Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Obecną polichromię wykonał na początku XX wieku malarz Dyczak. W następnych latach była ona przemalowywana po formie. Na stropie nawy wyobrażono Madonnę z Dzieciątkiem, którą otaczają owalne medaliony z przedstawieniami piętnastu tajemnic różańcowych malowanych na blasze miedzianej. W prezbiterium przedstawiono na stropie Trójcę Świętą, a w aneksie kazanie św. Franciszka do ptaków.

Opis

Ściany kościoła pokrywa dekoracja dywanowa, której w partiach stropu towarzyszą przedstawienia figuralne. W prezbiterium wykonano wyraźnie zaakcentowany fryz podstropowy, który od fasety oddziela profilowany i ornamentalnie malowany gzyms. Fryz na baldoniebieskim tle pokryto naprzemiennie rozmieszczonymi uskrzydlonymi główkami aniołów z niskimi wazonami z rozłożonymi trzema gałązkami kwitnących lilii. Poniżej barwnej bordiury oddzielającej fryz od pozostałych partii ścian, wykonano zgeometryzowaną dekorację utworzoną z powtarzających się wielobocznych pól, w których znalazł się stylizowany motyw tego samego kwiatu. Fasetę w prezbiterium pokryto naprzemiennie, rytmicznie rozmieszczonymi stylizowanymi kwiatami na łodydze i bez łodygi, które obwiedziono migdałowymi otokami tworzą ornamentalny pas zamknięty u góry falującą, wąską bordiurą. Dekorację bladoniebieskiego stropu prezbiterium tworzy poprowadzona przy krawędziach srebrno-niebieska arkatura. W centrum na niebieskim tle usianym złotymi gwiazdkami wyobrażono zasiadającą na obłokach Trójcę Świętą obramienioną pofalowaną, wielobarwną bordiurą otoczoną stylizowaną, srebrną wicią akantową. Dekoracyjną wić przedzielono parą uskrzydlonych główek anielskich oraz czterema stylizowanymi pąkami fantazyjnych kwiatów. Frontalnie ujęty Bóg Ojciec został wyobrażony jako siwobrody starzec o bujnych siwych włosach. W prawej ręce trzyma złote berło, lewą zaś wyciąga przed siebie. Bóg Ojciec prawą nogę opiera o niebieski glob, natomiast lewą, wyprostowaną wspiera się o obłoki. Jego twarz charakteryzuje jasna karnacja, szeroko otwarte oczy, wydatny nos i usta. Wokół głowy widać trójkąt. Obok Boga Ojca z lewej strony siedzi Chrystus, który obie nogi wspiera na globie. Zbawiciel trzymający oburącz na wysokości ramienia drewniany krzyż został przedstawiony w trzech czwartych w prawo. Jest to dojrzały mężczyzna o pociągłej twarzy okolonej brązowymi, długimi włosami spływającymi na ramiona oraz brodą. Ma jasną karnację, prosty nos i wydatne usta. Jego melancholijne spojrzenie jest skierowane w bok. Nagi tors okrywa bladoszkarłatny płaszcz odsłaniający prawą nogę. Na dłoniach i stopach widoczne są rany po gwoździach. Głowę Jezusa okala świetlisty nimb. Powyżej obu postaci unosi się gołębica Ducha Świętego w promienistym otoku. Niebieski glob na tle obłoków unoszą dwa aniołki w przepaskach. W nawie kościoła dekorację tworzą trzy różnej szerokości poziome pasy ornamentalne ułożone ponad jednolitą, szarą lamperią. Najszerszy pas pokryto na jasnym tle zgeometryzowanym ornamentem utworzonym z ciemnocynobrowych, migdałowo kształtowanych pól naśladujących wić roślinną. Powyżej rozmieszczono rytmicznie ułożone stylizowane krzyże równoramienne w fantazyjnych, wielobarwnych obramieniach. Najwyższy pas, odpowiadający fryzowi podstropowemu w prezbiterium pokryto wicią winnej latorośli z wplecionymi pękami kłosów. Tą część dekoracji zamyka profilowany gzyms ozdobiony wielobarwnym ornamentem zgeomertyzowanym. Rozpościerającą się ponad nim fasetę ozdobiono rytmicznie rozmieszczonym białym kwiatem na łodydze naśladujący w kształcie grzebień wodny. Dekorację bladoniebieskiego stropu artykułowano za pomocą srebrnej arkatury poprowadzonej przy jego krawędziach oraz ornamentalnych pasów utworzonych z motywów floralnych i geometrycznych, tworzących czworoboczną ramę dla centralnej kompozycji figuralnej. W narożach tego obramienia umieszczono medaliony ukazujące w popiersiach czterech ewangelistów malowanych na blasze miedzianej. Medaliony otaczają stylizowane gałązki dębowe z żołędziami. Każdego ewangelistę identyfikuje jego atrybut. W centrum stropu na bladozielonym tle usianym srebrnymi gwiazdkami namalowano wydłużone owalne obramienie utworzone z szerokiego wieńca różanego o bardzo drobnych kwiatach różanych i listkach. W jego centrum na tle bladoniebieskich obłoków ze złotymi gwiazdkami, bezpośrednio na deskach stropu, przedstawiono stojącą Madonnę z Dzieciątkiem, która depcze węża. Dodatkowo postać Marii zdaje się stać na rozpiętym różańcu. Maria ujęta frontalnie w kontrapoście obiema rękami podtrzymuje na prawym ramieniu Dzieciątko. Ma pociągłą twarz o jasnej karnacji, prostym nosie i wąskich ustach. Spojrzenie jej przymkniętych oczu jest skierowane w dół. Na głowie ma chustę szczelnie okrywającą jej włosy oraz złotą koronę o niskich sterczynach. Madonna ubrana jest w bladoczerwoną suknię odsłaniającą bosą stopę, którą depcze węża. Spod sukni na piersi widać białą koszulę. Na ramionach ma błękitny płaszcz podbity jasną ochrą, spięty na piersi podłużną, złotą klamrą. Trzymane przez nią Dzieciątko ma rozłożone ręce z uniesionymi dłońmi. Jego głowa ujęta jest w trzech czwartych w prawo. Otaczają ją jasno brązowe, krótkie włosy. Mały Jezus ubrany jest w jasną tunikę odsłaniającą jego bose stopy. Wokół Matki Boskiej rozmieszczono owalne medaliony z blachy miedzianej malowane w piętnaście tajemnic Różańca świętego. Ich narracja rozpoczyna się nad głową Madonny. Każda ze scen oparta jest o kilkuosobową kompozycję. Idąc w lewo namalowano: Zwiastowanie Marii, Nawiedzenie św. Elżbiety, Boże Narodzenie, Ofiarowanie w świątyni, Znalezienie w świątyni, Modlitwa w Ogrójcu, Biczowanie, Cierniem ukoronowanie, Niesienie krzyża, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego, Wniebowzięcie Marii, Ukoronowanie Marii w niebie. Pomiędzy medalionami namalowano białą i czerwoną różę. Jasny parapet chóru muzycznego udekorowano naprzemiennie rozmieszczonymi rytmicznie stylizowanymi łodygami zakończonymi białymi pąkami i krzyżami równoramiennymi wpisanymi w koło. W aneksie południowym namalowano na ścianie kazanie św. Franciszka z Asyżu do ptaków. Kompozycja uzyskała kształt wydłużonego, stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście i obwiedzionego falującą bordiurą z motywem łączących się krzyżyków. W jej centrum wyobrażono siedzącego na skalnym podłożu św. Franciszka ujętego w trzech czwartych w lewo. Święty prawą rękę unosi w geście mowy lewą zaś swobodnie trzyma na kolanach. Jego widoczną z profilu twarz o jasnej karnacji i prostym nosie okala siwiejąca broda i włosy z wyciętą tonsurą. Ubrany jest w brązowy habit przewiązany sznurem. Przed Franciszkiem przedstawiono stadko słuchających świetego ptaków. W prawym rogu kompozycji namalowano drewniane taczki. Z tyłu za świętym na tle skał rośnie drzewo. Inne drzewo wyobrażono z lewej strony, nieco z tyłu, na tle nieba pokrytego baldoniebieskimi obłokami. U góry z lewej strony na tle obłoków widać niewielką postać Madonny z Dzieciątkiem w typie Matki Boskiej Częstochowskiej.

Zarys problematyki artystycznej

Dekoracja malarska w Grojcu wpisuje się w szereg polichromii świątyń małopolskich wykonanych w popularnym duchu młodopolskim. Asumpt do ich powstania dała polichromia Jana Matejki z lat 1889-1891 w krakowskim kościele Mariackim, a następnie dekoracje ścienne powstałe wg projektów Stanisława Wyspiańskiego. Szczególną rolę w powstawaniu tego rodzaju polichromii miała działalność Towarzystwa "Polska sztuka Stosowana" (TPSS). Towarzystwo w swojej działalności skupiło się przede wszystkim nad badaniem sztuki ludowej i gromadzeniem materiałów z myślą o wykorzystaniu ich jako inspiracji do sztuki narodowej, będącej syntezą wszystkich elementów istniejących na ziemiach polskich. Zebrane materiały publikowano w ilustrowanych czasopismach, co stanowiło punkt wyjścia dla różnych artystów. Jednym z owoców działalności TPSS były powstające we wnętrzach sakralnych malowidła ścienne, których wspólnym mianownikiem stawała się intensywna kolorystyka bogatych motywów ornamentalnych opartych o elementy przetworzone z polskiej sztuki ludowej. W powstających realizacjach nie wyróżniano żadnego regionu, ani też nie starano się narzucić jednej formuły stylistycznej. W poszczególnych dekoracjach bezsprzecznie widać nawiązania do motywów ludowych, które w różnoraki sposób przez różnych artystów były twórczo przekształcane. Stąd też we wnętrzach różnych kościołów pojawiają się jasne i zdecydowane barwy wielorakich ornamentów roślinnych i geometrycznych. Ornamenty te zdecydowanie odcinają się od partii figuralnych, a ich płaskość kontrastuje z głębią scen. Kolejne partie dywanowych dekoracji starano się podporządkować architekturze wnętrza. Natomiast sklepienia i stropy rezerwowano dla przedstawień figuralnych, co można zauważyć w Grojcu. W grojeckim kościele ornamentacja ścian szczelnie pokrywa swym abstrakcyjnym rytmem wszystkie płaszczyzny i krzywizny budowli, zostawiając jedynie "oddech" na stropie, gdzie przedstawiono Trójcę Świętą oraz Matkę Boską z Dzieciątkiem w otoczeniu medalionów z tajemnicami różańcowymi. Układ postaci i różańcowych medalionów nawiązuje bezsprzecznie do kompozycji starszego od polichromii obrazu z feretronu z Matką Boską Różańcową z tutejszego kościoła z połowy XIX wieku. Jednakże malarz nie powtórzył tajemnic różańcowych z obrazu w feretronie lecz wyraźnie skorzystał z pierwowzoru, który musiał powstać w drugiej połowie XIX wieku w środowisku monachijskich nazereńczyków, co widać w kompozycji np. sceny koronacji Marii w niebie. Blaszane podłoże pozwoliło malarzowi łatwiej wykonać wielopostaciowe i dużo mniejsze przedstawienia kolejnych scen, które następnie przytwierdzono do sufitu. Ten sposób uchronił także malowidła od pęknięć związanych z rozwarstwieniami desek stropu. Tajemnice różańcowe okalające centralne przedstawienie o tematyce maryjnej odnajdujemy także w sąsiednich kościołach drewnianych - w dekoracji stropu kościoła św. Andrzeja Apostoła w Osieku z 1881 roku, autorstwa malarza Śmiłowskiego z Oświęcimia lub na stropie w kościele św. Mikołaja w Polance Wielkiej z tego samego czasu. Z kolei w kompozycji kazania do ptaków św. Franciszka z Asyża widać wpływ przedstawień z obrazków dewocyjnych z przełomu XIX i XX wieku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zły. Liczne przemalowania i uszkodzenia warstwy malarskiej.

Literatura

A. Hałatek, B. Jania, Świątynie Osieka, Osiek 2008, s. 8;
I. Buchenfeld, "Pierwsi zapuścili wzrok chciwy w te zaklete sezamy chłopskie". Źródła motywów ornamentalnych sztuki młodopolskiej na przykładzie malarskich dekoracji wnętrz kościelnych artystów Towarzystwa "Polska Sztuka Stosowana", [w:] Ornament i dekoracja dzieła sztuki. Studia z historii sztuki, red. J. Daranowska-Łukaszewska, A Betlej, Warszawa 2015, s. 365-381.

Streszczenie

Obecną polichromię wykonał na początku XX wieku malarz Dyczak. W następnych latach była ona przemalowywana po formie. Na stropie nawy wyobrażono Madonnę z Dzieciątkiem, którą otaczają owalne medaliony z przedstawieniami piętnastu tajemnic różańcowych malowanych na blasze miedzianej. W prezbiterium przedstawiono na stropie Trójcę Świętą, a w aneksie kazanie św. Franciszka do ptaków. Polichromia stanowi przykład reminiscencji młodopolskich.