Kościół św. Marii Magdaleny i św. Andrzeja Apostoła

Dzieje zabytku

Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1328 roku. Osiem lat później został wymieniony pod wezwaniem świętej Marii Magdaleny w spisie kościołów dekanatu nowogórskiego. W XV wieku wspomniał o nim Długosz, ulokował go na terenach należących do dóbr tenczyńskich. Według pierwszego opisu kościół był drewniany, otoczony palisadą, przed którą biegł rów. Przy kościele znajdował się cmentarz, a nieopodal stawy. W 1520 roku, z funduszy kolatora hrabiego Andrzeja Tenczyńskiego, zbudowano w tym miejscu drugi kościół i dodano mu patronat św. Andrzeja Apostoła. Budynek był również drewniany, kryty gontem, ale posadowiony na kamiennym fundamencie. Nieopodal zbudowano trójizbową plebanię. W latach 1594-1595 hrabia Jan Tenczyński, wojewoda krakowski, kolator i fundator, zbudował w Zalasie kościół murowany z kamienia i cegły, kryty gontem, który w wizytacji kościołów diecezji krakowskiej z 1598 roku został opisany jako częściowo murowany i częściowo drewniany „chorus muratus, corpus ligneum”. Wraz z rozwojem wsi kościół stał się zbyt mały. W latach 1707-1708, kiedy proboszczem od 1699 roku był ksiądz Piotr Gawlikowski, rozbudowano go dodając do murowanego prezbiterium drewnianą nawę z wieżyczką i cały budynek przekryto gontem. W murze otaczającym kościół zachowała się tablica upamiętniająca to wydarzenie. Zadbano też o wyposażenie wnętrza. W 1709 roku ufundowano srebrną sukienkę na obraz św. Marii Magdaleny, w 1710 roku wykonano w Zalasie trzy nowe ołtarze, rok później dodano ambonę. Ostatnim pochowanym przy murach świątyni był wspomniany ksiądz Gawlikowski (zm. 1737), równocześnie ustanowiono nowy cmentarz nieco oddalony od budynku. W 1714 roku biskup i sufragan krakowski Michał Szembek dokonał konsekracji kościoła. Budowa odbyła się ze wsparciem Heleny Sieniawskiej, ówczesnej właścicielki dóbr należących dawniej do Tenczyńskich, która również podarowała ziemię dla parafii oraz wspomogła budowę plebanii. Tablicę upamiętniającą to wydarzenie można do dziś znaleźć w murze otaczającym kościół. W dokumencie z 1791 roku opisano kościół jako pół murowany, pół drewniany z dwoma wejściami z drewnianymi kruchtami. Wewnątrz znajdowała się kamienna posadzka, niewielki, murowany chór, polichromia ścian, trzy ołtarze częściowo polichromowane, częściowo złocone, z murowanymi mensami, z portatylami z relikwiami. Na dachu znajdowała się wieżyczka na sygnaturkę z dzwonkiem. Otoczenie kościoła stanowiła po zachodniej stronie kościoła dzwonnica z trzema dzwonami oraz „kostnica na południe wystawiona dobra”. W 1887 roku zakupiono do kościoła dodatkowe ławki oraz nowe konfesjonały. Kolejny pełen opis kościoła przekazuje inwentarz sporządzony w 1891 roku. Nie powtarzając tego, co już zostało wymienione można się z niego dowiedzieć, że kościół był długi na 15 i szeroki na 8 kroków, murowany, z sześcioma większymi i trzema małymi oknami, kryty gontem, z pokrytą blachą wieżyczką na sygnaturkę z dzwonkiem. We wnętrzu podłogę kryła biała, kamienna posadzka. Zakrystia była przepruta z jednym oknem, drzwiami na zewnątrz oraz do kościoła. W kościele wymieniono, prócz ławek i konfesjonałów, ambonę, która była połączona z konfesjonałem, chrzcielnicę z czarnego marmuru z miedzianą pokrywą oraz podniszczone organy złączone z różnych części w 1888 roku. Pod kościołem ulokowany był grobowiec, do którego schodziło się po podniesieniu umieszczonej na środku kościoła płyty. Na północ od kościoła znajdował się cmentarz i kostnica, na zachód – drewniana dzwonnica. Obecny kościół został wymurowany za czasów proboszcza Józefa Brożka w latach 1905-1910 według planu architekta Kazimierza Piotrowskiego i z funduszy hrabiny Katarzyny Potockiej. Stopniowo rozbierano stary zniszczony drewniano-murowany kościół i budowano nowy zaczynając od kaplicy. Budowę prowadził mistrz Marcin Kucharski, za prace murarsko-ciesielskie odpowiedzialny był Antoni Hrapek. W 1910 roku gotowy kościół przykryto dachówką, rok później wnętrze zostało pomalowane przez Józefa Wołowskiego, krakowskiego malarza. Ustawiono odnowione w Krakowie ołtarze. Zalaski stolarz – Wincenty Prochowski wykonał drewniane drzwi. W dniach 12 i13 czerwca 1926 odbyła się konsekracja kościoła dokonana przez księcia arcybiskupa Adama Sapiehę. W 1965 roku położono na kościele karpiówkę – dachówkę ceramiczną. W drugiej połowie XX wieku polichromię prezbiterium wykonał krakowski artysta Wacław Taranczewski. W latach 1998-1999, za czasów księdza Józefa Gala, zamieniono pokrycie dachu na blachę miedzianą. Rok później zakupiono nowe ławki, w 2002-2003 wstawiono w okna witraże. Pierwsze, z przedstawieniami świętych patronów, umieszczono w prezbiterium. W 1602 roku przy kościele postawiono drewnianą dzwonnicę i umieszczono na niej dzwon fundowany przez Jana Tenczyńskiego. Dwa lub trzy kolejne (źródła nie są zgodne) odlano w piecu zbudowanym specjalnie na tę okazję nieopodal kuźni w Zalasie w latach pięćdziesiątych XVIII wieku. Inwentarz z 1855 roku wspomina trzy wiszące na wieży dzwony, w 1967 roku wykonano dwa nowe.

Opis

Murowana z cegły, orientowana, trzynawowa bazylika emporowa z prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Do jednej czwartej wysokości murów lico kamienne, całość obiega cokół. Fasada dwukondygnacyjna, trójosiowa; oś środkowa wysunięta przed lico muru. Podziały pionowe tworzą dwuuskokowe przypory, poziome gzyms w połowie wysokości osi środkowej. Na osi portal ostrołukowy, uskokowy, flankowany filarami wspartymi na wysokich cokołach. W filarach fragmenty laski. Powyżej wsporniki podtrzymujące wąską archiwoltę otoczoną fryzem arkadowym. Nad otworem drzwiowym tympanon o zarysie łuku ostrego. W zwieńczeniu trójkątny przyczółek, którego ramiona spływają na konsolki oparte na filarach; całość wieńczy krzyż. Ponad portalem dwa okna w uskokowym obramieniu zakończonym łukiem ostrym. Ponad nimi okrągłe okno, wyżej kamienny kartusz z herbem fundatorki. Fasadę wieńczy ząbkowanie i fryz arkadowy. W skrajnych osiach okna ostrołukowe. W dolnym, lewym rogu osi środkowej data: MCMV. Podziały ścian nawy bocznej stanowią trójskokowe przypory; pomiędzy nimi okna ostrołukowe w uskokowych obramieniach. Ponad oknami ząbkowanie, profilowany architraw, fryz i gzyms wsparty na kroksztynach. W partii nawy głównej podział ścian tworzą małe przypory, pomiędzy którymi znajdują się okrągłe okna, ponad nimi fryz arkadowy. W zwieńczeniu kroksztyny. W ścianach zakrystii dwa wąskie, ostrołukowe okna i jedno okrągłe w profilowanych obramieniach. W trójkątnym zwieńczeniu fryz arkadowy ujęty w dwa pasy ząbkowania. Przy zachodniej ścianie południowej zakrystii znajduje się boczne wejście otwarte dwoma ostrołukowymi arkadami, wspartymi na filarze. W górnej partii ozdobione fryzem arkadowym, ząbkowaniem i kroksztynami. Pomiędzy nawą boczną a południową zakrystią okrągła wieżyczka z dwoma kwadratowymi otworami okiennymi. Strona północna analogiczna do południowej, oprócz pomieszczenia między nawą a zakrystią i portalu w pomieszczeniu przy kruchcie. Pomieszczenie z wejściem pomocniczym od strony zachodniej Od północy wąskie okno zamknięte łukiem półkolistym, w narożach ryzality zwieńczone konsolkami z fryzem arkadowym i gzymsem pomiędzy. Portal kamienny, ustawiony na czterech stopniach, ostrołukowy, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem z ramionami spływającymi na profilowane konsole. Prezbiterium opięte czterema przyporami dwuuskokowymi. W ścianie wschodniej płycina zakończona łukiem ostrym. W zwieńczeniu fryz arkadowy i gzyms wsparty na kroksztynach. Pomiędzy nawą główną, a prezbiterium wieżyczka na sygnaturkę na planie kwadratu ze ściętymi narożami, przy których znajdują się dwuuskokowe przypory. We wszystkich ścianach wieżyczki po dwa okna ostrołukowe z parapetem, pod nim fryz arkadowy. Ściany wieńczy pas kostkowania. Nawa główna, część prezbiterium i zakrystie przykrywa dach dwuspadowy, z zakończeniu prezbiterium dach powtarza kształt prezbiterium. Nawy boczne nakryte dachem pulpitowym, wieżyczka dachem stożkowym, wieżyczka na sygnaturkę ostrosłupowym ze ściętymi krawędziami. Wszystkie dachy blaszane.Najcenniejszy wyposażenie wnętrza stanowią trzy późnobarokowe ołtarze z 1710 roku (w głównym obraz św. Marii Magdaleny z początku XVIII wieku w sukience z 1709 roku,) ambona z 1711 oraz chrzcielnica czarnomarmurowa z 1751 roku.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, wybudowany w latach 1905-1910, reprezentuje styl historyczny, który określić można najdokładniej jako neogotycki. Inspiracja sztuką średniowiecza stała się popularna w Anglii w połowie XVIII wieku. Formy gotyckie zalecano szczególnie przy budowach kościołów, bo jak głosił August Pugin, brytyjski architekt i pisarz, wyłącznie one mogą oddziaływać na wiernych nie tylko dekoracją ale i ekspresją struktury. Styl zyskał popularność we Francji oraz w Niemczach, w Polsce pojawił się w drugiej połowie XIX wieku. Jednym z pierwszych zabytków wybudowanych w tym stylu był kościół w Starej Wsi projektu Bolesława Podczaszyńskiego; niecałe 20 lat młodszy jest krakowski gmach Collegium Novum. Budowla w Zalasie, co dotyczy wszystkich budowli powstałych w stylu neogotyckim, wzniesiona została z nietynkowanych cegieł. Architekt posłużył się formami zaczerpniętymi z architektury gotyku, takimi jak ostrołukowe zamknięcia okien, ozdobny portal główny, sklepienie krzyżowe czy wysokie wnętrze. Świątynia ma jednak również wiele cech, które wskazują na inne inspiracje – we wnętrzu zastosowano równolegle łuki odcinkowe (spłaszczone), budowlę obiega znany ze sztuki romańskiej frys arkadkowy.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Zalasie, w swej ostatecznej formie powstał w latach 1905-1910 z fundacji hrabiny Katarzyny Potockiej i według projektu Kazimierza Piotrowskiego z Krzeszowic. Głównym budowniczym był mistrz Marcin Kucharski. Jest to piąta budowla stojąca a tym miejscu, wzniesiona w tylu historycznym, który najdokładniej określić można jako neogotycki. We wnętrzu zachowała się część osiemnastowiecznego, barokowego wyposażenia z umieszczonym w głównym ołtarzu obrazem świętej patronki parafii w srebrnej sukience z 1709 roku.

Bibliografia