Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Polichromia zdobiąca obecnie wnętrze kościoła Opieki Matki Boskiej w Kamieniu powstała w dwóch etapach w 1939 oraz w 1979 roku. Przedwojenny projekt polichromii przedstawiającej sceny z życia Marii i Chrystusa uzupełnione roślinno-geometrycznym ornamentem przygotował profesor Ludwik Konarzewski, który przy pomocy swojego syna Ludwika oraz uczniów Jana Molgi, Wilhelma Sęczka, Stanisława Worka oraz Władysława Dzioska zajął się również jej wykonaniem. Prace rozpoczęto w lipcu 1939 roku od namalowania wizerunków czterech ewangelistów na ścianach prezbiterium, które wykonał Wilhelm Sęczek. Wybuch drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 roku przerwał prace nad wykonaniem polichromii na blisko dwa miesiące. W październiku tego samego roku podjęto je na nowo, ale już w okrojonym składzie. W Kamieniu pozostał tylko profesor Konarzewski z synem oraz Jan Molga, którzy kontynuowali prace do początku grudnia. Poświęcenie polichromii nastąpiło 8 grudnia 1939 w uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Kamieński kościół wraz z wyposażeniem, w tym omawianą polichromią, ucierpiał w wyniku bombardowania wsi 13 września 1944. Zniszczenia były na tyle poważne, że dalsze funkcjonowanie świątyni stanęło pod znakiem zapytania. Mimo że brano pod uwagę rozebranie kościoła, zdecydowano się jednak na stopniową naprawę uszkodzonej budowli. Podczas bombardowania szczególnie ucierpiały sceny figuralne umieszczone na sklepieniu świątyni, a także niektóre z obrazów olejnych w nawie kościoła. Ich naprawą zajął się sam profesor Konarzewski, który mieszkał wówczas w okolicach Krakowa. Kolejne zmiany w polichromii kamieńskiej świątyni przypadły na koniec lat siedemdziesiątych XX wieku. Z inicjatywy ówczesnego proboszcza Tadeusza Masłowskiego malarz Jerzy Witkowski wraz z żoną Elżbietą oraz pomocnikiem Stefanem Baranem w 1979 roku zamalowali ornament roślinno-geometryczny, zastępując go malaturą naśladującą motywy architektoniczne zaczerpnięte z dekoracji alabastrowych ołtarzy. Z polichromii projektu Ludwika Konarzewskiego pozostawiono wizerunki ewangelistów zdobiące ściany prezbiterium, wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej w otoczeniu polskich świętych oraz sceny figuralne na sklepieniu nawy i na ścianie zachodniej kościoła. Prace prowadzone przez Witkowskiego zostały ukończone 27 października 1979, a nową polichromię 17 listopada tego samego roku poświęcił biskup Stanisław Smoleński.

Opis

Prezbiterium:
Sklepienie krzyżowo-żebrowe, dwuprzęsłowe. Pola sklepienne malowane są na kolor beżowy. Od strony wschodniej z centralnie umieszczonymi trzema kolistymi medalionami, mieszczącymi przedstawienie gołębicy Ducha Świętego w obłokach na błękitnym tle (w medalionie centralnym) oraz przeciwstawnie ustawione popiersia dwóch serafinów przedstawionych jako jasnowłosi młodzieńcy w pastelowych szatach, z nimbem wokół głowy (w medalionach skrajnych). W ścianach tarczowych umieszczone wizerunki czterech ewangelistów wraz z ich atrybutami. W pierwszym od wschodu przęśle przedstawienie św. Jana z orłem (po lewej od ołtarza) i św. Mateusza z aniołem (po prawej). W przęśle drugim wizerunek św. Łukasza z uskrzydlonym bykiem (po lewej) i św. Marka z uskrzydlonym lwem (po prawej). Ewangeliści ukazani w popiersiu, na tle błękitnego nieba, obłoków i promienistego nimbu. W dolnej części każdej z kompozycji przedstawione symbole każdego z ewangelistów. Święty Jan ukazany jako młody, jasnowłosy mężczyzna z głową zwróconą w prawo. Ubrany jest w jasnozieloną szatę oraz luźno przerzucony przez ramię różowy płaszcz. W prawym ręku trzyma pióro, w lewym księgę. Świętego Mateusza przedstawiono jako starszego, siwowłosego i brodatego mężczyznę z głową zwróconą w lewo. Ubrany jest w złotą szatę oraz błękitny płaszcz. Swoją lewą rękę składa na piersi, prawą wskazuje w dół. Święty Łukasz przedstawiony jest jako starszy siwowłosy i brodaty mężczyzna ukazany w dynamicznej pozie – z głową z profilu zwróconą w lewo oraz lewą ręką uniesioną do góry. Postać ubrana jest w jasnofioletową szatę oraz błękitny płaszcz. Świętego Marka przedstawiono z ciałem zwróconym w trzech czwartych w prawo i głową ujętą z profilu. Ewangelistę ukazano jako dojrzałego, brodatego mężczyznę o ostrych rysach. Ubrany jest w różową szatę oraz błękitny płaszcz z jasnozieloną podszewką. W swoim prawym ręku trzyma pióro. Elementy architektoniczne takie jak żebra sklepienne, obramienia okien i arkadowych nisz oraz gzyms przebiegający na linii parapetów okiennych są polichromowane w odcieniach szarości z efektem marmoryzacji naśladującej kolorystykę alabastrowych elementów wyposażenia kościoła.
Arkada i ściana tęczowa: Na ścianie tęczowej znajduje się wielopostaciowa, figuralna kompozycja z umieszczonym w centrum przedstawieniem Matki Boskiej Częstochowskiej unoszącej się na skrzydłach orła białego. Przedstawienie to jest flankowane przez dwie grupy świętych. Popiersie Marii z Dzieciątkiem ukazano na tle obłoków oraz promienistej glorii oraz ujęto wieńcem dwunastu gwiazd. Z lewej strony kompozycji ukazano sześcioosobową grupę klęczących świętych, zwracających się w kierunku Marii. Od lewej przedstawiony św. Andrzej Bobola z rękoma skrzyżowanymi na piersi, św. Wojciech w infule i paliuszu szeroko rozpościerający ramiona, św. Kinga w brązowym habicie klaryski z koroną na głowie, błogosławiona Bronisława w jasnoróżowym habicie, z krucyfiksem w dłoni, św. Stanisław biskup i męczennik z pastorałem w dłoni oraz infule na głowie i św. Jadwiga Królowa przedstawiona w złotej koronie i gronostajowym płaszczu. Sześcioosobową grupę świętych ukazanych z prawej strony kompozycji od lewej otwiera postać św. Jana Kantego przedstawionego w birecie oraz obszernym, czerwonym płaszczu z gronostajowym kołnierzem. Za nim przedstawiony św. Stanisław Kostka z rękoma skrzyżowanymi na piersi, następnie św. Jacek w habicie dominikańskim z monstrancją w ręku, błogosławiony Wincenty Kadłubek w stroju biskupim, św. Kazimierz Królewicz w mitrze książęcej oraz czerwonym płaszczu podbitym gronostajem i błogosławiona Salomea przedstawiona w brązowym habicie klaryski, z mitrą na głowie.
Nawa główna: W nawie sklepienie kolebkowe z lunetami, trójprzęsłowe. Pola sklepienne malowane na kolor jasnobeżowy. W każdym z przęseł, w lunetach sceny figuralne, tworzące cykl ikonograficzny obrazujący sceny z życia Chrystusa i Marii. Wszystkie sceny umieszczone na tle nieba i obłoków. Cykl otwiera scena Zwiastowania umieszczona w pierwszym od prezbiterium przęśle sklepienia po lewej (północnej) stronie. W obłokach ukazani Maria (z prawej) oraz archanioł Gabriel (z lewej), ponad którymi unosi się gołębica Ducha Świętego otoczona świetlistą glorią. Maria przedstawiona jako młoda, jasnowłosa kobieta z ciałem zwróconym w prawo. Głowa otoczona nimbem, pochylona do dołu, prawa ręka złożona na piersi. Postać ubrana jest w białą suknię oraz błękitny płaszcz. Archanioł Gabriel ukazany z profilu w dynamicznej pozie z prawą ręką uniesioną do góry i lewą wyciągniętą do przodu, w której trzyma kwiat lilii. Anioł ubrany jest w długą, jasnoróżową szatę. W kolejnym przęśle przedstawiono Boże Narodzenie. W dolnej części kompozycji ukazani św. Józef (z lewej) i Maria (z prawej) klęczący w obłokach, obok żłóbka z Dzieciątkiem Jezus. Józef ukazany jako dojrzały, brodaty mężczyzna w żółtej szacie i zielonym płaszczu, trzymający w prawej ręce kwiat lilii. Maria przedstawiona jako młoda kobieta z dłońmi złożonymi w geście modlitwy, ubrana w jasnoróżową szatę oraz błękitny płaszcz, którego poła nakrywa jej głowę. Dzieciątko Jezus przepasane białą materią, ukazane frontalnie z rękami wyciągniętymi do góry. W górnej części kompozycji przedstawiony frontalnie długowłosy anioł w jasnozielonej szacie trzymający oburącz banderolę z napisem „GLORIA IN EXCELSIS DEO”. W trzecim przęśle scena Modlitwy w Ogrójcu. Z lewej strony kompozycji przedstawiony z profilu, klęczący Chrystus unoszący do góry ręce złożone w geście modlitwy. Postać ubrana w długą, białą szatę oraz luźno przerzucony przez ramię jasnobłękitny płaszcz. Z prawej strony kompozycji, naprzeciw Chrystusa ukazujący się w obłokach anioł trzymający złoty kielich. Anioł przedstawiony jako długowłosa, młodzieńcza postać ubrana w biało-zielone szaty. Wokół obu postaci rama utworzona z ciemnoszarych, skłębionych obłoków. Kolejne przedstawienia figuralne znajdują się w prawej (południowej) części sklepienia. W pierwszym od strony chóru przęśle przedstawiono Ukrzyżowanie. W centrum kompozycji ukrzyżowany Chrystus z ramionami uniesionymi do góry, tworzącymi linię litery „V”, uniesioną głową w koronie cierniowej oraz stopami przebitymi jednym gwoździem. Postać przepasana długim, białym perizonium. U stóp krzyża ukazani w dynamicznych pozach, z rękoma wzniesionymi do góry św. Jan Ewangelista (z lewej) oraz Maria (z prawej). Święty Jan ubrany w zieloną szatę oraz rozwiany żółto-różowy płaszcz. Maria ukazana w jasnoróżowej sukni oraz granatowo-zielonym płaszczu i chuście na głowie. W kolejnym przęśle przedstawiono scenę Zmartwychwstania. W centrum kompozycji ukazany frontalnie, całopostaciowo zmartwychwstały Chrystus w obszernym, układającym się w dynamicznie załamujące się fałdy, czerwonym płaszczu. Jezus prawą, uniesioną do góry ręką błogosławi, w lewej trzyma chorągiew paschalną. W dolnej części kompozycji przedstawiony anioł w błękitnej szacie podtrzymujący wieko grobowca. W ostatnim przęśle znajduje się scena Wniebowzięcia Marii. W centrum kompozycji, na jasnożółtym tle frontalnie przedstawiona, unosząca się ponad obłokami Maria. Postać ukazana jako młoda kobieta z głową otoczoną wieńcem z gwiazd i rękami uniesionymi do góry. Ubrana jest w jasnoróżową suknię oraz spięty pod szyją, błękitny płaszcz. W dolnej części kompozycji dwa anioły ukazane w dynamicznych pozach. Anioł z lewej strony w zielonej sukni, anioł z prawej w jasnoróżowej. Na ścianie zachodniej kościoła, na wysokości parapetu chóru muzycznego dwie prostokątne płyciny zamknięte łukiem półokrągłym. Płycina z lewej mieści przedstawienie św. Cecylii grającej na organach, płycina z prawej wizerunek króla Dawida grającego na harfie. Pasy gurtów sklepiennych w nawie dekorowane są geometryczną dekoracją z malowanymi pseudopłycinami w kształcie poziomego prostokąta o krótszych bokach zamkniętych łukiem półkolistym z uskokiem. Filary artykułujące nawę, parapet chóru muzycznego oraz gzyms na ścianie zachodniej świątyni polichromowane w odcieniach szarości z efektem marmoryzacji naśladującej kolorystykę alabastrowych elementów wyposażenia kościoła.

Zarys problematyki artystycznej

Polichromia wykonana w 1939 roku przez profesora Ludwika Konarzewskiego wraz z uczniami obejmująca sceny z życia Marii i Chrystusa została wzbogacona o wątki hagiograficzne oraz narodowe. Jak pisał monografista kamieńskiej świątyni Kazimierz Łatak „w prezbiterium, jako miejscu najświętszym, ukazano chwałę Boga w Trójcy Jedynego, którą w niebie wielbią serafini, która na ziemi uobecnia się na ołtarzu w Eucharystii, a którą poznajemy w świetle Ewangelii spisanych przez Ewangelistów. Na sklepieniu korpusu nawowego [...] przedstawiono sceny: Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie, Narodzenia Chrystusa w Betlejem, Modlitwy Chrystusa w Ogrojcu, Ukrzyżowania Chrystusa, Zmartwychwstania Chrystusa oraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Stanowiły one katechetyczną syntezę chrześcijańskiej wiary, a jednocześnie nawiązywały do tajemnic różańcowych”. Uwagę zwraca rozbudowana kompozycja z Matką Boską Częstochowską w otoczeniu polskich świętych ukazana na ścianie tęczowej kamieńskiej świątyni. Profesor Konarzewski projektował polichromię dla kościoła w Kamieniu tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej, a jej wykonanie przypadło już na pierwsze miesiące okupacji, wobec czego ukazanie wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej unoszonej na skrzydłach orła białego, adorowanej przez grupę polskich świętych musiało nieść w sobie mocny wydźwięk patriotyczny. Wątki narodowo-patriotyczne, wplecione w tradycyjne tematy religijne, często pojawiały się w polichromiach wnętrz sakralnych wykonywanych w czasie obydwu wojen światowych. Za przykład może posłużyć wykonana w latach 1915-1916 przez ucznia Jana Matejki, Adama Giebułtowskiego polichromia w kościele pw. św. Bartłomieja Apostoła w Porębie Wielkiej. Na stropie świątyni ukazano Matkę Boską z Dzieciątkiem – Królową Polski w otoczeniu polskich świętych oraz świętych patronów Polski. Profesor Konarzewski był autorem licznych dzieł sztuki, w tym obrazów i rzeźb o tematyce religijnej, a także polichromii zdobiących wnętrza kościelne. W latach 1923-1939 w Istebnej prowadził szkołę artystyczną dla młodzieży góralskiej. W szkole wykonywano prace z zakresu sztuki sakralnej i religijnej w oparciu o zgromadzone przez Konarzewskiego zbiory śląskiej sztuki ludowej. Konarzewski namalował dla kamieńskiej świątyni także trzy obrazy tablicowe przedstawiające Chrzest Chrystusa, Rozmnożenie Chleba i Ostatnią Wieczerzę.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, polichromia z 1939 roku została częściowo przemalowana w 1979 roku przez Jana Witkowskiego.

Streszczenie

Polichromia zdobiąca wnętrze kościoła Opieki Matki Boskiej w Kamieniu powstała w dwóch etapach w 1939 oraz w 1979 roku. Przedwojenny projekt polichromii przedstawiającej sceny z życia Marii i Chrystusa uzupełnione roślinno-geometrycznym ornamentem przygotował profesor Ludwik Konarzewski, który przy pomocy swojego syna Ludwika oraz uczniów zajął się również jej wykonaniem. Prace trwały od lipca do grudnia 1939 roku. W 1979 roku z inicjatywy proboszcza Tadeusza Masłowskiego malarz Jerzy Witkowski wraz z żoną Elżbietą oraz pomocnikiem Stefanem Baranem zamalowali ornament roślinno-geometryczny, zastępując go malaturą naśladującą motywy architektoniczne zaczerpnięte z dekoracji alabastrowych ołtarzy. Z polichromii projektu Ludwika Konarzewskiego pozostawiono wizerunki ewangelistów zdobiące ściany prezbiterium, wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej w otoczeniu polskich świętych oraz sceny figuralne na sklepieniu nawy i na ścianie zachodniej kościoła. Polichromia figuralna zaprojektowana w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej, a wykona w pierwszych miesiącach jej trwania, obejmuje sceny z życia Marii i Chrystusa wzbogacone o wątki hagiograficzne oraz patriotyczno-narodowe, jak np. przedstawienie Matki Boskiej Częstochowskiej unoszonej na skrzydłach orła białego, która jest adorowana przez grupę polskich świętych.