści dni. W tym czasie Anna modliła się do Boga o potomstwo. Ich prośby zostały wysłuchane. Annie ukazał się anioł, który przekazał jej dobrą nowinę słowami: „Wysłuchał Pan Bóg modlitwę twoją. Poczniesz i porodzisz, a potomstwo twoje będzie przepowiadane po całej ziemi” (ProtEwJK 4-5). Anioł ukazał się również Joachimowi, informując go, że jego żona spodziewa się dziecka. Joachim powrócił z pustyni, małżonkowie spotkali się przy jednej z bram miasta, którą później utożsamiono ze Złotą Bramą w Jerozolimie. W ikonografii Annę przedstawiano najczęściej jako starszą kobietę z księgą, która uczy Marię czytania. Atrybut w postaci księgi został ukazany również na obrazie paczółtowickim. Zamknięta księga leży u stóp Anny na pierwszym planie obrazu. Św. Joachima z kolei ukazywano jako dojrzałego, brodatego mężczyznę, którego atrybutami są księga, zwój, anioł lub Dzieciątko Jezus trzymane na ręku. Niekiedy postać ta trzyma dwa gołąbki nawiązujące do ofiary jaką Joachim miał złożyć w świątyni, prosząc o potomstwo. Temat Rodziny Marii szczególną popularność zyskał w sztuce późnogotyckiej i renesansowej. Najczęściej w centrum kompozycji przedstawiano Marię z Dzieciątkiem oraz św. Annę zasiadające wspólnie na ławie w schemacie kompozycyjnym właściwym przedstawieniu Św. Anny Samotrzeć, którym towarzyszyli dalsi krewni m.in. siostry Marii – Maria Kleofasowa i Maria Salome wraz ze swoimi rodzinami. Świętej Annie z kolei towarzyszyli trzej mężowie: Joachim, Kleofas i Salome (Salomas). Jak przekazują trzynastowieczne źródła m.in. „Złota legenda” czy „Speculum historiae” autorstwa Wincentego z Beauvais, Anna po śmierci Joachima jeszcze dwukrotnie wychodziła za mąż. Po raz pierwszy za Kleofasa, z którym miała córkę Marię znaną jako Maria Kleofasowa i po raz drugi za mężczyznę o imieniu Salome (lub Salomas), któremu urodziła córkę Marię znaną jako Maria Salome. Obradujący w latach 1545-1563 Sobór Trydencki krytycznie ocenił opisany powyżej wątek ikonograficzny tzw. Wielkiej Rodziny Marii, jako nie mający bezpośredniego potwierdzenia w tekście Biblii, dlatego przedstawienia takie później właściwie nie występują. Na omawianym obrazie w kościele paczółtowickim pojawia się jednak nieco inny akcent znaczeniowy. Maria nie została przedstawiona jako dorosła kobieta, matka Chrystusa, a jako młoda dziewczyna z lilią w ręku nawiązującą do jej czystości. Wąż widoczny u stóp Marii odnosi się do słów z Księgi Rodzaju zapowiadających przyjście Chrystusa: „I ustanowię nieprzyjaźń między tobą a niewiastą, między twoim potomstwem a jej potomstwem; ono zdepcze ci głowę a ty ukąsisz je w piętę” (Rdz 3,15).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W latach 1994-1995 obraz wraz z ołtarzem został poddany konserwacji przez Filipa Kowalczyka w Krakowie.

Streszczenie

Ołtarz św. Joachima i św. Anny wraz z bliźniaczym ołtarzem św. Józefa powstał na początku XVIII wieku, przed 1728 rokiem. Tytułowy obraz w ołtarzu św. Joachima i św. Anny przedstawia młodzieńczą Marię w towarzystwie rodziców, Anny i Joachima, czyli temat ikonograficzny nazywany Rodziną Marii. Niestety nie jest znany jego autor. Choć obraz pod względem formalnym wydaje się być współczesny nastawie, to badania przeprowadzone podczas ostatniej konserwacji ołtarza wykazały, że nie był do niej pierwotnie przeznaczony. Został wtórnie przycięty i dostosowany do wymiarów otworu w omawianym ołtarzu. Maria została ukazana jako młoda dziewczyna wyposażona w atrybuty Marii Niepokalanie Poczętej. Wąż widoczny u jej stóp nawiązuje do słów z Księgi Rodzaju zapowiadających przyjście Chrystusa: "I ustanowię nieprzyjaźń między tobą a niewiastą, między twoim potomstwem a jej potomstwem; ono zdepcze ci głowę a ty ukąsisz je w piętę" (Rdz 3,15).

Bibliografia