Prospekt organowy

Dzieje zabytku

Prospekt organowy został ufundowany przez księdza Wojciecha Bińkowicza w trzeciej ćwierci XVII wieku (po 1672 roku). Organy z Orawki były pierwszym instrumentem muzycznym poddanym konserwacji w Pracowni Konserwacji Zabytkowych Organów w Krakowie w latach 1972-1973. Po przeprowadzeniu prac zostały tymczasowo zmontowane w krakowskich Sukiennicach w sali Piotra Michałowskiego i zaprezentowane uczestnikom naukowej sesji poświęconej tym zabytkowym instrumentom. Dokumentacja konserwatorska sporządzona podczas konserwacji przedmiotu dostarczyła szeregu informacji o jego dziejach. Organy pierwotnie były zasilane dwoma miechami klinowymi, które w XIX wieku zastąpiono jednym miechem magazynowym z nożnym czerpakiem. Dwa oryginalne, siedemnastowieczne miechy klinowe zostały złożone pod podłogą chóru i aż do wspomnianej konserwacji nie były wykorzystywane. W trakcie prac postanowiono przywrócić stare miechy instrumentowi, aby uzyskać jego dawne, oryginalne brzmienie i przywrócić autentyzm dzieła. Nie zachowała się pierwotna klawiatura instrumentu. Jednakże w jego wnętrzu odnaleziono inną, prawdopodobnie pochodzącą z XVII wieku, aczkolwiek nie pasującą do organ z Orawki. Dlatego też ostatecznie postanowiono zachować klawiaturę z XIX wieku.

Opis

Prospekt organowy podwieszony przy północnej ścianie nawy, oparty na czterech filarach, dostępny z parapetu chóru. Balustrada drewniana z malowaną dekoracją; u spodu pas z ornamentem roślinnym; od frontu podzielona na trzynaście jednofiguralnych przedstawień w ramach, w formie wydłużonych, stojących prostokątów z przedstawieniami aniołów grających na instrumentach. Z boku na balustradzie dwie sceny w formie leżącego prostokąta ze św. Dawidem grającym na lirze i św. Cecylią grająca na organach, oddzielone pasem z dekoracją roślinną.
Prospekt organowy architektoniczny, pięcioosiowy o bogatej dekoracji snycerskiej. Organy umieszczone na podstawie w kształcie leżącego prostokąta, dekorowanej dwiema płycinami z uszakami w narożach, z malowanymi przedstawieniami grających na instrumentach aniołów oraz z rzeźbionymi uskrzydlonymi główkami anielskimi w glorii pośrodku. Pod cokołem podwieszona dekoracja malarsko-rzeźbiarska nałożona na balustradę chóru. W centrum kompozycji malarskie przedstawienie trzech aniołów (jeden czyta księgę, a dwaj grają na instrumentach) w wieńcu laurowym. Poniżej, rzeźbiona uskrzydlona główka anielska, a całość ujęta ornamentem małżowinowo-chrząstkowym i zakończona u dołu szyszką. Prostokątna podstawa wspiera niski cokół, na którym ustawiona jest trójwieżyczkowa część główna. Środkowa, wyższa wieżyczka jest o przekroju półkolistym, a boczne kątowe o przekroju trójkątnym. Wieżyczki rozdzielają niższe prostokątne płyciny wypełnione piszczałkami. Pod wieżyczkami bocznymi podwieszone są złocone szyszki. Ażurowa dekoracja rzeźbiarska małżowino-chrząstkowa zdobi uszy organu, jest również umieszczona nad płycinami rozdzielającymi wieżyczki. Zwieńczenie tworzą na osiach bocznych strome szczyty, a pośrodku dwugłowy orzeł, na piersi którego w kartuszu w kształcie serca widnieją sygle „A[LBERTUS] B[INKOWICZ] / P[LEBANUS] O[RAVIENSIS]”. Piszczałki przysłaniają od góry ażurowe, rzeźbione firanki o motywie małżowinowo-chrząstkowym, a u dołu wąski pas dekoracji ornamentalnej z motywem silnie przestylizowanych lilii. Organy polichromowane na czarno, profilowania w kolorze czerwonym, zielonym i pomarańczowym, ornamentyka złocona i srebrzona.

Zarys problematyki artystycznej

Prospekt organowy został wykonany w trzeciej ćwierci XVII wieku. Nowszymi elementami są wtórnie umieszczone na froncie instrumentu: uskrzydlone główki aniołków ukazane na tle wiązek promieni oraz rząd stylizowanych lilijek. Prospekt należy do typu architektonicznego, opartego na schemacie trójwieżyczkowym, pojawiającym się już od XVI stulecia i trwającym aż po wiek XIX. Wyróżnia się jednak od innych tego rodzaju tym, że blok szafy organowej znajduje się w linii chóru, podobnie jak u pozytywów w dużych organach z typowym dla nich dekoracyjnym zwisem. Czołowe ustawienie szafy organowej można wytłumaczyć zarówno chęcią wyeksponowania prospektu, jak i ograniczoną ilością miejsca na małym chórze. Ze względu na rzeźbione przedstawienie orła w zwieńczeniu instrumentu jego fundacja była często mylnie przypisywana cesarzowi Ferdynandowi III (zm. 1657). Fundatorem instrumentu był jednakże ksiądz Wojciech Benkowicz vel Bińkowicz, proboszcz w Orawce w latach 1672-1693. W kościele znajdują się dwa dzieła sygnowane inicjałami tego fundatora. Pierwsze, omawiane w niniejszym tekście, oznaczone jest literami „AB PO”, tzn. Adalbertus Benkowicz Parochus Oravcensis. Fundację ołtarza w tym czasie potwierdza również konserwatorska analiza struktury organów, według której pochodzą one z trzeciej ćwierci XVII wieku (prospekt ozdobiony jest wykształconym typem ornamentu małżowinowo-chrząstkowego). Drugi obiekt sygnowany inicjałami księdza Benkowicza to opona wielkopostna przedstawiająca Piętę w otoczeniu arma Christi z 1676 roku. Funkcję prospektu podkreślają malowane przedstawienia muzykujących aniołów. Zarówno w Starym, jak i Nowym Testamencie są one wykonawcami poleceń Boga, pełniącymi rolę pośredników pomiędzy niebem a ziemią. Choć wielokrotnie są wzmiankowane, jako wielbiące Stwórcę, to jednak w żadnym fragmencie nie są ujawnione ich zdolności gry na instrumentach (oprócz gry na rogu i trąbie, które odnoszą się do kontekstów teofanijnych lub eschatologicznych). Jednakże rolę tę przypisuje się im pośrednio dzięki oddziaływaniu różnych koncepcji teologicznych i kostiumologicznych. Do ich sformułowania przyczyniły się przekonanie o realności liturgii niebiańskiej i jej związkach z liturgią ziemską oraz interpretacje Księgi Psalmów, a zwłaszcza tych fragmentów wzmiankujących instrumenty muzyczne (Psalm 150).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry

Streszczenie

Prospekt organowy został ufundowany przez księdza Wojciecha Bińkowicza w trzeciej ćwierci XVII wieku (po 1672 roku). Należy do typu architektonicznego, opartego na schemacie trójwieżyczkowym, pojawiającym się już od XVI stulecia i trwającym aż po wiek XIX. Funkcję prospektu podkreślają malowane przedstawienia muzykujących aniołów, a jego wystrój bogata dekoracja złożona z ornamentu małżowinowo-chrząstkowego.

Bibliografia