Krzyszkowice
Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Myślenice
Autor opracowania
Emilia Karpacz
Zabytki
Parafie
Grupa Ukrzyżowania
Chrzcielnica
Ołtarz główny
Św. Paweł
Św. Piotr
Ołtarz boczny Najświętszego Serca Jezusa
Ołtarz boczny Matki Boskiej Różańcowej
Niezidentyfikowany monarcha
Dwa anioły
Niezidentyfikowany monarcha
Feretron z figurą Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej
Feretron z obrazem Święta Anna nauczająca Marię
Matka Boża Wspomożycielka Wiernych
Wizja św. Stanisława Kostki
Przemienienie Pańskie
Kościół św. Anny
Św. Barbara
Św. Józef z Dzieciątkiem
Matka Boska Różańcowa ze św. Katarzyną Sieneńską i św. Dominikiem
Jezu Ufam Tobie
Matka Boska Nieustastającej Pomocy
Opis topograficzny
Miejscowość jest zlokalizowana na Pogórzu Wielickim, w powiecie myślenickim, w gminie Myślenice. Jej fragment leży tuż przy odcinku Kraków-Myślenice Drogi Krajowej nr 7 zwanej w tym miejscu zakopianką. Wieś położona jest na wysokości około 250–350 m n.p.m. W krajobrazie osady dominują wzniesienia poprzecinane dolinami, a zabudowania ciągną się przede wszystkim wzdłuż dróg lokalnych. W centralnej części Krzyszkowic usytuowany jest kościół św. Anny, wybudowany w 1874 i rozbudowany w 1934 roku. Po drugiej stronie ulicy znajdują się plebania oraz budynek dawnej szkoły. Pnąca się stromo w górę droga wiedzie stąd na krzyszkowicki cmentarz z najstarszym pomnikiem – w kształcie siedzącego anioła – pochodzącym z 1888 roku. Idąc dalej w górę tą samą drogą, można dotrzeć na wysoko wyniesiony teren, z którego roztacza się widok na Beskid Wyspowy, Beskid Makowski i Pogórze Wielickie. Krzyszkowice graniczą z Zawadą, Sieprawiem.
Streszczenie dziejów
Najstarszą wzmianka o Krzyszkowicach pochodzi z 1237 roku, kiedy to Zewosz i Krzyszko, synowie Krzyszka, sprzedali wieś Teodorowi Gryficie, który z kolei przekazał ją na własność szczyrzyckim cystersom. Osada leżała na ważnym trakcie prowadzącym z Krakowa na Węgry przez Przełęcz Spytkowicką. W okresie, gdy właścicielami wsi byli cystersi, przeprowadzono jej lokację na prawie niemieckim. W miejscowości powstał folwark klasztorny, a obok niego w 1354 roku istniały także karczma i młyn. W XV wieku jako właściciel Krzyszkowic wzmiankowany był niejaki Mikołaj Wiernek – wieś powróciła zatem na pewien czas w ręce prywatne – a po śmierci tegoż, w 1450 roku, panem na Krzyszkowicach został doktor praw i profesor Uniwersytetu Krakowskiego Dziersław z Borzymowa. Dziersław wstąpił w szeregi kanoników regularnych laterańskich, wnosząc swoje dobra klasztorowi Bożego Ciała w podkrakowskim Kazimierzu i przywracając tym samym Krzyszkowicom status wsi klasztornej. W XVII wieku powstał we wsi drewniany dwór (służył zapewne zakonnikom oraz dzierżawcom i zarządcom Krzyszkowic). Od 1708 roku w Krzyszkowicach działał tartak, wybudowany wówczas niedaleko młyna i stawu „Domanus”. W 1772 roku wieś znalazła się na obszarach włączonych do Austrii i wskutek decyzji cesarza o kasacie majątków klasztornych została przejęta w poczet dóbr rządowych. Wkrótce odsprzedano ją Władysławowi Dąbskiemu (Dębskiemu). W latach sześćdziesiątych XIX wieku Krzyszkowice były w rękach Łukasza Dobrzańskiego, adiutanta Mariana Langiewicza, dyktatora powstania styczniowego. Dobrzański po upadku zrywu musiał wyjechać do Drezna, gdzie poślubił hrabiankę Natalię Wessel. Po powrocie na ziemie polskie osiedli oni w Galicji, w Krzyszkowicach. Dobra te wkrótce odkupiła od Dobrzańskich przyjaciółka Natalii Augusta de Montléart, właścicielka m.in. sąsiedniej Zawady. Inicjatywie i wsparciu finansowemu tej znanej z działalności społecznej arystokratki Krzyszkowice zawdzięczają m.in. zmianę statusu szkoły parafialnej na jednoklasową szkołę etatową na mocy decyzji Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie z dnia 30 kwietnia 1875 roku. Poświęcenie budynku szkolnego miało miejsce 1 grudnia 1875 roku. Dzięki partycypacji księżnej w kosztach w 1884 roku udało się zastąpić drewniany budynek szkolny, zniszczony podczas pożaru, nowym murowanym gmachem, którego część istnieje do dziś. Pierwszym nauczycielem w szkole etatowej w Krzyszkowicach był Jan Górnik. W 1874 roku w Krzyszkowicach wzniesiono w miejscu kaplicy dworskiej (którą wcześniej na polecenie pani de Montléart przeniesiono do centrum wsi) drewniany kościół, wzorowany architektonicznie na starych małopolskich świątyniach. Augusta Montléart zmarła 30 marca 1885 roku i została pochowana w parafialnym Sieprawiu. W swoim testamencie przekazała Krzyszkowice ponownie w ręce Natalii Dobrzańskiej. W 1886 roku formalnie erygowano w Krzyszkowicach odrębną parafię św. Anny. W 1926 roku właścicielem Krzyszkowic został Konstanty Romer. W 1937 roku przewieziono doczesne szczątki księżnej de Montléart z Sieprawia na cmentarz w Krzyszkowicach. W wyniku reformy rolnej przeprowadzonej po drugiej wojnie światowej majątek dworski przeszedł na własność państwa. We dworze przez jakiś czas funkcjonowała szkoła, później budynek został podzielony na mieszkania. Zdewastowany i opustoszały budynek w 1982 roku przejął Zakład Opakowań Blaszanych „Opakomet”. W 1989 roku o zwrot majątku upomnieli się prawowici właściciele – Teresa Romer i jej syn Krzysztof Mirosław. Udało im się odzyskać zagrabioną rodzinie własność. Odnowili dwór zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi. Pochodzący z budynku piec zdobiony herbami znajduje się w Muzeum Regionalnym „Dom Grecki” w Myślenicach. W 1990 roku w kościele parafialnym odsłonięto tablicę upamiętniającą księżną Augustę de Montléart.
Dzieje miejscowości
Krzyszkowice należą do wsi małopolskich o bardzo długiej historii potwierdzonej źródłowo. Najstarszą wzmianka o nich pochodzi bowiem z 1237 roku, kiedy to Zewosz i Krzyszko, synowie Krzyszka, sprzedali wieś Teodorowi Gryficie, który z kolei przekazał ją na własność szczyrzyckim cystersom. Osada leżała na ważnym trakcie prowadzącym z Krakowa na Węgry przez Przełęcz Spytkowicką, co sprzyjało rozwojowi Krzyszkowic. W okresie, gdy właścicielami wsi byli cystersi, przeprowadzono jej lokację na prawie niemieckim. W miejscowości powstał rzecz jasna folwark klasztorny, a obok niego w 1354 roku istniały także karczma i młyn. W XV wieku jako właściciel Krzyszkowic wzmiankowany był niejaki Mikołaj Wiernek – wieś powróciła zatem na pewien czas w ręce prywatne – a po śmierci tegoż, w 1450 roku, panem na Krzyszkowicach został doktor praw i profesor Uniwersytetu Krakowskiego Dziersław z Borzymowa. Dziersław wstąpił w szeregi kanoników regularnych laterańskich, wnosząc swoje dobra klasztorowi Bożego Ciała w podkrakowskim Kazimierzu i przywracając tym samym Krzyszkowicom status wsi klasztornej. W źródłach wzmiankowany był także niejaki Grzegorz z Krzyszkowic, pleban z Drogini, który w okresie reformacji zastępował księdza w Zakliczynie, gdzie zabrakło katolickiego duszpasterza.
W XVII wieku w rozwidleniu rzek Głogoczówki, Krzyszkowianki i Skawinki – a wiec w pięknie i obronnie położonym miejscu – powstał we wsi drewniany dwór (służył zapewne zakonnikom oraz dzierżawcom i zarządcom Krzyszkowic). Od 1708 roku w Krzyszkowicach działał tartak, wybudowany wówczas niedaleko młyna i stawu „Domanus”. W tym czasie przeprowadzono również remont starego dworu.
W 1772 roku wieś znalazła się na obszarach włączonych do Austrii i wskutek decyzji cesarza o kasacie majątków klasztornych została przejęta w poczet dóbr rządowych. Wkrótce została odsprzedania Władysławowi Dąbskiemu (Dębskiemu). Włościanie mieli mu uratować życie podczas rabacji galicyjskiej (1846) kiedy to na dwór krzyszkowicki napadli chłopi z innych wsi.
W latach sześćdziesiątych XIX wieku wieś znajdowała się w rękach Łukasza Dobrzańskiego, adiutanta Mariana Langiewicza, dyktatora powstania styczniowego. Dobrzański po upadku zrywu musiał wyjechać do Drezna, gdzie poślubił hrabiankę Natalię Wessel. Po powrocie na ziemie polskie osiedli oni w Galicji, w Krzyszkowicach. W odwiedziny do nowej pani na Krzyszkowicach przybyła jej przyjaciółka Augusta de Montléart, która zachwycona walorami tamtejszego krajobrazu – wieś jest wszak niezwykle malowniczo położona w Beskidzie Średnim – oraz wspaniałością ogrodu i urokiem dworu, odkupiła te dobra od Dobrzańskich. Pani de Montléart była francuską arystokratką z austriackim tytułem księżnej i częściowo polskimi korzeniami. W jej posiadaniu znajdowały się klucz myślenicki i sąsiadująca z Krzyszkowicami Zawada. W czasach księżnej Montléart siedzibą właścicieli Krzyszkowic był już nie drewniany, lecz istniejący do dziś, murowany dwór o klasycyzującej architekturze – wejście poprzedza filarowo-arkadowy portyk. Księżna Montléart wykazała się zacięciem społecznym i z racji na swoją szczodrość i troskę o dobro mieszkańców miejscowości zbudowała z nimi doskonałe relacje. Arystokratka prowadziła we dworze kursy szycia i haftowania dla miejscowych dziewcząt oraz szpital dla okolicznej ludności. Została również matką chrzestną kilkanaściorga chłopskich dzieci.
To inicjatywie i wsparciu finansowemu księżnej Montléart Krzyszkowice zawdzięczają zmianę statusu szkoły parafialnej na jednoklasową szkołę etatową na mocy decyzji Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie z dnia 30 kwietnia 1875 roku. Ważną rolę w doprowadzeniu do zainicjowania jej działalności odegrali również przedstawiciele rady gminy: Szymon Pitala, Jan Stryczek, a także Adam, Antoni i Jan Motykowie oraz sieprawski proboszcz ks. Wojciech Kopański. Poświęcenie budynku szkolnego miało miejsce 1 grudnia 1875 roku. Stary drewniany dom, który przeznaczono na cele szkolne, mógł jednak spełniać swoją rolę jedynie tymczasowo. Dzięki partycypacji księżnej w kosztach w 1884 roku udało się zastąpić drewniany budynek, zniszczony zresztą podczas pożaru, nowym murowanym gmachem, którego część istnieje do dziś. Pierwszym nauczycielem w szkole etatowej w Krzyszkowicach był pracujący wcześniej w placówce myślenickiej Jan Górnik. Jego roczne wynagrodzenie wynosiło 300 złotych. Koszty utrzymania szkoły dzielono między gminę, dwór oraz fundusz okręgowy. We wrześniu 1877 roku – do szkoły uczęszczało wówczas 63 dzieci – wizytujący krzyszkowicką placówkę inspektor szkół ludowych Ludwik Śliwiński zalecił kierownikowi m.in. założenie przy szkole szkółki drzewek. Pod koniec XIX wieku powstał ogród szkolny. Przeznaczono na ten cel fragment ziemi należącej do Jana Motyki oraz gruntu gminnego, usytuowanych wokół budynku szkolnego. Szkoła dysponowała niewielką biblioteką, w której zbiorach przeważały pozycje dydaktyczne. Spośród 99 dostępnych książek zaledwie 9 było przeznaczonych dla uczniów. Wśród tych publikacji była m.in. Trylogia Henryka Sienkiewicza.
Augusta Montléart zmarła 30 marca 1885 roku i została pochowana w parafialnym Sieprawiu. W swoim testamencie przekazała Krzyszkowice przyjaciółce Natalii Dobrzańskiej, od której wcześniej kupiła te dobra.
Jeszcze za życia księżnej, w 1874 roku, w Krzyszkowicach wzniesiono w miejscu kaplicy dworskiej (którą wcześniej na polecenie arystokratki przeniesiono do centrum wsi) drewniany kościół, wzorowany architektonicznie na starych małopolskich świątyniach. Parafia została jednak erygowana w 1886 roku.
Przed pierwszą wojną światową Krzyszkowice miały około tysiąca mieszkańców (obecnie jest ich około 2300, a więc daleko ponad dwukrotnie więcej). W 1926 roku właścicielem Krzyszkowic został Konstanty Romer. W 1937 roku przewieziono doczesne szczątki księżnej de Montléart z Sieprawia na cmentarz w Krzyszkowicach. Na jej nagrobku umieszczono inskrypcję o treści: „Dobroczynność zmarłej znana była w całej okolicy”.
W wyniku reformy rolnej przeprowadzonej po drugiej wojnie światowej majątek dworski przeszedł na własność państwa. W wyniku reformy rolnej przeprowadzonej po drugiej wojnie światowej majątek dworski przeszedł na własność państwa. We dworze przez jakiś czas funkcjonowała szkoła, później budynek został podzielony na mieszkania. Z czasem zdewastowany dwór przestał pełnić jakiekolwiek funkcje. Będący w złym stanie budynek w 1982 roku przejął Zakład Opakowań Blaszanych „Opakomet”. W 1989 roku o zwrot majątku upomnieli się prawowici właściciele – Teresa Romer i jej syn Krzysztof Mirosław. Udało im się odzyskać zagrabioną rodzinie własność. Prywatni właściciele odnowili dwór zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi i dziś znów cieszy on oczy mieszkańców i przyjezdnych, warto jednak zaznaczyć, że nie jest udostępniony zwiedzającym. Pochodzący z budynku piec zdobiony herbami znajduje się w Muzeum Regionalnym „Dom Grecki” w Myślenicach. W 1990 roku w kościele parafialnym odsłonięto tablicę upamiętniającą księżną Augustę de Montléart.
Jak cytować?
Emilia Karpacz, "Krzyszkowice", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2025, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/krzyszkowice