Matka Boska Niepokalanie Poczęta ze św. Stanisławem i królową Jadwigą lub św. Heleną

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Igołomia-Wawrzeńczyce
Miejscowość
Igołomia
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Wawrzeńczyce
Parafia
Narodzenia Najświętszej Marii Panny
Tagi
malarstwo XVII wieku Matka Boska Niepokalanie Poczęta św. Stanisław
Miejsce przechowywania
ołtarz boczny, północny
Identyfikator
DZIELO/01777
Kategoria
obraz
Ilość
1
Czas powstania
druga połowa XVII wieku
Technika i materiał
olej na płótnie
Wymiary podstawowe
szerokość – 82 cm
wysokość – 150 cm
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska

Dzieje zabytku

Okoliczności powstania dzieła są nieznane. Obraz namalowano w drugiej połowie XVII wieku. Według akt wizytacji z 1747 roku znajdował się w ołtarzu bocznym o tym samym tytule, którego zwieńczenie zdobił obraz św. Anny. Następnie obraz wtórnie wstawiono do nowego ołtarza, fundacji proboszcza Andrzeja Dominika Lipiewicza w 1766 roku. W inwentarzu z 1791 roku obraz opisano jako słynący łaskami: „Obraz Matki Boskiey nie któremi Łaskami słynie, o czym zaświadczaią niektóre Wota od tych co tey opieki doznali na znak wdzięcznego y pobożnego umysłu oddane”. Według opisu z wizytacji w 1747 roku obraz przykrywała drewniana, srebrzona sukienka oraz ozdoby: „Item na Szyi Beata Maria Virginis sznurka z kamykami dwanaście y krzyżyk z kamykami sześcią drobnemi. Około korony gwiazd srebrnych dwanaście. Nad tę koronę iest Duch Święty drewinany, posrebrzany”. Sukienka na obrazie wymieniona jest jeszcze inwentarzach kościoła z 1832 i 1860 roku. Obecnie umieszczona jest w gablocie, zawieszonej na ścianie nawy, obok ołtarza. Przez pewien czas obraz przykrywała metalowa, puncowana, repusowana i srebrzona galwanicznie sukienka z 1970 roku.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta, zamknięty łukiem półkolistym z przedstawieniem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej adorowanej przez królową Jadwigę (lub św. Helenę) i św. Stanisława Biskupa. W centrum kompozycji ukazana Maria, frontalnie, w postawie stojącej na globie ziemskim i półksiężycu, z rękami złożonymi w geście modlitwy. Ubrana jest w długą i jasną suknię z długimi rękawami, bogato dekorowaną złotym ornamentem w kształcie skręconych wolutek, przewiązaną na wysokości talii zielonym paskiem. Na plecy ma założony ciemnoniebieski płaszcz z czerwoną podszewką, na brzegach obwiedziony złotą lamówką. Stopy bose, na głowie wianek z różowych róż, a wokół głowy wieniec ze złotych gwiazd i promienisty nimb. Matka Boska ma długie i kędzierzawe włosy spływające na plecy i wzdłuż ramion. Rysy twarzy delikatne, ma wysokie czoło, długi i wąski nos, drobne i jasnoczerwone usta. Po prawej stronie obrazu ukazana jest królowa zwrócona w trzech czwartych w swoją prawą stronę, z prawą ręką złożoną na piersi, w lewej trzymająca berło królewskie i wysoki krzyż. Ubrana jest w długą, złotą suknię spodnią oraz krótszą wierzchnią, sięgającą do wysokości kolan, przewiązaną w talii paskiem, zdobioną dekoracją ornamentalną. Na plecy ma założony gronostajowy płaszcz, spięty na piersi broszą; na głowie biały welon i koronę w typie zamkniętym. Po drugiej stronie obrazu ukazano św. Stanisława Biskupa zwróconego trzy czwarte w lewo, z rękami złożonymi w geście modlitwy, z głową skierowaną do góry. Biskup ubrany jest w humerał, jasnobrązową albę, białą rokietę, mucet, krzyż pektoralny, złotą kapę z czerwoną podszewką, ma założone również białe rękawiczki i infułę na głowie. Marię otaczają uskrzydlone główki aniołków na tle obłoków oraz symbole litanii loretańskiej. Od lewej, od dołu znajdują się: Studnia, Wieża Dawidowa, Słońce, Brama Niebios. Po prawej, od dołu: Runo Gedeona, Zamek warowny z wieżą, Półksiężyc i Drabina Jakubowa. W zwieńczeniu obrazu jest gołębica z szeroko rozpostartymi skrzydłami, symbol Ducha Świętego. Glob ziemski w kolorze ciemnoniebieskim, opleciony przez węża z gałązką jabłoni w pysku. Rogi półksiężyca skierowane do góry. Całość oddana w złotych odcieniach z dominacją ciemnoniebieskiego płaszcza Matki Boskiej pośrodku kompozycji.


Zarys problematyki artystycznej

Źródła archiwalne nie ujawniły autora dzieła. Obraz powstał w drugiej połowie XVII wieku i przedstawia Matkę Boską Niepokalanie Poczętą w otoczeniu symboli litanii loretańskiej adorowaną przez św. Stanisława Biskupa oraz św. Jadwigę Królową lub według niektórych badaczy św. Helenę. O ile w dokumentacji historii obrazu właściwie odczytano dziś nieczytelne godło umieszczone na broszce spinającej płaszcz królowej – dwa skrzyżowane berła, herb Uniwersytetu Jagiellońskiego – należy postać opisać jako św. Jadwigę. Obraz jest ściśle związany z programem ikonograficznym ołtarza: retabulum flankują figury rodziców Marii (św. Anna i św. Joachim), w zwieńczeniu znajduje się obraz przedstawiający jej narodziny, natomiast w kartuszu nad obrazem głównym umieszczono słowa: „TOTA / PULCHRA EST MARIA / ET MACULA ORDINATIS/ IN TE”, tzn. „Cała piękna jesteś, Maryjo, i zmazy pierworodnej nie ma w Tobie!”, odnoszące się do Niepokalanego Poczęcia Matki Boskiej (Pnp. 4,7). Na obrazie Maria została ukazana w tradycyjnej konwencji ikonograficznej Niewiasty Apokaliptycznej, w nawiązaniu do słów z Apokalipsy św. Jana: „I wielki znak ukazał się na niebie: Niewiasta w słońce obleczona, I księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu” (Ap. 12,1). Symbolika księżyca pod stopami Marii jest wieloznaczna. Przeważnie tłumaczy się go jako symbol zła. Według komentatorów Apokalipsy rogi księżyca powinny być skierowane ku dołowi, gdyż oświetlało go z góry słońce, w które odziana jest Niewiasta. Zwykle jednak, ze względów kompozycyjnych artyści kierowali je ku górze, tak jak na obrazie w kościele w Igołomi. Wąż z jabłkiem w pysku umieszczony pod stopami Marii oznacza walkę ze złem i nawiązuje do wydarzeń Starego Testamentu, w których postać Ewy odczytywana jest jako prefiguracja Matki Boskiej. Wizerunki Marii jako Niewiasty Apokaliptycznej, otoczonej symbolami litanii loretańskiej pojawiły się w sztuce europejskiej przy końcu XV wieku i zostały spopularyzowane w wieku XVI, zwłaszcza poprzez miedzioryty Hieronymusa Wierixa. Określenie symboli otaczających Niewiastę Apokaliptyczną loretańskimi bywa niekiedy nieścisłe, bowiem nie zawsze stanowią malowany fragment litanii loretańskiej, a niekiedy są jedynie symbolem biblijnym Matki Boskiej lub jej tytułem nadanym w późniejszych epokach. Na obrazie w kościele w Igołomi ukazano kilka z nich. Po lewej stronie kompozycji, od dołu znajduje się Studnia życia — „Tyś zdrojem wód żywych, spływających z Libanu” (Pnp. 4,15), powyżej Dom złoty — „Zawitaj, Panno mądra, domie poświęcony, siedmioma kolumnami pięknie ozdobiony” (Godzinki o niepokalanym poczęciu Najświętszej Marii Panny) w odniesieniu do Księgi Przysłów: „Mądrość zbudowała sobie dom i wyciosała siedem kolumn” (Prz. 9, 1), następnie Słońce — „Wybrana jak słońce” (Pnp. 6,9) oraz Brama otwarta — „Brama do nieba” (Rdz. 28,17). Po drugiej stronie kompozycji ukazano następujące symbole, od dołu: Runo Gedeona, na które spadła rosa z nieba — symbol czystości Matki Boskiej (Sdz 6,36-40), powyżej Zamek warowny z wieżą — „Szyja Twa ja wieża Dawidowa, warownia zbudowana” (Pnp. 4,4), następnie Księżyc — „Piękna jak księżyc” (Pnp 6,9) oraz Drabina Jakubowa — „I we śnie ujrzał drabinę opartą na ziemi, sięgającą swym wierzchołkiem nieba (Rdz. 28,12), która w przedstawieniach maryjnych oznacza jej pośrednictwo między Bogiem a ludźmi i pomoc, jaką niesie dla wiernych, którzy pragną osiągnąć niebo. Geneza litanii loretańskiej sięga XII wieku. Popularność zdobyła jednak dopiero w 1531 roku w Loreto, w sanktuarium Domku Nazaretańskiego, gdzie była regularnie odmawiana, stamtąd też pochodzi jej nazwa. Historycznym przełomem dla tej modlitwy był dekret „Quoniam multi” Klemensa VIII z 1601 roku, który zezwolił na jej używanie w publicznym kulcie całego Kościoła. Na gruncie polskim obszerne objaśnienie teologiczne sensu wezwań litanijnych w duchu religijności baroku ukazało się w 1640 roku w dziele polskiego dominikanina Justyna z Miechowa „Discurs praedicabiles super Litanias lauretanas Beatissimae Virginis Mariae”, a więc w nieodległym czasie od powstania omawianego obrazu. Bogaty program ideowy igołomskiego dzieła dopełniają postacie dwójki adorantów znajdujących się w dolnej części kompozycji: św. Stanisława Biskupa oraz Królowej Jadwigi. Kościół w Igołomi był własnością Uniwersytetu Krakowskiego, dlatego na obrazie została ukazana Królowa Jadwiga, fundatorka oraz św. Stanisław, biskup krakowski, patron Polski. Po drugiej stronie nawy, w drugim ołtarzu bocznym również znajduje się dzieło związane z Uniwersytetem Krakowskim — obraz św. Jana Kantego, profesora uniwersytetu.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Konserwację obrazu przeprowadziła Dorota Wąchalska-Konik w 2004 r. Podczas prac obraz zdublowano na klajster napięty na współczesną płytę wiórową.

Streszczenie

Obraz powstał w drugiej połowie XVII wieku i przedstawia Matkę Boską Niepokalanie Poczętą adorowaną przez św. Stanisława Biskupa oraz św. Jadwigę Królową i jest ściśle związany z programem ikonograficznym ołtarza, w którym został umieszczony wtórnie. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły autora dzieła. Na szczególną uwagę zasługują symbole litanii loretańskiej umieszczone wokół postaci Matki Boskiej: po lewej stronie kompozycji, od dołu: Studnia życia, Dom złoty, Słońce oraz Brama otwarta. Natomiast po drugiej stronie obrazu, od dołu: Runo Gedeona, Zamek warowny z wieżą, Księżyc oraz Drabina Jakubowa.

Bibliografia

Wiśniewski Jan, "Dekanat miechowski", Radom 1917
Mauquoy-Hendrickx Marie , "Les estampes des Wierix, vol. 1", Bruxelles 1978
Michalczyk Zbigniew, "W lustrzanym odbiciu. Grafika europejska a malarstwo Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych ze szczególnym uwzględnieniem późnego baroku", Warszawa 2016
Biernacka Małgorzata, "Niepokalane Poczęcie" , [w:] "Maryja Matka Chrystusa" , Warszawa 1987 , s. 27-93
Wojtczak Adam, "Symboliczne inwokacje litanii loretańskiej. Historia – teologia – kult", Poznań 2016
Lüdicke-Kaute Lore, "Lauretanische Litanei" , [w:] "Lexikon der Christlichen Ikonographie, t. 3" , red.Kirschbaum Engelbert , Rom-Freiburg-Basel-Wien 1971 , s. 27-31

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Jak cytować?

Maria Działo, "Matka Boska Niepokalanie Poczęta ze św. Stanisławem i królową Jadwigą lub św. Heleną", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/matka-boska-niepokalanie-poczeta-ze-sw-stanislawem-i-krolowa-jadwiga-lub-sw-helena

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności