Gierałtowice

Opis topograficzny

Wieś leży na wysokości 265 m n.p.m. u podnóża Zbójeckiej Góry (304 m n.p.m.) nad rzeką Wieprzówką (dopływem Skawy), na wschodnim skraju Pogórza Śląskiego, będącego częścią makroregionu Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Niezaprzeczalnym walorem krajoznawczym wsi pozostaje położenie w tzw. Dolinie Karpia, czyli charakterystycznym układzie stawów i grobli, ukształtowanym w czasach średniowiecza i eksploatowanym do dziś jako miejsce hodowli karpia.

Streszczenie dziejów

Miejscowość po raz pierwszy została wspomniana w spisach świętopietrza za 1325 rok, ale nazwa villa Gerardi, duże zaludnienie i uposażenie parafii mogą świadczyć o trzynastowiecznej metryce wsi. Od połowy XV wieku Gierałtowice z rąk książęcych przechodziły systematycznie na własność rodzin rycerskich i potem szlacheckich. W latach 1470-1480 istniały tu karczma, folwark oraz dwór obronny, a właścicielami była przynajmniej od 1441 roku rodzina Szaszowskich. Część wsi wykupił w 1588 roku Joachim Bielski i zamieszkał w niej w tym samym roku. Wśród właścicieli różnych części wsi w okresie XVII-XIX wieku wymieniani byli przedstawiciele rodzin: Bielskich, Starowieyskich, Żydowskich, Strońskich, Moszczyńskich, Wilkońskich, Duninów, Lubomirskich i Potockich. Ostatecznie w połowie XIX wieku w Gierałtowiczkach (które oddzieliły się od Gierałtowic w połowie XVII wieku) osiadli Duninowie, a w Gierałtowicach właściciele Zatora: Stanisław Dunin-Wąsowicz a potem Potoccy. W latach 1926-1927 dokonano parcelacji. Wzniesiony pod koniec XVIII wieku dworek jodłowy zakupił Oswald Schaedel działacz NSDAP. W czasie drugiej wojny światowej Gierałtowice znalazły się w granicach III Rzeszy i w dużej mierze zostały zniszczone w trakcie działań wojennych i przez osiedlonych we wsi niemieckich kolonistów.

Dzieje miejscowości

Gierałtowice na kartach historii po raz pierwszy pojawiły się w spisie podatku świętopietrza za 1325 rok. Już wówczas istniała tu całkiem dobrze uposażona parafia, co wraz z wysoką gęstością zaludnienia (28 osób na km2) pozwala wnioskować o jeszcze trzynastowiecznych początkach miejscowości. We wspomnianym spisie podatkowym Gierałtowice określono mianem „villa Gerardi” – oznaczającym wieś Gerarda, który był zapewne niemieckim zasadźcą wsi. Zapewne od samego początku, podobnie jak Zator i okoliczne wioski, w całości należała do książąt cieszyńskich, a od 1315 roku – oświęcimskich i zatorskich. Jeden z książąt, Jan III oświęcimski, ofiarowując w 1396 roku wieś swojej żonie Jadwidze (siostrze króla Władysława Jagiełły), zapoczątkował praktykę zapisywania książęcym małżonkom oprawy wiennej m.in. na Gierałtowicach.

Z czasem poszczególne części wsi przechodziły do rąk prywatnych. Ubodzy książęta oświęcimscy (a potem również zatorscy) zmuszani bowiem byli zapożyczać się u zamożniejszych przedstawicieli stanu rycerskiego, a jedną z niewielu dopuszczalnych wówczas form długoterminowego kredytowania był tzw. wyderkaf, polegający na sprzedaży dochodów z określonych nieruchomości z zagwarantowanym prawem ich odkupu. Już w pierwszej połowie XV wieku dzierżawiła Gierałtowice rodzina Szaszowskich herbu Szaszor, którzy wkrótce przyjęli nazwisko Gierałtowskich. Już w 1441 roku wspomniani zostali piszący się stąd Konrad i Mikołaj Szaszowscy, a ten ostatni był jednym z poręczycieli księcia oświęcimskiego przy obietnicy złożenia przez nich hołdu królowi Władysławowi III zwanemu później Warneńczykiem. Synem Mikołaja i dziedzicem Gierałtowic, Andrychowa i Wieprza był Piotr Gierałtowski, który również świadkował – tym razem na potwierdzeniu przez króla Zygmunta Starego w 1507 roku sprzedaży księstwa zatorskiego królowi Janowi Olbrachtowi w 1494 roku. Władca w 1515 roku zezwolił Piotrowi sprzedać komukolwiek za 1 tys. florenów czynsz na Gierałtowicach i Wilamowicach, co znaczy, że Gierałtowscy jeszcze nie byli pełnoprawnymi posiadaczami całej wsi.

Na pewno funkcjonowały w tym czasie folwark i karczma gierałtowicka, potwierdzone w 1470-1480 i 1529 roku, oraz dwór obronny, wzniesiony zapewne jeszcze w XV wieku. Pierwsza źródłowa wzmianka o tutejszej fortalicji pochodzi z 1527 roku, kiedy Piotr Gierałtowski (zapewne syn wspomnianego wyżej Piotra) zapisał swojej żonie Zofii Cikowskiej posag na wsi Gierałtowice z dworem i jakimś budynkiem obronnym, nazwanym twierdzą („czwyerdzą”).

W połowie XVI wieku Gierałtowscy sprzyjali ruchom protestanckim i sami przyjęli wyznanie kalwińskie. Około 1560 roku Jan Gierałtowski sprofanował miejscową świątynię i przekazał ją protestantom z przeznaczeniem na zbór kalwiński, a już w 1562 roku na postanowieniach kalwińskiego synodu pińczowskiego podpis złożył Adam minister zboru w Gierałtowicach („minister ecclesiae Dei in Gierałtowice”). Wizytator biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego odnotował na początku XVII wieku, że miejscowość podzielona była między dwóch szlachciców: heretyka Samuela Gierałtowskiego i katolika Jana Bielskiego, syna Joachima, jednego z ważniejszych polskich poetów i historyków drugiej połowy XVI wieku, który sam nawrócił się na katolicyzm w 1595 roku. Joachim Bielski zamieszkał w dworku w dopiero co zakupionych Gierałtowicach w 1588 roku, kiedy oddział Stanisława „Diabła” Stadnickiego spalił jego posiadłość w rodzinnej Białej w ziemi sieradzkiej. Być może tutaj kończył pisać drukowany w tym samym roku swój najważniejszy zbiór poezji „Carminum liber I”.

Jeszcze w 1617 roku największe części wsi, wraz z prawem patronatu nad świątynią, należały do rodzin Gierałtowskich i Bielskich, w tym czasie znowu określonych mianem heretyków. Kościół św. Marcina stał wtedy zniszczony i opuszczony. Na skutek powstawania nowych folwarków na tym dość gęsto zaludnionym terenie oraz podziału majątków między kolejne pokolenia potomków rodzin szlacheckich trudno dziś jednoznacznie wskazać, do kogo należały poszczególne części Gierałtowic. W 1615 roku część Gierałtowic trzymał w rękach Mikołaj Biberstein-Starowieyski, komornik graniczny księstw oświęcimskiego i zatorskiego, a później jego syn Łukasz Biberstein-Starowieyski, wspomniany chociażby w 1697 roku, gdy darował tutejszemu plebanowi chłopa Balcera Wilczka, który został organistą w kościele św. Marcina. W 1664 roku po raz pierwszy w źródłach pojawiła się wieś folwarczna Gierałtowiczki wykrojona z trzeciej części Gierałtowic i niewykluczone, że założona z powodu podziału majątku Bibersteinów-Starowieyskich a może jeszcze Gierałtowskich. Łukasz odsprzedał Gierałtowice Andrzejowi Żydowskiemu herbu Doliwa. Część wsi należała równocześnie do Stefana i Barbary Strońskich, którzy jako jej posiadacze i patroni miejscowego kościoła wymieniani byli w latach 1664-1679. Po śmierci Antoniego Żydowskiego (syna Andrzeja) i jego żony Marianny, w 1728 roku miejscowość znalazła się w rękach Lubomirskich, choć nie cała, gdyż jeszcze w 1740 roku na stanowisko proboszcza gierałtowickiego prezentowali Wincentego Gwoździewicza właściciele wsi Ludwik Moszczyński z małżonką Magdaleną z Żydowskich. Ponadto w połowie XVIII stulecia jako posiadacz gruntów wystąpił Aleksander Wilkoński.

Sytuacja własnościowa nieco się ustabilizowała pod koniec XVIII wieku. Księżna Izabela Lubomirska, właścicielka niedalekiego klucza spytkowickiego, w miejscu dawnego piętnastowiecznego dworu obronnego wystawiła parterowy dworek jodłowy w kształcie, w jakim zachował się do dziś. Od początku XIX wieku Gierałtowice były własnością hrabiowskiej rodziny Duninów herbu Łabędź. W 1826 roku właściciel pobliskich Głębowic Jan Pisarzowski sprzedał panu na Gierałtowicach Ludwikowi Duninowi swoją dziedzinę wraz z okazałym renesansowym dworem obronnym zbudowanym przez Jakuba Gierałtowskiego, sędziego zatorskiego i oświęcimskiego (pałac spłonął w 1969 roku). W pierwszej połowie XIX wieku doszło do podziału w ramach obu miejscowości – w 1844 roku jako właściciel Gierałtowic odnotowany został właściciel Zatora hrabia Stanisław Dunin-Wąsowicz, Gierałtowiczek natomiast Ludwik Dunin. Wkrótce Teodor Dunin wystawił tam klasycystyczny dworek, w którym zamieszkał, natomiast Gierałtowice dzieliły odtąd los Zatora, stając się po śmierci Stanisława własnością jego małżonki Anny z Tyszkiewiczów i jej syna Maurycego Potockiego.

W 1869 roku w Gierałtowicach stało 112 domów i zamieszkiwało je 626 mieszkańców, w Gierałtowiczkach natomiast – własności Stanisława Kostki Dunina – 50 domów i 270 mieszkańców. Miejscowość nie należała zatem do najmniejszych i nie dziwi, że od XVI wieku chyba nieprzerwanie funkcjonowała tam szkoła – najpierw zarządzana przez plebana w „organistówce”, a od drugiej połowy XIX wieku podporządkowana jednostkom samorządowym. W 1908 roku dzieci mogły już uczęszczać do nowego budynku szkolnego zarządzanego przez świeżo mianowanego kierownika Michała Szczygła. Dwa lata później przeorganizowano tutejszą placówkę z jedno- na dwuklasową, co wiązało się z wynajęciem od rady gminy kolejnej izby w sąsiedztwie szkoły. Z kolei w 1925 roku, kiedy szkoła stała się czteroklasowa, część zajęć wróciła do „organistówki”. Prowadzenie lekcji w trzech różnych miejscach było jednak kłopotliwe zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli – z tego powodu w 1938 roku rozbudowano budynek szkolny o kolejne sale lekcyjne, kancelarię i korytarz rekreacyjny.

Po śmierci Augusta Potockiego, syna Maurycego i Natalii, dobra zatorskie sprzedane zostały krzeszowickiej linii rodziny dla małoletniego jeszcze Adama Potockiego, syna Andrzeja Potockiego, namiestnika Galicji zamordowanego we Lwowie w kwietniu 1908 roku. Adam w latach 1926-1927 dokonał w Gierałtowicach parcelacji dóbr – ziemię nabyło łącznie 69 chłopów i cudzoziemiec niemieckiego pochodzenia Oswald Schaedel, który zakupił ziemie i zabudowania dworskie. Nabywca starał się dobrze gospodarzyć majątkiem, choć nie pomagał polskim chłopom w udziale w imprezach narodowych. Jako protestant wyjeżdżał regularnie do Bielska, by uczestniczyć w nabożeństwie – jak się jednak okazało, wyjazdy miały inny powód, a mianowicie uczestnictwo w zebraniach tzw. piątej kolumny członków hitlerowskiej NSDAP w Polsce.

Przed drugą wojną światową trzymanemu przez Tytusa Dunina dworkowi w Gierałtowiczkach za sprawą hazardowych skłonności hrabiego groziła ruina. Opiewającą podobno na 25 tys. złotych pożyczkę z krakowskiego Banku Rolnego – przegraną w pokera – spłacił jednak z dochodów uzyskanych dzięki odnowieniu plantacji truskawek, sadów oraz stawów rybnych. Poza spłaceniem długu dziedzic organizował we wsi wiele imprez, zawodów Związku Strzeleckiego czy wyścigów konnych.

W czasie drugiej wojny światowej granicę między III Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem utworzono na rzece Skawie, więc Gierałtowice zostały bezpośrednio wcielone do państwa niemieckiego i pozostawały na jego terytorium aż do 26 stycznia 1945. Wiosną 1940 roku aresztowano kierownika szkoły Michała Szczygła oraz jego współpracownika, młodego nauczyciela Alfonsa Zielińskiego. We wrześniu 1941 roku większość mieszkańców wysiedlono do obozów pracy w okolicach Frankfurtu nad Odrą i Otmuchowa, zostawiając tym samym opuszczone gospodarstwa dla niemieckich rolników (w większości Niemców z Rumunii). Budynek szkoły, na którym zawisła hitlerowska flaga, przeznaczony został na naukę dla dzieci niemieckich kolonistów, polscy uczniowie z kolei, edukowani przez Franciszka Wróbla, tłoczyli się w Gierałtowiczkach w wynajętej izbie. Niektórzy mieszkający tu przed wybuchem wojny Żydzi zdołali uciec przed niemieckimi oddziałami, pozostali natomiast trafili do getta w Wadowicach, a w sierpniu 1943 roku do obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka.

Gierałtowice i Gierałtowiczki funkcjonowały jako niezależne jednostki gminne do 1935 roku, kiedy wciągnięto je w granice gminy Wieprz. W latach 1945-1958 urząd gminy dla obu miejscowości utworzono w Gierałtowicach, po czym znowu wróciły do gminy Wieprz. Powracający po wojnie rodowici mieszkańcy Gierałtowic zastali wieś zniszczoną działaniami wojennymi i niegospodarnością kolonistów. Na 174 gospodarstwa pozostało zaledwie 9 koni, 75 sztuk bydła i kilkadziesiąt sztuk trzody chlewnej. Szybko jednak zabrano się do pracy, organizując na nowo szkołę, Ochotniczą Straż Pożarną i inne podstawowe instytucje życia społecznego. W latach 1960-1961 zelektryfikowano obie wsie, co zrealizowane zostało w dużej mierze dzięki pomocy Wytwórni Silników Wysokoprężnych w Andrychowie w ramach akcji „łączenia miasta ze wsią”. W podobnym okresie stawy zostały zagospodarowane przez Państwowe Gospodarstwo Rybne w Rudzach, rozbudowano budynek szkolny oraz wyremontowano drogi i chodniki.

Ciekawostki

Wieprzówka, nad którą leżą Gierałtowice, zdobyła tytuł Rzeki Roku 2013, przyznawany przez klub Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Klub Gaja”.

Bibliografia