Matka Boska (?)

Dzieje zabytku

Ołtarz św. Józefa wraz z drugim, bliźniaczym ołtarzem bocznym św. Joachima i św. Anny, powstał na początku XVIII wieku, przed 1728 rokiem. Oba dzieła zostały wspomniane w protokole wizytacji kanonicznej biskupa Michała Kunickiego z tego roku jako „nowo wzniesione”. W tekście wizytacji wymieniono ich usytuowanie oraz wezwania „ołtarz w nawie po prawej stronie nowo wzniesiony św. Józefa, w którym brakuje portatylu [...] 3-ci po lewej stronie, takiej samej struktury jak św. Józefa, w którym główny obraz św. Joachima i Anny”. Ołtarze te zastąpiły najprawdopodobniej starsze nastawy, które wcześniej znajdowały się w kościele. Wiadomo, że co najmniej do 1633 roku w kościele znajdowały się trzy ołtarze – główny oraz dwa boczne, których wezwania nie są niestety znane. Ołtarz św. Józefa został konsekrowany w 1771 roku przez biskupa sufragana chełmskiego Dominika Józefa Kiełczewskiego, o czym świadczy napis zachowany na mensie „ANNO DOMINI MDCCLXXI DIE 24 SEPTEMBRIS. ILL(USTRISSIMI) D(OMINI) JOSEPHATUS DE KLECZEW KLECZEWSKI EPISCOPUS... SUFFRAGANUS CHELM(ENSIS)”. Obraz w zwieńczeniu ołtarza po raz pierwszy został wymieniony w inwentarzu kościoła sporządzonym w 1833 roku jako „obraz mały S(więtego) Jana”. Jako przedstawienie św. Jana został odnotowany również w inwentarzach z 1842 i 1860 roku. W 1851 roku ołtarz św. Józefa był odnowiony kosztem Józefa Mianowskiego (zm. 1854) i jego żony Teodory z Oczosalskich (zm. 1884) – właścicieli majątku Skotnica w Paczółtowicach. O prowadzonych wtedy pracach informuje napis umieszczony na odwrocie obrazu św. Antoniego, przechowywanego obecnie w kruchcie kościoła „Ołtarz S(więtego) Józefa odnowiony kosztem Pana Józefa Mianowskiego 1851”. Obraz ten, również odnowiony w 1851 roku, został wówczas oprawiony na nowo i służył jako zasuwa ołtarza, później umieszczono go w kruchcie. Renowacją obrazu zajmował się malarz i pozłotnik Wojciech Dembowski, który najprawdopodobniej odnowił również omawiany ołtarz św. Józefa. W październiku 1994 roku ołtarz św. Józefa wraz ołtarzem św. Joachima i św. Anny został zdemontowany i przewieziony do pracowni konserwatora dzieł sztuki Filipa Kowalczyka w Krakowie. Prace renowacyjne, które trwały do maja 1995 roku, zostały sfinansowane ze spadku, jaki paczółtowicka parafia otrzymała po parafianinie Tadeuszu Mazurze.

Opis

Obraz w kształcie owalu z przedstawieniem popiersia Matki Boskiej (?). Postać ukazana w ujęciu trzy czwarte zwrócona w lewo. Twarz owalna o jasnej karnacji z lekko zaróżowionymi policzkami. Czoło wysokie, spojrzenie skierowane w dół, niewielkie usta. Włosy długie, ciemne, lekko falowane, opadające na ramiona i plecy postaci. Wokół głowy świetlisty nimb w kolorach: kremowym, jasnoróżowym oraz błękitnym. Postać ubrana w jasnobrązową suknię, z dekoltem wykończonym złoconą bordiurą. Na ramiona zarzucony ciemnogranatowy płaszcz z seledynową podszewką. Tło kompozycji jednolite w kolorze ochry. Obraz obwiedziony malowaną bordiurą z majuskułowym napisem (niewidoczny na fotografii).

Zarys problematyki artystycznej

Obraz w zwieńczeniu ołtarza w wizytacjach kanonicznych oraz inwentarzach paczółtowickiego kościoła był określany jako przedstawienie św. Jana Ewangelisty. Jednak zdaniem Teresy Małkowskiej-Holcerowej dzieło należy identyfikować jako wizerunek Marii, której obecność „dopełnia ideowo scenę obrazu tytułowego”. Kwestię tę trudno jednoznacznie rozstrzygnąć – św. Jan Ewangelista, najmłodszy z dwunastu apostołów, w ikonografii chrześcijańskiej najczęściej przedstawiany jest jako młody mężczyzna o delikatnej, pozbawionej zarostu twarzy. Jego atrybutami są orzeł, kielich z hostią lub kielich zatrutego wina z wężem. W przypadku omawianego obrazu postać pozbawiona jest atrybutu, jednak niebieski płaszcz, jakim jest okryta oraz długie, falowane włosy opadające na jej ramiona i plecy wydają się wskazywać na to, że obraz rzeczywiście przedstawia Matkę Boską. Choć obrazy przedstawiające św. Józefa z Dzieciątkiem i Marię wydają się korespondować pod względem formalnym ze strukturą ołtarza, to badania przeprowadzone podczas ostatniej konserwacji nastawy wykazały, że dzieła nie były do niej pierwotnie przeznaczone. Ich wymiary zostały wtórnie dostosowane do ram, w których je umieszczono.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ołtarz odnowiony w 1851 roku; w latach 1994-1995 poddany gruntownej konserwacji przez Filipa Kowalczyka w Krakowie.

Streszczenie

Ołtarz św. Józefa wraz z drugim, bliźniaczym ołtarzem bocznym św. Joachima i św. Anny, powstał na początku XVIII wieku, przed 1728 rokiem. Został konsekrowany w 1771 roku przez biskupa sufragana chełmskiego Dominika Józefa Kiełczewskiego. Obraz w zwieńczeniu ołtarza po raz pierwszy został wymieniony w inwentarzu kościoła sporządzonym w 1833 roku jako „obraz mały S. Jana”. Jako przedstawienie św. Jana został odnotowany również w inwentarzach z 1842 i 1860 roku. W 1851 roku ołtarz wraz z obrazami został odnowiony przez malarza i pozłotnika Wojciecha Dembowskiego. Na przełomie 1994 i 1995 roku był konserwowany w pracowni Filipa Kowalczyka w Krakowie. Badania przeprowadzone podczas konserwacji wykazały, że obraz nie był pierwotnie przeznaczony do ołtarza św. Józefa. Jego wymiary zostały wtórnie dostosowane do ram, w których go umieszczono. Mimo iż omawiany obraz w inwentarzach kościoła był opisywany jako przedstawienie św. Jana Ewangelisty, zdaniem Teresy Małkowskiej-Holcerowej dzieło należy identyfikować jednak jako wizerunek Marii, której obecność „dopełnia ideowo scenę obrazu tytułowego.”

Bibliografia