Ołtarz boczny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Kęty
Miejscowość
Kęty
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Parafia
Św. Małgorzaty i św. Katarzyny
Miejsce przechowywania
nawa boczna, prawa, na ścianie południowej
Identyfikator
DZIELO/23789
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
XVIII wiek (druga połowa?)
Technika i materiał
drewno cięte, rzeźbione, polichromowane, złocone
Autor noty katalogowej
Paulina Chełmecka
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Opis

Przyścienny, architektoniczny ołtarz jednokondygnacyjny i jednoosiowy ze zwieńczeniem. Nastawa osadzona jest na cokole, w strukturze którego znajduje się prostopadłościenny ołtarz z drewnianą mensą i polichromowanym antepedium. Część środkowa retabulum, o kształcie zbliżonym do stojącego prostokąta zamkniętego trójkątnym szczytem, ujęta jest parą pilastrów osadzonych na cokołach. Zwieńczenie ołtarza przybiera formę ażurowej latarni na rzucie eliptycznym, ujętej dołem wyłamującym się gzymsem. Szczyt jest w kształcie zamkniętej, złoconej korony, wspartej na marmoryzowanych kolumienkach. Pod zwieńczenie ołtarza podwieszone jest złocone paludamentum podwiązane w górnych narożach części środkowej retabulum oraz podtrzymywane przez parę puttów i kaskadowo opadające wzdłuż pilastrów. Jego obrzeża zdobi frędzla oraz chwosty. Dodatkowo strukturę w górnej partii ołtarza zdobią: pośrodku motyw promienistej glorii z monogramem IHS z krzyżem i gorejącym sercem oraz motywy kogucich grzebieni po bokach. Pilastry zwieńczone są figurkami aniołów trzymających lichtarze, antepedium zdobi polichromowany motyw gorejącego serca Jezusa ujęty promienistą glorią oraz kłosami zbóż i gałązkami winnej latorośli, wraz z symbolami narzędzi męki Pańskiej (od lewej: kolumna biczowania i bicze, kogut, dzban z misą, młotek, obcęgi, gwoździe, lampa, rękawica, maczuga, miecz, kości do gry, trzciny, gąbka i włócznia). Pole środkowe, ujęte profilowaną, złoconą ramą, jest w kształcie leżącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym. Zawiera rzeźbiarskie przedstawienie Ukrzyżowania z krucyfiksem ujętym po bokach parą figur asystencyjnych – Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, ustawionych na cokołach.
Struktura ołtarza jest utrzymana w odcieniu kremowym, partie detalu architektonicznego oraz ornamentyka są złocone i marmoryzowane w odcieniach brązu.

Zarys problematyki artystycznej

Architektoniczną strukturę jednego z ołtarzy bocznych w kościele parafialnym w Kętach charakteryzuje element występujący stosunkowo rzadko w małopolskich retabulach tego okresu. Jest nim znajdujący się w części środkowej nastawy motyw paludamentu, czyli dekoracyjnie podwieszonej tkaniny. Mimo tego że w starożytnym Rzymie mianem paludamentum określano rodzaj wełnianego płaszcza, jako element dekoracyjny wywodzi się on od tkaniny stanowiącej baldachim zdobiący tron. Od XVI wieku paludament zwieńczony koroną występuje w pełnej wersji herbów monarszych oraz wysokich dostojników świeckich i kościelnych. Jako element nowożytnych retabulów motyw ten stanowi dekoracyjną oprawę podkreślającą wzniosły, królewski charakter prezentowanego na tym tle wizerunku. We wspomnianym okresie ołtarze z motywem paludamentum dedykowane były najczęściej cudownym wizerunkom maryjnym. W obrębie retabulum paludament pojawia się w różnorodnych wersjach. Od wspomnianego tła w części środkowej, (motyw ten występuje w ołtarzu głównym w kościele w Inwałdzie), przez rodzaj baldachimu jako części zwieńczenia (jak to ma miejsce w omawianym przykładzie w kościele w Kętach). Następnie poprzez całkowite zastąpienie architektonicznej struktury nastawy (np. w kościele parafialnym w Grabiach, pow. wielicki), w końcu występując poza obręb architektonicznego ołtarza i ujmując go jako element polichromowanej dekoracji ściennej. Podobnie jak w przypadku retabulum w Grabiu i Inwałdzie forma, jaką przybiera paludament w na ołtarzu kęckim, poprzez podwiązanie tkaniny po bokach, krawędzie obszyte frędzlą oraz zwieńczenie w formie podtrzymującego całość baldachimu lub latarni, została zainspirowana heraldyką.
Retabula, w których pojawia się motyw paludamentu, wystąpiły w pierwszej połowie XVIII wieku na obszarze górnych Węgier jako przejaw działalności wiedeńskiego rzeźbiarza Georga Rafaela Donnera. Formy te wywodzą się zapewne z twórczości architektów wiedeńskich, głównie Johanna Bernarda Fischera von Erlach. Pracami Donnera, nawiązującymi do problematyki retabulów z motywem paludamentu, są bratysławskie ołtarze – św. Jana Jałmużnika (1729-1732) w katedrze św. Marcina oraz ołtarz boczny dedykowany Matce Boskiej (1736) w kościele Trynitarzy. Wspomniana forma retabulów nie była zbyt często powtarzana i jej występowanie ogranicza się głównie do dzieł kręgu warsztatu Donnera na obszarze dzisiejszej zachodniej Słowacji.
Brak informacji historyczno-artystycznych dotyczących ołtarza bocznego w kęckiej farze skutkuje trudnością w określeniu artysty bądź warsztatu odpowiedzialnego za jego powstanie. W kontekście wymienionych wcześniej dzieł z obszaru Małopolski (Grabie, Inwałd) za czas powstania ołtarza można przyjąć drugą połowę XVIII wieku. Być może dzieło to powstało pod wpływem oddziaływań kręgu osiemnastowiecznego krakowskiego rzeźbiarza Wojciecha Rojowskiego (zm. po 1778), którego twórczość, w świetle przeprowadzonych badań, była zależna od nurtu wiedeńsko-morawskiego, a co za tym idzie i Georga Rafaela Donnera. Motyw dekoracyjnie drapowanej tkaniny o krawędziach zdobionych lambrekinem w twórczości Rojowskiego pojawił się jako kotara ujmująca nagrobek Jana Aleksandra Lipskiego (1746), w kaplicy Lipskich w katedrze wawelskiej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Stan zachowania jest dobry.

Streszczenie

Jeden z ołtarzy bocznych w kościele parafialnym w Kętach przybiera rzadko spotykaną na terenie Małopolski formę zdobioną motywem paludamentum. Odwołując się do analogicznych struktur retabulów można przyjąć, iż kęcki ołtarz Ukrzyżowania powstał w drugiej połowie XVIII wieku pod wpływem nurtu wiedeńsko-morawskiego.

Jak cytować?

Paulina Chełmecka, "Ołtarz boczny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-boczny-188

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności