Rzyki

Opis topograficzny

Rzyki leżą w południowo-zachodniej części województwa małopolskiego na terenie gminy Andrychów i zajmują malowniczy obszar Kotliny Rzyckiej nad górną Wieprzówką (zwaną tu Pracicą i będącą lewym dopływem Skawy) i jej dopływem Rzyczanką. Od południa i wschodu wieś opiera się o zalesione zbocza i grzbiety Beskidu Andrychowskiego (wschodniej części Beskidu Małego) z najwyższymi kulminacjami: Leskowcem (922 m n.p.m.), Groniem Jana Pawła II (890 m n.p.m.), Potrójną (884 m n.p.m.), Jawornicą (831 m n.p.m.), Gancarzem (802 m n.p.m.), Czołem (775 m n.p.m.) i Turoniem (683 m n.p.m.). Najwyższe szczyty Leskowiec i Groń Jana Pawła II (wcześniej Jaworzyna) oddziela Przełęcz Władysława Midowicza (875 m n.p.m.) nazwana na cześć przedwojennego działacza Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. W wyższych partiach Rzyk znajdują się stanowiska krokusów mające dużą wartość przyrodniczą, a także torfowiska, młaki z rosiczką okrągłolistną, bogaty drzewostan przypominający pierwotną puszczę karpacką z buczynami karpacką i kwaśną, dolnoreglowym borem świerkowo-jodłowym i olszynką karpacką. Z tego względu już w 1960 roku na stokach Łamanej Skały utworzono rezerwat przyrodniczy „Madohora” o powierzchni 70 ha, a dziś duży teren wsi objęto Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000. Z Rzyk-Jagódek do schroniska PTTK na Leskowcu i na Groń Jana Pawła II prowadzą dwa szlaki: oficjalny, czarny szlak turystyczny (1,5 godziny) i nieoficjalny zwany szlakiem białych serc, oznaczony wymalowanymi serduszkami, biegnący łagodnymi trawersami i przeznaczony dla osób starszych i niepełnosprawnych.

Streszczenie dziejów

Początki miejscowości Rzyki wiążą się z ostatnią falą osadnictwa wołoskiego w Beskidach Zachodnich. W latach 1558-1560 na polecenie starosty oświęcimskiego i zatorskiego Jana Ocieskiego Stanisław Tłuczich lokował nad rzeką Wieprzówką na prawie wołoskim Nową Wieś, którą już w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zwano Rzekami, a potem Rzykami. Aż do rozbiorów Rzyki wchodziły w skład dóbr królewskich. W 1778 roku ostatni starosta zatorski Piotr Fryderyk Dunin odkupił od skarbu państwa austriackiego tereny byłego starostwa zatorskiego. Jego małżonka, Zofia z Małachowskich, w 1789 roku wydała instrukcję dla poddanych wsi Rzyki regulującą handel wyrobami tkackimi i ustanowiła dla nich odrębny sąd kupiecki. Poza tkactwem mieszkańcy już od XVI wieku zajmowali się wyrabianiem gontów i produkcją szkła. Po śmierci Duninów wieś przechodziła z rąk do rąk kolejnych skoligaconych ze sobą rodzin, aż w latach trzydziestych XIX wieku znalazła się w posiadaniu Potockich, którzy z kolei w 1908 roku sprzedali ją arcyksięciu żywieckiemu Karolowi Stefanowi Habsburgowi. Od przełomu XIX i XX wieku systematycznie poprawiała się sytuacja społeczna i gospodarcza dzięki takim instytucjom jak Kółko Rolnicze wraz z działającą przy nim Kasą Raiffeisena, Ochotnicza Straż Pożarna czy Koło Gospodyń Wiejskich. W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku zwrócono uwagę na walory turystyczne miejscowości. 3 września 1933 otwarto schronisko „Na Leskowcu”. Działające do dziś schronisko oraz całoroczne kompleksy wypoczynkowe coraz silniej determinują turystyczny charakter miejscowości.

Dzieje miejscowości

Początki Rzyk wiążą się z ostatnią falą osadnictwa wołoskiego w Beskidach Zachodnich. Wołosi byli ludem pasterskim wywodzącym się z Siedmiogrodu, Marmaroszu i Wołoszczyzny, a ich nomadyczny tryb życia wynikał z potrzeby ciągłego zdobywania terenów i żywności potrzebnych do wypasu owiec i kóz. Najlepsze warunki gwarantowały wyżyny i obszary górskie obfitujące w pastwiska, stąd Wołosi wędrowali wzdłuż karpackich łańcuchów górskich. W drugiej połowie XIV wieku dotarli do Rusi Czerwonej, gdzie na szeroką skalę rozpoczęto akcję osadniczą na podstawie prawa wołoskiego. Oznaczało to, że dana społeczność na czele z sołtysem (zwanym powszechnie „kniaziem”) otrzymywała fragment lasu do wykarczowania i długi okres wolnizny, czyli zwolnienia z opłat podatkowych, a sami mieszkańcy ze względu na pasterski tryb życia mieli większą swobodę przemieszczania się. Dalszą wędrówkę wytyczały szlaki Beskidów Zachodnich, aż pod koniec XV stulecia Wołosi przez Małopolskę dotarli do Beskidu Śląskiego i na Morawy. Z kolei masowa migracja na tereny księstw oświęcimskiego i zatorskiego wynikała ze znacznego podniesienia opłat za użytkowanie lasów na Orawie. Wówczas pasterskie gromady rozpoczęły wędrówkę na północny zachód, gdzie właściciele ziemscy oraz starostowie zatorscy oferowali dogodne warunki bytowe w zamian za skolonizowanie leśnych ostępów. W ten sposób powstały osady wołoskie na terenach Mucharza, Zembrzyc, Krzeszowa, Lachowic czy Jeleśni.
Około 1558 roku starosta oświęcimski i zatorski oraz kanclerz wielki koronny Jan Ocieski polecił zasadźcy Stanisławowi Tłuczichowi lokować wieś na prawie wołoskim. Osada powstała na surowym korzeniu „w lesiech gęstych między Inwałdem, Jędrychowem pana Gierałtowskiego a Sułkowicami eiusque” – jak opisywał późniejszy lustrator wsi. W 1560 roku zakończono wstępny etap lokacji, a osadę niezbyt oryginalnie nazwano „Nową Wsią”. W ciągu czterech lat zamieszkało tu 23 osadników cieszących się długim okresem wolnizny wyznaczonej na 25 lat. Ich jedynym zobowiązaniem wobec zamku zatorskiego było dostarczenie rocznie 10 kóp (ok. 600 sztuk) gontów zwanych tu pascekami albo syndziołami. Pierwszym sołtysem wsi został jej zasadźca Stanisław Tłuczich, który szybko wystawił na swoim zarębku (zwanym Tomiczki) młyn mączny, karczmę oraz tartak, z którego rokrocznie oddawał 30 ław tarcic starostom zatorskim. Wołoscy pasterze, podobnie jak na terenie całych Beskidów, pełnili funkcję górskiej policji broniącej lasów królewskich przed zakusami sąsiadów. Lustrator z 1564 roku przypominał, że „urząd zamkowy zatorski odpowiadał przed rewizory trudność i szkodę w tych lesiech od sąsiadów, przyległych około granic, że je odejmują, jako pani Niewiarowska Krzysztofowa od Zemborzyc, i pan Inwalski od Inwalka, a pan Komorowski od Krzeszowa bardzo wiele, co począł czynić za nieboszczyka pana wojnickiego starosty zatorskiego, że się wsabia w lasy Królewskiej Jego Mości na milę wielką”.
W 1569 roku Rzyki – nazwane wówczas Nową Wsią Zagórniki – przynosiły 10 florenów 15 groszy dochodów rocznie, a już 10 lat później, kiedy sołtysem był Świętek z Rzeczek, na stokach Turonia działała huta szkła (stąd funkcjonująca do dziś nazwa przysiółka Hatale). W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVI wieku coraz częściej Nową Wieś określano mianem Rzeczki albo Rzeki – zapewne od bogatej sieci potoków spływających do Kotliny Rzyckiej. W 1602 roku do Rzyk zbiegło kilkanaście rodzin z powodu ucisku feudalnego w dobrach żywieckich Mikołaja Komorowskiego. W szybko rozwijającej się miejscowości urzędował wojewoda wołoski sprawujący wraz z przysiężnikami rządy i sądy z ramienia starosty zatorskiego nad wszystkimi pasterzami od Porąbki pod Kętami po Koziniec koło Mucharza i Zembrzyc. W XVII i XVIII wieku powoli przerzucano się z coraz mniej rentownego pasterstwa na gospodarkę rolną. W latach 1660-1662 na prawie trzech łanach gospodarowało 14 zarębników odrabiających pańszczyznę dwa albo trzy dni w tygodniu i płacących czynsz na św. Marcina. Wieś liczyła wówczas 26 domów i 182 mieszkańców, a w lasach wypasano jeszcze około 150 owiec.
Rzyki leżały w surowym klimacie i na ubogich glebach górskich, co utrudniało gospodarowanie na roli, a część plonów należało oddać zamkowi zatorskiego i kościołowi w Spytkowicach (od 1625 roku), co wywierało dodatkową presję na niezamożnej ludności. Trudno się dziwić, że niektórzy rzyczanie wybierali drogę łatwiejszego, ale o wiele bardziej ryzykownego wzbogacenia się w złodziejskim fachu. W annałach beskidzkiego rozbójnictwa zapisało się dwóch miejscowych zbójników. Pierwszy, Tomasz Tomiczek, 3 lipca 1705 został stracony na rynku żywieckim. Karę opisał ówczesny wójt żywiecki i naoczny świadek wydarzeń Andrzej Komoniecki: „Tomasz Tomiczek z Rzek, zbójca i rabownik, w Żywcu przez sąd miejski zginął. Z którego na placu dwa pasy udarwszy, żywo w koło wpleciono i postawiono”. Rok później trzech zbójników, Sygut z Wieprza, Bakalarczyk z Czańca i Dudek z Rzek, schronili się przed wymiarem sprawiedliwości w kęckim klasztorze Reformatów. Wysłano wówczas z zamku żywieckiego grupę zbrojnych, którzy mieli doprowadzić złoczyńców przed sąd.
XVIII stulecie nie było łaskawe dla tutejszych mieszkańców. W 1716 roku nie mogli uzbierać 1400 złotych hiberny na rzecz wojska królewskiego, a kilka lat później doszło do wielkiej powodzi, która zniszczyła m.in. tartak na zarębku Tomiczki. W 1769 roku rzyczanie przystąpili do konfederacji barskiej i wydali sporą ilość pieniędzy na wojnę, co doprowadziło do ich znacznego zubożenia. Mimo to zaradni gospodarze radzili sobie z przeciwnościami. Poza produkcją znanych rzyckich gontów i szkła wzorem Andrychowa zajęli się wyrobem i handlem towarami tkackimi w ramach niewielkich spółek kupieckich. W całej Galicji, a czasem nawet w Moskwie czy Holandii, można było kupić tkane tu obrusy i serwety. Ponadto we wsi w 1807 roku mieszkały dwie rodziny żydowskie Salomona i Joachima Rübnerów, utrzymujące się z handlu drewnem i dochodów z browaru pańskiego.
W czerwcu 1772 roku wieś znalazła się pod zaborem austriackim i trafiła do austriackiego skarbu państwa. Już jednak w 1778 roku dawne starostwo zatorskie zakupili za kwotę 82 tysięcy złotych reńskich ostatni starosta Piotr Fryderyk Dunin wraz z małżonką Zofią z Małachowskich. W 1789 roku Zofia wydała instrukcję dla poddanych wsi Rzyki regulującą handel wyrobami tkackimi i ustanowiła dla nich odrębny sąd kupiecki. Po śmierci Duninów włości przypadły siostrzenicy Zofii, Karolinie Nassau-Ziegen, która z kolei sprzedała Zator księżnej Apolonii Poniatowskiej, żonie Kazimierza, brata króla Stanisława Poniatowskiego. W 1800 roku dobra znowu zmieniły właściciela, gdyż Karolina podarowała je swojej córce Konstancji Tyszkiewiczowej.
W 1830 roku ziemię odziedziczyła córka Konstancji, Anna, małżonka napoleońskiego adiutanta Stanisława Dunin-Wąsowicza (a wcześniej Aleksandra Stanisława Potockiego), a następnie jej syn z pierwszego małżeństwa Maurycy Potocki. W 1835 roku z rozkazu wydanego przez władze cyrkułu wadowickiego zorganizowano w Rzykach regularną straż nocną, a na wypadek pożaru zakupiono potrzebne rekwizyty (8 osęk, 8 drabin i 18 konewek). Choć Potoccy uchodzili za dobrych i gospodarnych właścicieli ziemskich, w drugiej połowie XIX wieku rzyczanie prowadzili z nimi wieloletni spór o prawo do swobodnego korzystania z pańskich polan i lasów. W 1891 roku zorganizowano w Rzykach jedno z najaktywniejszych w rejonie kółek rolniczych, przy którym w styczniu 1909 roku otworzono Spółkę Oszczędności i Pożyczek Kasę Raiffeisena. 2 grudnia 1898 poświęcono nowy budynek dwuklasowej szkoły powszechnej, której pierwszym kierownikiem został Andrzej Gondek, a w 1902 roku uruchomiono Ochotniczą Straż Pożarną.
W 1908 roku Potoccy sprzedali Rzyki wraz z 870 ha lasów arcyksięciu żywieckiemu Karolowi Stefanowi Habsburgowi. Na frontach pierwszej wojny światowej zginęło kilkunastu młodych rzyczan wcielonych do cesarsko-królewskiej armii, jednak zdecydowanie większe spustoszenie przyniosła epidemia tyfusu, która w 1920 roku zabiła we wsi 41 osób. Aby zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się choroby, starostwo wadowickie utworzyło w Rzykach szpital obok plebanii, w którym przez kilka tygodni pracował lekarz z dwiema pielęgniarkami i przydzielonymi do pomocy dwoma jeńcami rosyjskimi. W latach trzydziestych kierownictwo wadowickiego oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego dostrzegło wysokie walory przyrodnicze i turystyczne beskidzkich grzbietów rozciągających się nad Rzykami. W 1932 roku od gospodarza z Targoszowa zakupiono parcelę pod szczytem Jaworzyny, a już 3 września 1933 uroczyście zainaugurowano tam działalność schroniska „Na Leskowcu”.
W czasie drugiej wojny światowej do Rzyk skierowano wysiedleńców z okolicznych wsi, a wielu tutejszych mieszkańców znalazło się na robotach przymusowych w III Rzeszy albo w obozach koncentracyjnych – w Auschwitz-Birkenau zmarło czterech rzyczan, a jeden w Konzentrazionslager Gross-Rosen. W tym samym czasie na terenie wsi działało tajne nauczanie pod egidą przedwojennego kierownika szkoły Zygmunta Niemca. Sowieci wkroczyli do Andrychowa 27 stycznia 1945. Po wojnie mieszkańcy Rzyk znaleźli zatrudnienie w zakładach przemysłowych w Andrychowie oraz w śląskich kopalniach. W 1957 roku doszło do dwóch ważnych dla miejscowej społeczności wydarzeń: dokonano prawie pełnej elektryfikacji wsi, a także utworzono miejscową drużynę piłkarską Ludowy Klub Sportowy „Leskowiec Rzyki”. 6 lutego 1983 nastąpiło otwarcie nowego budynku szkolnego. Obecnie Rzyki są sołectwem gminy Andrychów, liczą ponad 3 tysiące mieszkańców, a dzięki rozwijającej się infrastrukturze turystycznej – szczególnie stokom narciarskim – przyciągają coraz więcej turystów zainteresowanych malowniczymi widokami i szlakami Beskidu Małego.

Ciekawostki

Jedna z najwyższym kulminacji na terenie wsi, Jaworzyna, 31 grudnia 2003 po latach starań otrzymała nową nazwę Groń Jana Pawła II.

Bibliografia