Ukrzyżowanie

Dzieje zabytku

Obraz w obecnym stanie zachowania jest dziełem niejednorodnym – składa się z części środkowej z przedstawieniem Ukrzyżowania z Marią i św. Janem Ewangelistą oraz doszytych wtórnie części bocznych z domalowaną w połowie XVIII wieku kompozycją składającą się z inskrypcji, postaci adoranta oraz części krajobrazu. Obraz został po raz pierwszy wymieniony w inwentarzu kościoła paczółtowickiego z 1842 roku, w którym uwzględniono „Obraz nad Zakrystią P. Jezusa Ukrzyżowanego, obok którego N.M. Panna i S. Magdalena, na płótnie malowany”. W inwentarzu z 1860 roku (znanym z odpisu z 1897 roku) odnotowano jedynie lakoniczną informację o obrazie „Ukrzyżowanego Zbawiciela”. Dzieło było kilkukrotnie odnawiane i naprawiane w bliżej nieustalonym czasie. Ostatnią konserwację przeprowadzono z inicjatywy proboszcza kościoła w Paczółtowicach księdza Jana Kopytko w 1995 roku. Jej wykonanie zlecono profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych Małgorzacie Schuster-Gawłowskiej. W wyniku prac konserwatorskich zdublowano obraz na nowe płótno, wymieniono krosna oraz odczyszczono obraz z zabrudzeń i przemalowań.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta, przedstawia ukrzyżowanego Chrystusa oraz Matkę Boską i św. Jana stojących pod krzyżem na tle widoku Jerozolimy. W centrum kompozycji ukazany Chrystus przybity do krzyża trzema gwoździami. Ramiona postaci szeroko rozpostarte, ciało zwrócone w trzech czwartych w prawo, w kierunku stojącej pod krzyżem Matki Boskiej, kolana ugięte. Głowa Jezusa pochylona do dołu, oczy zamknięte. Twarz szczupła z wydatnym podbródkiem, nos długi, prosty, usta małe. Ciemne włosy opadające na ramiona, wokół głowy świetlisty nimb. Ciało ukrzyżowanego z widocznie zaznaczoną muskulaturą, karnacja blada. Biodra Chrystusa przepasane niebieskim perizonium udrapowanym na lewym boku postaci. Nad głową Chrystusa titulus z inskrypcją I.N.R.I. Ponad prawym ramieniem poprzecznej belki krzyża namalowane słońce, ponad lewym sierp księżyca. U podnóża krzyża, po lewej stronie czaszka ze skrzyżowanymi piszczelami. Z lewej strony krzyża przedstawiona Matka Boska w trzech czwartych zwrócona w prawo w kierunku krzyża. Twarz postaci okrągła, nos długi, wydatny, usta małe. Wzrok skierowany na Chrystusa. Ręce złożone w geście modlitwy. Matka Boska ubrana jest w długą, czerwoną suknię, okryta jest obszernym, granatowym płaszczem z białym podbiciem. Spod sukni widoczne czubki białych pantofli. Głowa Marii nakryta brązowym welonem, powyżej nimb w formie złotego okręgu. Przedstawiony z prawej strony krzyża św. Jan Ewangelista w trzech czwartych zwrócony jest w lewo. Został ukazany jako młody mężczyzna w ciemnozielonej, długiej sukni oraz czerwonym płaszczu. Twarz świętego owalna, oczy osadzone blisko siebie, nos wydatny, usta małe. Długie, ciemne włosy opadają na plecy. Ponad głową świętego nimb w formie złotego okręgu. W tle przedstawiony rozległy pejzaż z widokiem Jerozolimy. W górnej części kompozycji ponad ukrzyżowanym Chrystusem napis „OMNES QVI TRANSITIS PER VIAM ATTENDITE ET VIDE/TE SI EST DO[LO]R SICUT DOLOR MEVS QV[ONI]AM VINDENIAVIT ME / [DOMINVS IN DIE IRE FURORIS SUI]". W dolnej części kompozycji pod krzyżem ukazana w mniejszej skali klęcząca podstać adoranta ubranego w białą komżę, czaszka oraz napis „O CRUX AVE SPES VNICA TITULUS TR/IVMPHAMS DE(FE)NDAT NOS AB OMN/IBVS MALIS”. Obraz ujęty jest drewnianą, profilowaną ramą.

Zarys problematyki artystycznej

Przeprowadzona w 1995 roku konserwacja dzieła w pracowni prof. Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej pozwoliła ustalić, że obraz środkowy powstał na przełomie XVII i XVIII wieku (użycie barwników takich jak azuryt i malachit) i pierwotnie był osobną kompozycją malarską nabitą na krosno. Na jego narożach widoczne są otwory po gwoździach. Po pewnym czasie, zapewne ze względów kultowych, obraz powiększono poprzez doszycie ze wszystkich stron pasków płótna, na których domalowano dalszy ciąg kompozycji. Prawdopodobnie stało się to w drugiej połowie XVIII wieku, o czym świadczy zastosowanie błękitu pruskiego, który upowszechnił się w tym właśnie czasie. Wówczas dodano również inskrypcje w górnej i dolnej części kompozycji. Nie jest znany autor starszego dzieła – zapewne był to jeden z małopolskich malarzy specjalizujących się w tematyce religijnej. Maria i św. Jan Ewangelista tradycyjnie pojawiający się pod krzyżem w scenie Ukrzyżowania zostali przedstawieni zgodnie z ikonografią tych postaci. Maria w ciemnogranatowym płaszczu oraz chuście na głowie. Święty Jan jako młody, długowłosy mężczyzna w zielonej sukni i czerwonym płaszczu. Ukazane w górnej części kompozycji słońce oraz księżyc to symbole kosmiczne podkreślające doniosłość momentu ukrzyżowania i śmierci Chrystusa. Motyw ten bardzo wcześnie pojawił się w przedstawieniach plastycznych tej sceny. Jednym z najwcześniejszych przykładów jest miniatura wyobrażająca Ukrzyżowanie w tzw. Ewangeliarzu Rabbuli datowanym na 586 rok (obecnie przechowywany w Bibliotece Laurenziana we Florencji, sygn. cod. Plut. I, 56). Czaszka umiejscowiona pod krzyżem nawiązuje do pierwszego człowieka – Adama, który według tradycji miał zostać pochowany na Golgocie. Hebrajska nazwa wzgórza, na którym ukrzyżowano Chrystusa znaczy zresztą tyle, co „Miejsce Czaszki”. Krzyż Chrystusa stanął więc nad grobem pierwszego człowieka. Łacińska inskrypcja umieszczona w górnej części kompozycji to tekst responsorium (w liturgii godzin krótka modlitwa w formie śpiewanej), wykonywanego podczas liturgii Wielkiej Soboty. Zaczerpnięto go ze starotestamentowych Lamentacji: „Wszyscy, co drogą zdążacie, przyjrzyjcie się, patrzcie, czy jest boleść podobna do tej, co mnie przytłacza, którą doświadczył mnie Pan, gdy gniewem wybuchnął” (Lm 1, 12). W inskrypcji umieszczonej w dolnej części obrazu, poniżej kompozycji figuralnej można odnaleźć fragment hymnu z VI wieku „Vexilla regis prodeunt” autorstwa biskupa Poitiers Wenancjusza Fortunata „Witaj, o Krzyżu, jedyna nadziejo”. Druga część inskrypcji – „TITULUS TR/IVMPHAMS DE(FE)NDAT NOS AB OMN/IBVS MALIS” – zapewne nawiązuje do postaci przedstawionego z lewej strony krzyża adoranta i jest prośbą jaką zanosi on do ukrzyżowanego Chrystusa („Titulus triumphalis”) o uchronienie go od wszelkiego zła („ab omnibus malis” ).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Obraz był konserwowany w 1995 roku przez prof. Małgorzatę Schuster-Gawłowską w Krakowie.

Streszczenie

Obraz jest dzielem niejednorodnym – składa się z części środkowej z przedstawieniem Ukrzyżowania z Marią i św. Janem Ewangelistą powstałej na przełomie XVII i XVIII wieku oraz doszytych wtórnie części bocznych z domalowaną w połowie XVIII wieku kompozycją składającą się z dwóch inskrypcji, postaci adoranta oraz części krajobrazu. Nie jest znany autor starszego dzieła – zapewne był to jeden z małopolskich malarzy specjalizujących się w tematyce religijnej. Obraz był kilkukrotnie odnawiany i naprawiany w bliżej nie ustalonym czasie. Ostatnią konserwację przeprowadziła prof. Małgorzata Schuster-Gawłowska z inicjatywy proboszcza kościoła w Paczółtowicach księdza Jana Kopytko w 1995 roku.

Bibliografia