Kościół św. Jakuba Apostoła

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wadowicki
Gmina
Andrychów
Miejscowość
Rzyki
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Parafia
Św. Jakuba Apostoła
Identyfikator
DZIELO/12884
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
kościół: od 1793 do 1796 roku; stara plebania: koniec XIX wieku; budynek gospodarczy: koniec XIX wieku
Fundator
hrabia Fryderyk Piotr Dunin, mieszkańcy Rzyk
Technika i materiał
cegła, kamień; techniki murarskie, ciesielskie i blacharskie
Wymiary podstawowe
szerokość – 16 m
Inne wymiary – długość: 35 m
Autor noty katalogowej
Paulina Chełmecka
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Pierwotnie Rzyki podlegały parafii w Wieprzu, miejscowa ludność zaś uczęszczała do kościoła filialnego w pobliskim Andrychowie. Od 1782 roku, przez blisko dekadę prowadzono starania o fundację samodzielnej parafii, a przy tym możliwość budowy kościoła. Pierwsza propozycja projektu świątyni pojawiła się w 1787 roku. Przygotowana została przez Szczepana Humberta, krakowskiego architekta francuskiego pochodzenia, na zlecenie hrabiego Fryderyka Piotra Dunina, dziedzica dóbr zatorskich i właściciela Rzyk. Projekt przedstawiał drewniany kościół na planie krzyża, z półkolistym prezbiterium, o długości około 20 metrów i szerokości około 15 metrów. W styczniu 1793 roku wybrano jednak projekt murowanego kościoła krytego gontem oraz budynku plebanii autorstwa austriackiego inżyniera Andreasa de Breüninga, który zaprezentował także kosztorys oraz wymierzył miejsce pod budowę w obrębie gruntów dworskich. Koszty obliczono na kwotę około 1777 złotych reńskich. Fundusze na ten cel przekazali kolatorzy – rodzina Duninów, spory wkład miała także miejscowa ludność m.in. rodziny Wawrzynów, Tomiczków, Kusiów, Miśków, Ciborów czy Szafarzy. Budowę kościoła rozpoczęto w 1793 roku, wówczas wykonano fundamenty i wzniesiono mur do wysokości 1 metra, w kolejnym roku kontynuowano budowę. W październiku 1795 roku oddano obiekt w stanie surowym i rozpoczęto prace wykończeniowe. Prowadziło je czterech sprowadzonych do Rzyk murarzy oraz miejscowi cieśle – Mateusz i Wojciech Młocek, Andrzej Góralow oraz Dominik Młynarczyk. Całość nadzorował majster murarski Antoni Gręszka z Opawy. 25 lipca 1796 erygowano parafię i poświęcono kościół, nadając wezwanie św. Jakuba Starszego. Aktu tego dokonał proboszcz Wieprza i Andrychowa, ksiądz Jakub Rudecki, który opiekował się rzyckim kościołem do nominacji pierwszego proboszcza 16 października 1800. Został nim ksiądz Wojciech Banecki z Czarnego Dunajca, dotychczasowy administrator w Rzykach, wyświęcony w 1792 roku i pełniący funkcję proboszcza przez 31 lat. Pierwsza wizytacja biskupia połączona z aktem konsekracji kościoła, przeprowadzona przez biskupa krakowskiego Andrzeja Rawę Gawrońskiego odbyła się 1 października 1808. 16 czerwca 1815 fundusze parafialne zasiliła kwota 200 florenów z zapisu testamentowego księżnej Apolonii Poniatowskiej, bratowej Stanisława Augusta, właścicielki dóbr zatorskich i Rzyk; pieniądze przeznaczono na zakup sprzętów liturgicznych. Po śmierci księdza Baneckiego w 1828 roku proboszczem został Józef Słodykiewicz, pochodzący z Ciężkowic koło Tarnowa. Jego staraniem w 1835 roku przeprowadzono pierwszą przebudowę kościoła. Na znajdującym się w ścianie frontowej murze wieżowym, przekrytym płaskim, dwuspadowym dachem, wzniesiona została niewysoka wieża. Powiększono także chór. W 1836 roku, sumptem społeczności parafialnej, została dobudowana przestrzeń zwana babińcem. Za działalność patriotyczną podczas Wiosny Ludów ksiądz Słodykiewicz został przeniesiony w 1848 roku do Nowego Wiśnicza, gdzie zmarł w 1858 roku. W latach 1878-1893 proboszczem w Rzykach był ksiądz Stanisław Paszyński, tarnowianin, powstaniec styczniowy , który „zapisał się w historii parafii jako jeden z najbardziej energicznych proboszczów”. W czasie jego posługi, w 1885 roku kościół „ofiarnością parafian cały ozdobnie wymalowany i upiększony został” przez jego brata, Józefa Paszyńskiego. W 1912 roku, za probostwa księdza Józefa Zdrowaka, wymieniono pokrywający połacie dachu stary gont na dachówkę „paloną, szarą (…) koszta pokryte zostały przez konkurencję parafialną”. Wówczas wykonano także wieżę na sygnaturkę obitą blachą cynkową. Jednym z najbardziej zasłużonych dla rzyckiego kościoła był ksiądz Karol Gelata, pełniący posługę proboszcza w latach 1914-1950. Już w 1914 roku zlecił otoczenie terenu przykościelnego „parkanem betonowo-żelaznym i filarami z cegły” z pięcioma bramkami. Wszystkie metalowe elementy ogrodzenia, pomalowane na kolor zielony, zostały wykonane w firmie Józefa Goreckiego w Krakowie. Koszt przedsięwzięcia wyniósł 8 i pół tysiąca koron czeskich i został pokryty częściowo przez arcyksięcia Karola Stefana Habsburga, jak i z dobrowolnych datków parafian. Zasługą księdza Gelaty było umocnienie w 1915 roku drogi prowadzącej do kościoła oraz wykonanie wzdłuż niej parkanu. Koszt prac, które przeprowadzili parafianie, wyniósł 500 koron. W 1916 roku w kościele wykonana została przez firmę L. G. Kaden z Krakowa „posadzka mozaikowa z fryzem”. Jej koszt w wysokości 7 tysięcy koron pokryto z dobrowolnych ofiar parafian. W 1918 roku w otwory okienne kościoła wstawiono witraże, które powstały w krakowskim zakładzie S. G. Żeleńskich za cenę 15 i pół tysiąca koron. „Ks. Jan Hajost, proboszcz w Osieku ofiarował na witraż św. Jana z Dukli, jako swego patrona kwotę 1000 kor. Reszta została zapłacona z dobrowolnych ofiar”. W 1922 roku wykonano rynny z blachy ocynkowanej. Wzniesiona w latach trzydziestych XIX wieku wieża na początku XX wieku stanowiła poważne zagrożenie budowlane. Decyzję o jej przebudowie podjął proboszcz Gelata, prace przeprowadzono według projektu krakowskiego inżyniera, Adama Czumaka. Istniejącą wieżę nadbudowano na wysokości 2 metrów z czterema okrągłymi oknami o średnicy 1 metra, z zamiarem umieszczenia w przyszłości w jednym z nich tarczy zegara. Otwory te zakryto deskowaniem „a przez pociągnięcie farbą pokostową [zostały] zabezpieczone od ujemnego wpływu deszczowych opadów”. Całość nakryto cebulastym hełmem z blachy cynkowej zwieńczonym krzyżem. Całkowity koszt powyższych prac wyniósł 22733 zł. Arcyksiążę Karol Stefan Habsburg z Żywca, „jako patron kościoła ofiarował na ten cel 30 m³ drzewa i 2960 zł.” Przedsięwzięcie wsparte zostało także przez radę gminną w Rzykach, która przeznaczyła drewno z 6 morgów lasów gminnych. Przy okazji wspomnianych prac budowlanych oczyszczono i otynkowano z zewnątrz całą bryłę kościoła. „Trzeba przyznać, że parafianie niektóre czynności przy budowie wieży i restauracji kościoła wykonywali jako ochotnicy bezpłatnie”. Poświęcenie nowej wieży miało miejsce w październiku 1924 roku, a dokonał go ksiądz Karol Gelata. W 1922 roku znajdujący się w pobliżu kościoła, niewielki murowany budynek został rozbudowany o pomieszczenia sanitarne, „których potrzeba okazała się wówczas, jak kościół otoczono wysokim parkanem”. Budynek ten przeznaczony był dla stróżów nocnych. Drugą, podobną budowlę, pierwotnie pełniącą funkcję kostnicy, przeznaczono na magazyn. „Obydwa te domki w roku 1924 zostały otynkowane”. W 1950 roku, z inicjatywy ówczesnego proboszcza Bronisława Michalskiego, w kościele rzyckim wykonano instalację elektryczną, po raz pierwszy uruchomioną 25 grudnia podczas pasterki. W 1951 roku dachówkę pokrywającą kościelny dach wymieniono na blachę. Staraniem księdza Michalskiego w 1985 roku zespół konserwatorski pod kierunkiem Zofii Stawowiak i Ireny Gawron z Krakowa odnowił polichromię. Zrabowane przez Niemców w lutym 1942 roku trzy dzwony, zostały zastąpione w 1955 roku dwoma nowymi. Trzeci, stanowiący fundację parafian mieszkających w Stanach Zjednoczonych, został poświęcony 27 września 1992 przez biskupa Janusza Zimniaka. Polichromię wnętrza kościoła odnowiono w 1985 roku. W 1994 roku do korpusu nawowego dobudowano kaplicę Bożego Miłosierdzia, którą poświęcił biskup Tadeusz Rakoczy. Wówczas powiększono także zakrystię. Ostatnie prace remontowe kościoła oraz najbliższego otoczenia przeprowadzono w latach 1999-2015. W pierwszej kolejności, w 1999 roku wymienione zostało pokrycie hełmu wieży oraz sygnaturki, a w 2004 roku wykonano nową konstrukcję więźby dachowej. W latach 2005 oraz 2007-2008 na nowo otynkowano i pomalowano ściany zewnętrzne kościoła. Ponowna konserwacja polichromii we wnętrzu została przeprowadzona w latach 2010-2011. W 2002 roku wykonano zewnętrzne oświetlenie kościoła, natomiast w 2014 roku ułożono wokół świątyni kostkę brukową. „Wszystkie prace, co warte podkreślenia, przeprowadzono bez jakichkolwiek dotacji, a tylko i wyłącznie dzięki solidnej ofiarności samych parafian”.

Opis

Kościół, zwrócony w kierunku południowo-wschodnim, jest budowlą murowaną z cegły i kamienia, na rzucie podłużnym. Długość bryły wynosi 35, a szerokość 16 metrów. Korpus nawowy jest trójnawowy i czteroprzęsłowy. Stosunkowo szerokie, jednoprzęsłowe, zamknięte półkoliście prezbiterium flankują dwie przyległości, z których jedna jest zakrystią. Na osi kościoła, w przedłużeniu północnego przęsła jest trójkondygnacyjna wieża, ujęta po bokach piętrowymi lokalnościami, lekko wysunięta przed lico fasady. Od zachodu do korpusu przylega kaplica. Nawy przekryte są sklepieniami kolebkowymi wspartymi na filarach o prostokątnym przekroju oraz pilastrach. Przestrzeń prezbiterium od korpusu nawowego oddziela drewniana balustrada. Artykulację ścian na zewnątrz kościoła stanowią osadzone na niewysokim cokole pojedyncze, a w narożach pary lizen wspierających obiegający bryłę fryz, przerwany w partii wieży oraz gzyms. Do wnętrza prowadzą trzy otwory drzwiowe – jeden w elewacji północnej oraz dwa w północnej ścianie kaplicy bocznej. Dwuskrzydłowe drzwi w fasadzie ujęte są profilowanym portalem zamkniętym łukiem odcinkowym zwieńczonym krzyżem. Po bokach wejścia znajduje się para kropielnic. Powyżej otworu drzwiowego usytuowane jest duże okno w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście, górą ujęte gzymsem. Na wysokości drugiej kondygnacji znajduje się mniejsze okno, zamknięte półkoliście i ujęte prostym obramieniem z kluczem pośrodku oraz parą guttusów pod parapetem. Podobną formę mają cztery okna w ścianach trzeciej kondygnacji wieży, dodatkowo wpisane są one w prostokątne płyciny zamknięte rodzajem łuku kotarowego. W górnej partii wieży znajdują się cztery, okrągłe otwory okienne ujęte prostymi obramieniami zwieńczonymi kluczem. Wieżę wieńczy hełm z osadzoną na cebulastej kopule latarnią zwieńczoną drugą, mniejszą zakończoną krzyżem. Ściany korpusu nawowego i prezbiterium przeprute są prostokątnymi oknami zamkniętymi półkoliście, ujętymi prostym obramieniem z kluczem pośrodku. Okno na zakończeniu prezbiterium jest zamurowane. Okna wypełnione są witrażami, które w prezbiterium zawierają wizerunki Najświętszego Serca Matki Boskiej po prawej i Najświętszego Serca Jezusa po lewej stronie. Cykl witraży znajduje się także w oknach korpusu, po prawej stronie są to kolejno przedstawienia Matki Boskiej Bolesnej, Boga Ojca, św. Karola Borromeusza i św. Wojciecha, natomiast po lewej stronie – Męża Boleści, Ducha Świętego, św. Jana z Dukli oraz św. Stanisława. Kształt okien korpusu i prezbiterium został powtórzony w kaplicy bocznej, natomiast otwory okienne usytuowane w południowych ścianach przyległości flankujących prezbiterium są w kształcie stojących prostokątów. Korpus nawowy przekryty jest dachem dwuspadowym, wykonanym z blachy. Na wysokości pierwszego przęsła umieszczona jest wieżyczka na sygnaturkę, także obita blachą. Kolorystyka tynków kościoła utrzymana jest w odcieniu jasnożółtym, cokół jest szary natomiast detal architektoniczny jest biały. Plac przykościelny, z wybrukowanymi alejkami i trawnikiem, otoczony jest ogrodzeniem z murowanych słupków i metalowych segmentów.

Zarys problematyki artystycznej

Zapoczątkowany w monarchii habsburskiej przez cesarzową Marię Teresę system polityczno-religijny zwany józefinizmem polegał m.in. na utworzeniu kościoła państwowego, a wraz z tym podporządkowaniu państwu życia religijnego. System ten rozwinął się za panowania Józefa II w latach 1765-1790. W ramach szeregu reform 20 października 1782 cesarz wydał dokument dotyczący regulacji sieci parafialnej na terenie Galicji, uwzględniono w nim także możliwość fundacji nowych parafii oraz budowę kościołów. Wznoszone w tym czasie i aż po połowę XIX wieku bryły świątyń charakteryzowały cechy zaczerpnięte z architektury późnego baroku oraz klasycyzmu. Styl ten zwany jest barokiem lub klasycyzmem józefińskim. Według ogólnie przyjętych postanowień struktura kościołów powinna być pozbawiona nadmiernego przepychu i zdobień. Charakteryzujące się prostotą budowle zachowywały stały układ architektoniczny. Według urzędowych wzorów wznoszone wówczas kościoły były najczęściej orientowane, jednonawowe, o zamkniętym półkoliście prezbiterium, z jedną czworoboczną wieżą pośrodku fasady, zwieńczoną cebulastym hełmem oraz wejściem po zachodniej stronie. Liczne przykłady tego typu architektury józefińskiej znajdują się w zachodniej części Galicji, w rejonie Myślenic, Nowego Targu, Wieliczki, Wadowic czy Żywca (m.in. Bielany koło Kęt, Maków Podhalański, Harbutowice, Pcim, Przeciszów, Ustroń)

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Stan zachowania jest bardzo dobry. W 1985 roku zespół konserwatorski pod kierunkiem Zofii Stawowiak i Ireny Gawron z Krakowa odnowił polichromię. Ostatnie prace remontowe kościoła oraz najbliższego otoczenia przeprowadzono w latach 1999-2015. W pierwszej kolejności, w 1999 roku wymienione zostało pokrycie hełmu wieży oraz sygnaturki, a w 2004 roku wykonano nową konstrukcję więźby dachowej. W latach 2005 oraz 2007-2008 na nowo otynkowano i pomalowano ściany zewnętrzne kościoła. Konserwacja polichromii we wnętrzu ponownie została przeprowadzona w latach 2010-2011.

Literatura

http://parafiarzyki.pl/historia/rzyki-3-sierpnia-2015-roku/

Streszczenie

Kościół parafialny w Rzykach został zbudowany w latach 1793-1796 według projektu austriackiego inżyniera Andreasa de Breüninga. Bryła architektoniczna budynku nawiązuje do tak zwanego stylu józefińskiego obowiązujacego na terenie cesarstwa od niemal połowy XVIII po połowę XIX wieku. Przynależące do zespołu kościelnego zabudowania powstały pod koniec XIX wieku.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Gelata Karol, "Inwentarz parafji Rzyki", 1929.
"Inwentarz kościoła parafialnego w Rzykach".

Jak cytować?

Paulina Chełmecka, "Kościół św. Jakuba Apostoła", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-jakuba-apostola-1

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności