Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Nowy kościół św. Marcina został wzniesiony za sprawą miejscowego proboszcza ks. Jana Foxa w latach 1885-1890 w miejsce drewnianej świątyni pod tym samym tytułem z 1629 roku. Jego konsekracji dokonał ówczesny biskup krakowski kardynał Jan Puzyna 30 czerwca 1890 roku. Do kościoła przeniesiono część dawnego wyposażenia ze starej świątyni. W 1909 roku rzeźbiarz Stuflesser w Tyrolu wykonał wielki ołtarz i ambonę.

Opis

Murowany i orientowany kościół w Gierałtowicach został wzniesiony pw. św. Marina. Jest to trójprzęsłowa budowla jednonawowa zakończona od wschodu prezbiterium zamkniętym pięciobacznie. Od zachodu do nawy dostawiono wyraźnie wydzielony masyw zachodni w typie neoromańskiego westwerku z czworoboczną wieżą na osi. Elewacje kościoła artykułowano za pomocą uskokowych przypór zwieńczonych dachem pulpitowym, wzniesionych na linii lizen przechodzących u dołu w partię cokołową, a u góry w gładki gzyms koronujący, wsparty na fryzie konsolowo-kostkowym. Prezbiterium i nawę przepruto prostokątnymi oknami zakończonymi półkoliście, obramienionych w dolnej części listwą, a w partii łuków zamykających opaską. Masyw wieżowy utworzono z nieznacznie wysuniętej do przodu czworobocznej wieży flankowanej dwoma wysokim aneksami, wychodzącymi poza obrys nawy. Masyw nakryto prostopadłymi do elewacji bocznych wieży dachami siodłowymi. Jego szczyty dekorują, potrójne, półkoliste blendy, zaś boki ujmują wydatne lizeny podtrzymujące gładki gzyms koronujący wsparty na fryzie konsolowe-kostkowym. Czworoboczną wieżę ujęto wysokimi, uskokowymi szkarpami. W jej przyziemiu urządzono kruchtę. Elewacje wieży w górnej kondygnacji przepruto prostokątnymi oknami zamkniętymi półkoliście. Okna zostały podobnie jak na elewacji obramienione w dolnej części listwą, a w partii łuków zamykających opaską. Wieżę zwieńczono fryzem konsolowe-kostkowym podtrzymującym dach kopertowy przechodzący w wieloboczny ostrosłup zwieńczony krzyżem. Wnętrze artykułowano zdwojonymi pilastrami wspartymi na cokołach o gładkich trzonach z głowicami zdobionymi ornamentem liściastym. Na pilastry spływają gurty podtrzymujące sklepienie krzyżowe. Prezbiterium nakryto sklepieniem wspartym na żebrach, przechodzących w smukłe półkolumny z kapitelami korynckimi ustawionymi na cokolikach. W ostatnim, zachodnim przęśle zawieszono na całej jego długości chór muzyczny z drewnianym parapetem, artykułowanym płycinami dekorowanymi arkadami spływającymi na kolumienki o złoconych, liściastych kapitelach. W prezbiterium ustawiono ołtarz główny, a przy wejściu do niego na ścianie północnej zawieszono ambonę. Po drugiej stronie ustawiono chrzcielnicę.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Gierałtowicach stanowi przykład popularnego rozwiązania w monarchii austriackiej, a później austro-węgierskiej, określanego jako kościoła "józefińskiego". Jego trójprzęsłowy układ salowy z wydzielonym prezbiterium oraz dostawioną od frontu wieżą reprezentuje kościół w typie Musternkirchen w wariancie dla 1000 osób. Wzniesiona świątynia nie otrzymała zewnętrznych podziałów w stylu neobarokowym lecz w duchu historycyzmu, stąd też występuje wyraźne nawiązanie do masywu wieżowego w typie romańskiego westwerku, bądź też wprowadzenie dekoracyjnego fryzu kostkowo-konsolowego. Podobne rozwiązanie przestrzenno-stylistyczne, co w Gierałtowicach można zauważyć w kościele św. Andrzeja Apostoła w Osieku z lat 1904-1906, czy też w kościołach z przełomu XIX i XX wieku w Rybarzowicach, Buczkowicach, Wilkowicach, czy też w Bielsku-Białej Straconce.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Kościół został poddany konserwacji w latach 1984-1986. Prace powtórzono w 2007 roku, przeprowadzając remont dachu kościoła, renowację ołtarza i ambony, wymianę instalacji elektrycznej i odgromieniowej kościoła oraz pomalowanie wnętrza kościoła.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 461;
A. Hałatek, B. Jania, Świątynie Osieka, Osiek 2008, s. 13-15;
Sz. Tracz, Troska o artystyczne dziedzictwo sztuki sakralnej w Diecezji Bielsko-Żywieckiej w latach 1992-2012, [w:] In aedificationem Corporis Christi. W 50-lecie święceń prezbiteriatu Księdza Biskupa Tadeusza Rakoczego Pierwszego Pasterza Diecezji Bielsko-Żywieckiej, red. T. Borutka, Bielsko-Biała, Kraków 2013, s. 357-372.

Streszczenie

Nowy kościół św. Marcina w Gierałtowicach został wzniesiony za sprawą miejscowego proboszcza ks. Jana Foxa w latach 1885-1890, w miejsce drewnianej świątyni z 1629 roku. Jego konsekracji dokonał ówczesny biskup krakowski kardynał Jan Puzyna 30 czerwca 1890 roku. Do kościoła przeniesiono część dawnego wyposażenia ze starej świątyni. W 1909 roku rzeźbiarz Stuflesser w Tyrolu wykonał wielki ołtarz i ambonę. Kościół został wybudowany w duchu historycyzmu końca XIX wieku.