Bulowice

Opis topograficzny

Bulowice leżą w zachodniej części województwa małopolskiego nad potokiem Bulówką – prawym dopływem Macochy, która w okolicach Brzeszcz wpada do Soły. Wieś położona jest na obszarze mezoregionu Pogórza Śląskiego. Struktura geomorfologiczna składa się głównie z piaskowców, łupków oraz nieeksploatowanego węgla kamiennego w głębszych warstwach. Przez równoleżnikowo zabudowaną miejscowość przebiega droga DK 52 łącząca Kraków z Cieszynem – równolegle do niej prowadzi tzw. Stara Droga, pokrywająca się z odcinkiem dawnego traktu małopolsko-śląskiego. Z historycznego podziału majątków ziemskich wynikają dzisiejsze nazwy części wsi: Bulowice Górne (wschodnia część), Bulowice Dolne (okolice kościoła) oraz Mały Czaniec (na południowych zachodzie). Bulowice graniczą od południa z Czańcem, od wschodu z Andrychowem, od północy z Nidkiem i Witkowicami, od zachodu z Kętami.

Streszczenie dziejów

Najstarsze wzmianki o Bulowicach pochodzą z drugiej połowy XIV wieku. Już wówczas była to wieś rycerska. W kolejnych stuleciach wskutek dzielenia majątków miejscowość należała do przedstawicieli różnych rodzin, w XV wieku Bulowskich, w XVI wieku Brandysów, w XVII wieku m.in. Inwałdzkich i Przyłęckich, a w XVIII wieku m.in. Stockich czy Russockich. Na przełomie XVIII i XIX stulecia dużą część wsi zakupił Karol Larisch. Jego wnuk Edmund Larisch wystawił w 1882 roku pałac przypominający szkocki zamek Huntly Castle, w którym wychowywała się małżonka dziedzica. W czasie drugiej wojny światowej kolejni przedstawiciele Larischów nie podpisali volkslisty, za co zostali wyeksmitowani z zamku. Po wojnie obiekt przeszedł na własność państwa, a w jego murach zorganizowano najpierw sanatorium przeciwgruźlicze, a następnie oddział odwykowy. W 2013 roku rodzina odzyskała zamek.

Dzieje miejscowości

Według legendy nazwa miejscowości wywodzi się od jej założyciela Bolka z rodu Bolewiców. Dawniej lansowano też teorię o niemieckiej etymologii nazwy, która w etnolekcie wilamowskim brzmi Bulldorf i jest połączeniem wyrazów Bulle (byk) i Dorf (wieś). Bulowice musiały pozostawać też obiektem żartów ze strony sąsiadów, skoro jeden z księży w kronice parafialnej pisał: „Twierdzić zaś, że nazwa Bulowice pochodzi od Zbójowice jest naśmiewiskiem stąd, że tutaj zanim jeszcze lasy były, rabować i zabijać miano”. Od XIV wieku, kiedy pierwszy raz pojawiają się w źródłach historycznych, Bulowice pozostawały własnością najpierw rycerską, a potem szlachecką i ziemiańską. W 1377 roku nazwisko niejakiego Rachnowskiego z Bulowic widnieje wśród świadków dokumentu księcia Jana III oświęcimskiego, który odstępował kościołowi parafialnemu w Spytkowicach kmieci i prawo łowienia ryb w stawach nad Wisłą. W dwóch kolejnych stuleciach wymienia się już przedstawicieli rodziny Bulowskich: w 1454 roku Piotr Bulowski herbu Samson znalazł się w szeregach oświęcimskiego rycerstwa zaręczającego sprzedaż księstwa królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi, a w 1483 roku Jan i Maciej Bulowscy za 4 i pół florena sprzedali plebanowi z Wilamowic dwa stawy w Bulowicach na rzece zwanej Głębokim Potokiem.

W połowie XVI stulecia wieś zamieszkiwało około 150 osób, działały tu też dwa młyny. W tym samym czasie wskutek rodzinnych waśni i dzielenia spadków Bulowice rozparcelowano na kilka majątków. W 1551 roku Elżka z Wieprza pozywała Aleksego Brandysa właściciela Bulowic o schedę po Indrzychu Bulowskim, rok później wieś pozostawała w rękach niejakiego Dembińskiego, a już w 1553 roku ponownie panowie Paweł, Jan i Piotr Bulowscy wzywali przed sąd Aleksego Brandysa o połowę sołectwa bulowskiego – Aleksy sprawę wygrał, pokazując w trakcie procesu dokument kupna spornego majątku. W ciągu kolejnych stuleci poszczególne dobra w Bulowicach trafiały do rąk przedstawicieli różnych rodzin. W latach siedemdziesiątych XVI wieku część wsi należała do Szymona, Wojciecha, a następnie Wincentego Niczów. Z kolei w latach 1608-1616 właścicielką była tu Zuzanna z Gomolina Inwałdzka, która w 1621 roku, jako wdowa po Stanisławie Inwałdzkim wojskim oświęcimskim, wystawiła oddział na pospolite ruszenie księstw oświęcimskiego i zatorskiego na wojnę z Turcją. W XVII stuleciu działy w Bulowicach posiadała mieszczańska rodzina Małyszów z Kęt oraz Przyłęccy. Wśród właścicieli dzierżących poszczególne części w XVIII wieku pojawiają się nazwiska Jana Dąbskiego, Józefa i Stanisława Stockich, rodziny Russockich, z kolei w latach osiemdziesiątych dziedzicem Bulowic Górnych był Wincenty Błeszyński, a Bulowic Dolnych nieznany z imienia Dembiński.

Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku Bulowice znalazły się pod zaborem austriackim – początkowo wchodząc w skład cyrkułu myślenickiego, a po 1815 roku cyrkułu wadowickiego. W 1820 roku wieś była podzielona między czterech właścicieli: Karola Wacława Larischa ze Słupnej, który na przełomie wieków kupił Bulowice Górne i część Dolnych, Antoniego Bobrowskiego posiadającego dział w Bulowicach Dolnych, Marianny Borzykowskiej oraz Tadeusza Kozierowskiego właściciela Czańca Małego. W 1851 roku przysiółek Chybiny należał do Heleny Dołkowskiej, przysiółek Czaniec Mały do Andrzeja i Janiny Młynarskich, a w 1855 roku w posiadaniu którejś części miejscowości był też Kazimierz Więtkiewicz. Karola Wacława Larischa w kręgach możnych znano jako przedsiębiorcę zarabiającego obrotem, dzierżawą i spekulacją ziemi. Jednocześnie doceniano jego gospodarskie umiejętności zarządzania majątkiem. W 1787 roku ożenił się z Alojzą Zborowską. Miał z nią córkę Ludwikę, która po śmierci ojca w 1803 roku odziedziczyła śląską Słupną, oraz syna Karola Józefa, spadkobiercę Osieka i Bulowic.

W latach 1846-1848 dotkliwa epidemia nawiedziła Bulowice, zabijając trzecią część mieszkańców. Prowadzący kronikę parafialną pleban Józef Bagier wspominał, że „strach i okropa, jak nas pan Bóg biczował”. Podobnie jak w innych regionach plaga tyfusu miała swój początek w długotrwałych i uciążliwych wylewach, nieurodzajnych żniwach oraz niskim poziomie higieny osobistej. W 1846 roku zmarło 101 osób, w 1847 roku aż 419 osób, a w 1848 roku 270 osób – według słów kronikarza „nie masz prawie domu, gdzieby kto nie umarł, albo przynajmniej śmiertelnie zachorował”. Pamiątką po tych smutnych wydarzeniach pozostaje cmentarz choleryczny na pagórku zwanym dawniej Górką Kwaśniakową.

Karol Józef Larisch zmarł w 1869 roku, pozostawiając Osiek córce Adeli, a Bulowice synowi Edmundowi, od 1846 roku żonatemu ze Szkotką Jessey Mapletoft-Paterson. Para doczekała się kilku córek oraz urodzonego w 1848 roku syna Adriana, ożenionego w 1880 roku z Ludwiką Broel Plater z Prochów. 16 listopada 1872 odbyła się ceremonia chrzcin nastoletnich córek Edmunda i Jessey Larischów dokonana przez miejscowego plebana w obecności właściciela Inwałdu Feliksa Romera, a rok później, 18 listopada 1873, rzymsko-katolickie wyznanie przyjęła sama dziedziczka. Edmund spełnił obietnicę daną małżonce podobno jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego i w 1882 roku w Bulowicach wzniósł zamek przypominający jej rodowy Huntly Castle w szkockim Aberdeenshire. Po Edmundzie Bulowice odziedziczył jego syn, Adrian Larisch, który zmarł w 1909 roku, pozostawiając majątek swemu synowi Edmundowi Karolowi.

W tym czasie w Bulowicach w niemal 400 domostwach żyło prawie 2500 mieszkańców. Z inicjatywy prężnego plebana Macieja Warmuza w 1911 roku utworzono wiejską kasę oszczędnościowo-pożyczkową Raiffeisena, mającą na celu finansowe wspieranie rolnictwa. Rok później założono tu zastęp Ochotniczej Straży Pożarnej, zakupiono sikawkę pneumatyczną, mundury oraz wybudowano strażnicę. Dzięki znajomości proboszcza Macieja Warmuza z posłem do austriackiej Rady Państwa Ludwikiem Dobiją z Rybarzowic w grudniu 1913 roku w Bulowicach zbudowano przystanek kolejowy. Energiczny kapłan jeszcze w tym samym roku wraz z kierownikiem szkoły wykupił należącą do Larischów żydowską karczmę, urządzając w niej Dom Katolicko-Ludowy, a w czasie pierwszej wojny światowej zorganizował kółko rolnicze. 3 listopada 1923 doszło do tragedii, kiedy przez nieuwagę lutującego dach robotnika doszło do zaprószenia ognia i wielkiego pożaru w zamku Larischów. 26 lipca 1928 z wizytą do Bulowic przybył Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Ignacy Mościcki, wizytujący zachodnią część Małopolski. W uroczystym wystąpieniu proboszcz Maciej Warmuz mówił: „Wioska tutejsza niczym się historycznie dotychczas nie ustanowiła, nie ma nic pamiątkowego u siebie, nie wydała dotąd ludzi sławnych na polu wiedzy, wynalazku, oręża, ale za to ludność jej rolnicza, ma silne ręce do pracy, zdolność do rzemiosła i handlu. Cieszy się dzisiaj bardzo cała parafia, cała okolica, cieszą się i te dziatki małe, cieszymy się wszyscy, że Najwyższa Władza Najjaśniejszej Rzeczpospolitej Polskiej raczył w niskie progi Bulowic zawitać. Dzień dzisiejszy będzie dla nas w przyszłości zaszczytnym i bardzo pamiętnym, będzie jasnymi głoskami zapisanym w kronice bulowickiej, będzie początkiem naszej chluby”.

1 września 1939 nad Bulowicami przeleciały pierwsze bombowce Luftwaffe. Niedługo później dawnym cesarskim traktem pociągnęły wyparte z frontu polskie wojska, za którymi uciekał na wschód tłum ludzi wiozących na wozach swój cały dobytek. Niemieckie myśliwce ostrzeliwały uchodźców, z których kilkanaścioro pochowano w Bulowicach. W kampanii wrześniowej walczył przeciw niemieckiej inwazji młody Aleksander Larisch, a jego ojciec, Edmund Karol, odmówił później podpisania volkslisty. W rezultacie obaj trafili najpierw do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, a następnie do Dachau – pozostałych członków rodziny wyeksmitowano do domku zamkowego ogrodnika. W bulowickim zamku zorganizowano wówczas szpital dla rannych żołnierzy niemieckich. 1 maja 1941 rozpoczęły się wysiedlenia miejscowych rolników i sprowadzanie na ich miejsce gospodarzy z Rumunii. Drugi etap wysiedleń miał miejsce 15 maja tego samego roku. W rezultacie z Bulowic wysiedlono 558 osób. 28 stycznia 1945 w Bulowicach zjawiła się forpoczta armii sowieckiej, a Niemcy w pośpiechu opuścili zagrabione mienie. Powoli przystępowano do odbudowy zniszczonych gospodarstw oraz reorganizacji administracji lokalnej. Do zamku bulowickiego wrócili Edmund i Aleksander Larischowie, jednak już w 1947 roku na podstawie dekretu PKWN o reformie rolnej otrzymali nakaz opuszczenia majątku. W 1948 roku w zamku założono Sanatorium Przeciwgruźlicze, natomiast 30 lat później, w 1977 roku, zorganizowano tu Zamknięty Szpital Leczenia Odwykowego – oddział Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego w Andrychowie. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku potomkowie Larischów zaczęli starać się o odzyskanie zamku w Bulowicach, co ostatecznie udało się w połowie 2013 roku na mocy decyzji dyrektora Departamentu Gospodarki Ziemi Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Ciekawostki

Według legend w Bulowicach zatrzymał się w 997 roku św. Wojciech, który udawał się na misje do Prus. Przyszły patron Polski miał tu odpoczywać i pobłogosławić osadę w miejscu, w którym dziś stoi kościół pod jego wezwaniem.

Dawniej powtarzano, że król polski Jan III Sobieski, prowadząc wojska pod Wiedeń w 1683 roku, pewnego dnia zatrzymał się i śniadał w Bulowicach. Na pamiątkę tego wydarzenia przy starej drodze na polu dworskim w Bulowicach Górnych postawiono krzyż pamiątkowy.

W jaskini w Inwałdzie ukrywała się zbójecka czarnoksiężnica Maronka, nękająca podróżnych przy krakowskim trakcie. W 1833 roku jej banda została otoczona w bulowickiej karczmie, a Maronka otruła się, żeby nie wpaść w ręce żołnierzy. Pochowano ją na granicy wsi między Bulowicami i Roczynami.

Bibliografia