Grojec

Opis topograficzny

Grojec wchodzi w skład gminy Oświęcim i leży nieopodal zachodniej granicy województwa małopolskiego na północno-zachodniej krawędzi Wysoczyzny Osieckiej. Wieś od zachodu opiera się o dolinę Soły oraz kompleks hodowli rybnej, który wraz ze stawami zlokalizowanymi na północ i południe od miejscowości ciasno ją otaczają. W okolicy przeważają użytki rolne z wybitnie małym stanem zalesienia. Na zachód od centrum Grojca południkowo biegnie droga wojewódzka nr 948 łącząca Żywiec z Oświęcimiem oddalonym o 5 kilometrów od miejscowości. Od wschodu Grojec graniczy ze wsią Łazy wchodzącą w skład jego sołectwa.

Streszczenie dziejów

Na terenie Grojca znaleziono ślady prahistorycznego osadnictwa sięgającego okresu 4500-4000 lat p.n.e. Najstarsza wzmianka źródłowa pochodzi z 1285 roku z dokumentu lokacyjnego Poręby Wielkiej. Od połowy XIV stulecia właścicielami wsi byli potomkowie Siemy z Grojca. Na przełomie XV i XVI wieku miejscowość wykupił Piotr Porębski z Poręby Wielkiej. Być może on sam lub któryś z jego potomków wystawił pierwszy pałac w Grojcu. Po Porębskich Grojec dziedziczyli Nielepcowie, Szembekowie, Bobrowscy, Chwalibogowie, a w końcu także potężni Radziwiłłowie.

Dzieje miejscowości

W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku archeolodzy z Uniwersytetu Wrocławskiego dokonali na Górze Grojeckiej (pomiędzy drogą wojewódzką nr 948 i korytem Soły) odkrycia kilku jam mieszkalnych z pozostałościami ceramiki kultury lendzielskiej. Datowanie grodziska – od którego najprawdopodobniej wieś wzięła swoją nazwę – na wczesny neolit, czyli okres 4500-4000 lat p.n.e., w opinii współczesnych mieszkańców daje podstawy do określenia Grojca mianem najstarszej wsi w Polsce. W okolicy znaleziono ponadto datowane na lata 550-450 lat p.n.e. wyroby garncarskie charakterystyczne dla kultur łużyckiej oraz celtyckiej. Trudno w jakikolwiek sposób udowodnić ciągłość osadniczą obu prahistorycznych kolonii oraz przesuniętego półtora kilometra na wschód dzisiejszego centrum wsi.

Niemniej Grojec istotnie należy do najdawniejszych miejscowości regionu, a najstarsza źródłowa wzmianka o nim pochodzi z dokumentu wystawionego w 1285 roku przez komesa Adama, który oddawał 60 łanów frankońskich lasu między Oświęcimiem oraz wsiami Grojec i Włosienica w celu lokowania na prawie niemieckim osady Poręba Wielka. Ówczesna kasztelania oświęcimska, w której skład wchodziły te miejscowości, leżała w granicach najpierw księstwa opolskiego, a następnie cieszyńskiego. Dopiero po podziale tego ostatniego w 1315 roku powstało samodzielne księstwo oświęcimskie. Wówczas jeszcze – podobnie jak inne miejscowości regionu – Grojec mógł być wsią należącą do książąt piastowskich, jednak już w latach 1364-1365 jako jego właściciel występuje Siema (Szymon) s. Birowy herbu Tępa Podkowa piszący się z Grojca. W XV wieku potomkowie Siemy pozostawali właścicielami wsi – w drugiej połowie tego stulecia z Grojca pisali się chociażby Siema, Adam Abstach, Więcław Nicz, Andrzych, Jerzyk Siema, Mikołaj czy Elżbieta Alżka. Dochodziło wtedy do licznych podziałów i sprzedaży różnych części wsi, jednak niemal wszystkie te akty dokonywały się w kręgu rodziny posługującej się herbem Tępa Podkowa. W tym czasie, 21 lutego 1457, książę Jan IV oświęcimski za 50 tysięcy kop groszy praskich sprzedał królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi swoje władztwo wraz z dwoma miastami (Oświęcimiem i Kętami), dwoma zamkami (Oświęcimiem i Wołkiem) oraz 45 wsiami, wśród których wymieniono Grojec.

W 1497 roku Jerzyk Siema wydał swoją córkę Barbarę za mąż za właściciela sąsiedniej Poręby Wielkiej, sędziego ziemskiego oświęcimskiego (od 1498) Piotra Porębskiego, przekazując mu w posagu część Grojca. W 1510 roku krewny Barbary, Jerzy Abstach syn Adama Abstacha, sprzedał Piotrowi Porębskiemu najpierw część swojego grojeckiego dziedzictwa, a następnie trzy lata później całą resztę wraz z prawem patronatu nad tutejszym kościołem. Tym sposobem Grojec znalazł się w rękach znanej i liczącej się w regionie rodziny Porębskich herbu Kornic. Spośród przedstawicieli kilku pokoleń nowych dziedziców Grojca należy odnotować tych najwybitniejszych. Piotr Porębski, syn Piotra sędziego ziemskiego oświęcimskiego i Barbary, córki Jerzego Siemy z Grojca, w 1529 roku rozpoczął karierę kościelną jako dworzanin biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego. Wkrótce został kanonikiem łęczyckim, prepozytem oświęcimskim, a następnie kanonikiem krakowskim. Od 1539 roku był sekretarzem królowej węgierskiej Izabeli Zapolyi, córki króla Zygmunta Starego, udzielając jej pomocy w sprawach duchowych i politycznych. Po powrocie z Węgier zaangażował się w sprawy kapituły katedralnej krakowskiej, sprawując w latach 1546-1567 funkcję oficjała generalnego krakowskiego. W 1565 roku Piotra Porębskiego planowano wynieść do godności arcybiskupa lwowskiego, z czego jednak zrezygnowano ze względu na zaawansowany wiek i wątłe zdrowie duchownego. Bratankiem Piotra był Stanisław, który w 1559 roku wyjechał na studia prawnicze do Padwy. Po powrocie utrzymywał kontakt z tak wybitnymi osobistościami, jak Andrzej Patrycy Nidecki czy Jan Kochanowski, który chwalił nieznane dziś utwory poetyckie Porębskiego. Zasłynął wydaną przez siebie w Wenecji w 1563 roku mapą księstwa oświęcimsko-zatorskiego.

Na początku XVII wieku Grojec wchodził w skład dóbr Baltazara, a następnie jego syna Andrzeja Porębskiego zmarłego w 1640 roku. W 1682 roku syn Andrzeja, bezdzietny Zygmunt Porębski, zapisał Grojec Andrzejowi Nielepcowi z Nielepiec herbu Prus. Nielepcowie nie należeli do najbogatszych i najbardziej wpływowych kręgów szlachty małopolskiej, choć posłowali przy różnych okazjach, reprezentując księstwa oświęcimskie i zatorskie. Po śmierci Andrzeja włości przeszły na jego syna Józefa Macieja, a po nim dobra odziedziczył Andrzej Nielepiec, którego córki wyszły za mąż za braci Szembeków: Barbara związała się z Piotrem kasztelanem oświęcimskim, natomiast Ewa Apolonia wzięła ślub Antonim Felicjanem wojskim oświęcimskim i podkomorzym krakowskim, wnosząc w 1690 roku dobra grojeckie do majątku Szembeków. Po śmierci nowego właściciela dobra odziedziczył jego syn Franciszek Jakub wojewoda inflancki, który w latach 1758-1760 rozbudował pałac wzniesiony jeszcze w czasach rodziny Porębskich, dobudowując południowe skrzydło. Pochowany w klasztorze Bernardynów w Widawie Franciszek Józef pozostawił po sobie syna Aleksandra Szembeka, który odziedziczył m.in. Grojec. W 1779 roku, kiedy tereny te wchodziły już w skład zaboru austriackiego, Aleksander sprzedał wieś Ignacemu Bobrowskiemu herbu Jastrzębiec cześnikowi oświęcimsko-zatorskiemu za 24 tysiące złotych. Nabywca wszedł w posiadanie wielu miejscowości w okolicach Oświęcimia (Rajsko, Poręba Wielka, Nidek), stając się jednym z ważniejszych posiadaczy ziemskich w regionie. Jego dziełem było odrestaurowanie i przebudowanie pałaców Porębie Wielkiej oraz Grojcu.

Po Ignacym Grojec dziedziczyli kolejni Bobrowscy – Jan Kanty, a następnie Adolf, po którego śmierci w 1851 roku majątkiem zarządzała wdowa Katarzyna Wanda z Dąbskich. Powtórnie zamężna z Kornelem Chwalibogiem wniosła mu w posagu dobra grojeckie. W 1905 roku Jan Andrzej Chwalibóg, syn Kornela, sprzedał Grojec Wilhelminie Marii Radziwiłł, małżonce księcia Aleksandra Fryderyka Radziwiłła herbu Trąby. W okresie międzywojennym częstym gościem Radziwiłłów w Grojcu był znany polski malarz Julian Fałat. W tym czasie w miejscowości rozwijało się życie społeczne i gospodarcze. Jeszcze przed 1900 rokiem założono tu Kółko Rolnicze, w którym poszerzano wiedzę na temat nowoczesnych metod prowadzenia gospodarstw rolnych oraz organizowano rynek zbytu dla grojeckich rolników. W 1904 roku rozpoczęto budowę szkoły elementarnej – dotąd edukacja odbywała się w podarowanym gminie przez Kornela Chwaliboga budynku dawnej karczmy – a w 1912 roku zainaugurowano we wsi działalność Ochotniczej Straży Pożarnej, której remiza wkrótce stała się jednym z ośrodków społeczno-kulturalnych Grojca.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej do Grojca 16 listopada 1914 przybyli saperzy 68. pułku piechoty węgierskiej z rozkazem budowy przeprawy mostowej między Grojcem a Brzeszczami. W pałacu ugoszczono oficerów pułku, a kancelarię urządzono w pomieszczeniach plebanii. Przemarsze wojsk oraz masowy pobór, który dotknął około 200 tutejszych mężczyzn, spowodował nagłe zahamowanie produkcji żywności, a co za tym idzie – pogorszenie warunków bytowych. Większe jednak straty spowodowała druga wojna światowa. Oddziały Wehrmachtu weszły do opustoszałego Grojca (ludzie w obawie o własne życie uciekali aż do Piotrowic) już 2 września 1939. Z czasem mieszkańcy wrócili do swoich domów, jednak niebawem musieli przyjąć rodziny wysiedlony z miejscowości zajętych na potrzeby budowy obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Armia Czerwona odbiła Grojec 27 stycznia 1945. Wkrótce po wojnie rozpoczęto budowę Wiejskiego Domu Kultury, który już 1952 roku został oddany do użytku. Rok później strażacy z grojeckiego Ochotniczej Straży Pożarnej przystąpili do budowy nowej remizy – jej poświęcenie nastąpiło w pięćdziesiątą rocznicę utworzenia straży ogniowej w Grojcu w 1963 roku. W podobnym czasie pałac Radziwiłłów oddano na użytek Państwowego Domu Opieki Społecznej – obecnie mieści się tu Zakład Opiekuńczo-Leczniczy dla upośledzonych dziewcząt i kobiet.

Bibliografia