Kościół św. św. Wojciecha i Jerzego

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Zator
Miejscowość
Zator
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Zator
Parafia
Św. Wojciecha i św. Jerzego
Identyfikator
DZIELO/12644
Kategoria
kościół
Czas powstania
XIV-XV wiek, XIX, XX wiek
Technika i materiał
cegła oraz kamień w partiach dolnych (kamień łamany i ciosany); techniki murarskie
Autor noty katalogowej
Andrzej Włodarek
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Pierwotny kościół, nazywany "książęcym", wzmiankowany po raz pierwszy w dokumencie lokacyjnym miasta z 1292 roku księcia cieszyńskiego Mieszka. Za fundatora świątyni uważa któregoś z panujących w tym czasie władców ziemi krakowskiej: Bolesława Krzywoustego, jego synów Władysława Wygnańca lub Bolesława Kędzierzawego, względnie Kazimierza Sprawiedliwego. W latach 1325-27 wzmiankowana jest parafia w Zatorze. Istniejący do dzisiaj kościół parafialny pw. śś. Jerzego i Wojciecha zbudowano ok. 1393 roku na miejscu wcześniejszego, podczas ponownej lokacji miasta. Jest on murowany z kamienia łamanego w dolnych częściach murów, wyżej ceglany o wątku polskim z detalami architektonicznymi wykonanymi w ciosie. Zbudowany wówczas kościół nakryto drewnianym stropem. W 1392 roku Jan książę oświęcimski przeznacza kościołowi dziesięcinę z wsi Włoszenicy. W 1428 roku wzmiankowano ołtarz ufundowany przez Romualda de Suthow, mieszczanina cieszyńskiego i jego żonę Małgorzatę. Pierwszym znanym z dokumentów proboszczem zatorskim był w roku 1326 Henryk. Gotycka świątynia była wielokrotnie remontowana i odnawiana. W ciągu XV i XVI wieku kościół zyskiwał nowe ołtarze. W 1598 było ich już dziewięć, tyle samo w 1663 roku, a w 1729 roku było ich już 10. W wizytacji z 1769 wyliczono ołtarze pw. św. Anny, św. Krzyża, NMP Różańcowej, Wniebowzięcia Matki Boskiej, św. Barbary, MB Częstochowskiej, św. Apostołów, św. Antoniego i św. Doroty. Ołtarz główny został wystawiony przez ks. Michała Kamelskiego, zapewne między rokiem 1765 a 1769. Jego retabulum posiadało cztery pozłacane kolumny, cyborium "snycerską robotą i malarską robione, nad którym cyboryum są różne osoby rżnięte białym pokostem malarskim malowane [...] Forty dwie do których są drzwi na zawiasach i hakach żelaznych nad którymi fortami są promienie snycerską robotą robione, malarskim złotem wyzłocone, na tych fortach są dwie tablatury także wyzłocone, na wierzchu tych tablatur są osoby rżnięte malarskim złotem wyzłocone". Wiadomo też, że za czasów proboszcza Kamelskiego przerobiono ołtarz pw. Matki Boskiej Różańcowej, m.in. dodano do niego nową mensę. Nowe mensy otrzymały również ołtarze pw. św. Jana Kantego, św. Antoniego i ołtarz w kaplicy pw. Wszystkich Świętych. W związku z nawaleniem się stropu, w 1766 wzniesiono murowane sklepienie, wsparte na międzynawowych arkadach. W 1769 kościół trawi pożar. Zniszczeniu ulegają sklepienia wieży i dwóch bocznych kaplic. Wkrótce następuje odbudowa przez ówczesnego proboszcza ks. Michała Kamelskiego. W 1836 roku większe prace remontowe przy kościele, zlecone przez Annę Potocką z domu Tyszkiewiczową, prowadzi architekt Franciszek Maria Lanci. Według jego projektu dobudowano kruchtę zachodnią, przekształcono elewacje (w fasadzie dodano schodkowy szczyt) wzniesiono portalu typu baldachimowego, podwyższono o jedną kondygnację wieżę, którą zwieńczono ośmiobocznym hełmem z czterema narożnymi wieżyczkami. W 1886 Natalia hrabina Potocka, córka Maurycego Potockiego, funduje neogotycki ołtarz wykonany z kamienia pińczowskiego. Ponowny remont miał miejsce w 1896 roku, ale jego zakres nie jest znany. W 1888 budowa chóru muzycznego (zachodnie przęsło nawy głównej). W notatce z 1909 roku z Liber Memorabilium wiemy, że "w ołtarzu N. Marii Panny był umieszczony dawniej obraz s. Kazimierza (bardzo mizernej roboty), który jako zasłonę obrazu N. M. Panny można było podnosić i spuszczać. Na miejsce tego obrazu umieszczono obraz s. Franciszka Serafickiego - żeby jednak przywrócić na ołtarzu miejsce s. Kazimierzowi w roku tym wymalowałem na podobieństwo dawnego nowy obraz tego świętego; stoi on na mensie ołtarza. [...] Nadto obraz s. Józefa, umieszczony u góry Ołtarza Pana Jezusa Ukrzyżowanego, cały przemalowałem, tak, że dzisiaj można przynajmniej poznać, co on przedstawia". W latach 1905-1915 nadbudowa zakrystii i wymiana maswerków prezbiterium. W latach 1956-61 i 1968-73 regotycyzacja kościoła według projektu Władysława Wichmanna, pod kierunkiem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Hanny Pieńkowskiej z Krakowa. Likwidacja barokowego podziału nawy z 1766 roku i neogotyckiej kruchty zachodniej z 1836 roku. Wyeksponowanie pierwotnego, gotyckiego układu trzynawowego wnętrza. Pozorne sklepienie drewniane, zastąpiono konstrukcją żelbetową (1960 r.). W nawie południowej wyeksponowano odkryte pod nowszym tynkiem fragmenty polichromii z XVIII wieku, przedstawiające sceny Męki Pańskiej. Odsłonięto gotyckie sklepienie w prezbiterium, fragmenty romańskich murów w zakrystii, zlikwidowano osiem bocznych ołtarzy o wystroju barokowym.

Opis

Kościół położony na obszernym placu przylegającym do wschodniej pierzei rynku, na północ od zamku. Plac otoczony ceglanym murem z filarkami. Przed kościołem wydzielony plac, dawny cmentarz, na nim figura św. Jana Kantego. W południowo-wschodnim narożu placu grobowiec księżnej Apolonii Potockiej. Kościół orientowany, halowy, trójnawowy, czteroprzęsłowy, z dwuprzęsłowym zamkniętym wielobocznie prezbiterium. Nawa główna szersza od naw bocznych. Nawy boczne zakończone od wschodu poligonalnymi kaplicami. Od strony północnej do nawy przylega kruchta. W północno-zachodnim narożniku kwadratowa wieża mieszcząca kaplicę w przyziemiu. Do zachodniego przęsła nawy głównej dostawiony głęboki ryzalit z kruchtą w przyziemiu i chórem na piętrze z prospektem organowym. Od północnej strony przylega piętrowa zakrystia, zamknięta wielobocznie. Nawa główna od bocznych oddzielona czworobocznymi filarami o ściętych narożach. Prezbiterium otwarte do korpusu ostrołukową tęczą. W korpusie sklepienie o konstrukcji żelbetowej, stylizowane na gotyckie. W kaplicy pod wieżą sklepienie kolebkowe, w kruchcie zachodniej sufit. Prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym z żebrami spływającymi na konsole. Wnętrze oświetlają okna ostrołukowe, wypełnione witrażami; dwa w zamknięciu prezbiterium (środkowy otwór zamurowany), dwa na ścianie południowej. Portal z prezbiterium do zakrystii zamknięty łukiem w ośli grzbiet. Otwory drzwiowe prostokątne, różnej wielkości. Kaplica pod wieżą otwarta do wnętrza ostrołukowymi arkadami. Otwory okienne wąskie, prostokątne, ostrołukowe, wypełnione witrażem; cztery w ścianie północnej i południowej, jedno, szersze w ścianie zachodniej nad chórem. Wieża oświetlona małymi, wąskimi oknami zakończonymi łukiem odcinkowym i ostrołukowym. Fasada jednoosiowa, dwukondygnacyjna, zwieńczona szczytem schodkowym z ceglanymi laskami. Niesymetrycznie umieszczone wejście ujęte kamiennym, profilowanym portalem, zamkniętym ostrołukowo. Ponad nim rozglifione ostrołukowe okno. Od północy wieża wbudowana w naroże kościoła, wysunięta nieco przed lico fasady. W dolnej partii kamienna, w górnej ceglana, na rzucie prostokąta, czterokondygnacyjna. Piętro pierwsze i drugie oddzielone kamiennym gzymsem. Trzy dolne kondygnacje gotyckie, czwarta neogotycka (projektu Franciszka Marii Lanciego z 1836 r). Na osi pojedyncze okna. W parterze okno ciosowe, prostokątne, ponad nim wmurowany późnogotycki maswerk ostrołukowy z motywami rybich pęcherzy i psiego zęba, wyżej kartusz z herbem Leliwa. Na pierwszym piętrze okno ostrołukowe z parapetem na konsolkach, w opasce ceglanej zamkniętej ostrołukiem wklęsłym. Drugie piętro, okno ostrołukowe w opasce kamiennej, ponad nim okrągła tarcza zegarowa. Ostatnia kondygnacja ze ściętymi narożami, na których wysunięte przed lico muru krenelażowe wieżyczki zwieńczone kamiennymi szczytami w formie ostrosłupów. Od zachodu masywny łuk półokrągły uformowany z kształtek ceramicznych, w jego polu triforium ostrołukowe. Ponad nim okulus. Pod okapem dachu fryz z ceglanych konsolek oraz gąsiory układane w motyw rybiej łuski. Dach iglicowy. Elewacja południowa. Portal kamienny na cokole, profilowany, ostrołukowy. Archiwolty przechodzące w łuk o formie oślego grzbietu, wsparte na konsolkach zdobionych motywem roślinnym. Skrajna archiwolta z czołgankami zwieńczona pinaklem z kwiatonem. Po bokach analogiczne pinakle; W prezbiterium portal kamienny na cokole, profilowany, ostrołukowy, z dekoracją z motywem skręconego sznura; w kluczu herb Odrowąż, oraz data 1767 i litery LG OH OFP. W ścianę korpusu wmurowane kamienne epitafium ks. Pawła Gabańskiego plebana zatorskiego (zm. 1825), nad nim kartusz z herbem Łodzia. Trzy okna analogiczne jak w fasadzie, i jedno o połowę węższe. Elewacja północna. Kruchta ceglana, na cokole, opięta przyporami. Na osi portal kamienny, profilowany, ostrołukowy. Ponad nim kamienna rozeta z monogramem Marii, po bokach dwa okna o wykroju czworoliścia w okrągłych, kamiennych opaskach. Od strony północno-zachodniej zakrystia na rzucie prostokąta, zamknięta wielobocznie, piętrowa, w dolnej części kamienna (pozostałość pierwotnego kościoła), wyżej ceglana (piętro dobudowane 1915 r.). Od północy portal w opasce ceglanej, zamknięty łukiem odcinkowym. Ponad nim ostrołukowe, ceglane okno. Dwa okna analogiczne jak w fasadzie i jedno o połowę węższe. Kościół opięty przyporami, na wysokości ław okiennych gzyms kapnikowy wyłamany nad portalem północnym. Przypory z kapnikami w zwieńczeniu i na 2/3 wysokości. Pod dachem gzyms konsolkowy. Dach dwuspadowy, sygnaturka wieloboczna z ostrołukowymi prześwitami, zwieńczona hełmem iglicowym.

Zarys problematyki artystycznej

Gotycki kościół, trójnawowy, halowy, z zamkniętym wielobocznie prezbiterium i z wieżą w narożu północno-zachodnim korpusu.

Streszczenie

Wzniesiony około 1400 roku, z kamienia łamanego, ciosu i cegły oraz ciosu do detalu architektonicznego. Położony na wschód od rynku, w pobliżu zamku. Gotycki, wielokrotnie przekształcany (m.in. 1766, 1836 według projektu F.M. Lanciego). Orientowany, trójnawowy, czteroprzęsłowy, halowy, z dwuprzęsłowym zamkniętym wielobocznie prezbiterium. Przy prezbiterium od północy zakrystia piętrowa (nadbudowana 1915 r.). W północno-zachodnim narożu korpusu wieża na rzucie kwadratu, pięciokondygnacyjna , zwieńczona hełmem z wieżyczkami. Przy nawach bocznych od wschodu poligonalne kaplice, przy korpusie od zachodu i północy kruchty. Arkada tęczy ostrołukowa. W prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe na wspornikach. W korpusie zachowane nasady gotyckich sklepień żebrowych, obecnie żelbetowy strop (około 1960 r.). Trzy portale kamienne: ostrołukowy i zamknięte łukiem w ośli grzbiet. Mury opięte przyporami, szczyt zachodni schodkowy ze sterczynami; dachy dwuspadowe.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
Perzanowski Zbigniew , "Dawny Zator" , [w:] "Cracovia-Polonia-Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej" , red.Baczkowski Krzysztof, Bukowski Waldemar , Kraków 1995 , s. 387-400
Koźbiał Krzyszof, "Starostwo zatorskie. Zarys dziejów do 1772 roku", Kraków 2000
Kucia Dariusz, "Pomniki przeszłości dawnego księstwa zatorskiego – przyczynek do kulturowo-artystycznej monografii" , [w:] "Osiem wieków historii i kultury miasta Zatora i regionu" , red.Gąsowski Tomasz , Zator 2006 , s. 137-173
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016

Jak cytować?

Andrzej Włodarek, "Kościół św. św. Wojciecha i Jerzego", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-sw-wojciecha-i-jerzego

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności