Janowice

Opis topograficzny

Wieś usytuowana jest we wschodniej części Pogórza Wielickiego. Krajobraz Janowic zyskuje wiele uroku dzięki zróżnicowanemu ukształtowaniu terenu. Centrum wsi – tu dominantą w krajobrazie jest obecnie bryła wzniesionego w 1993 roku kościoła – zlokalizowane jest na południowym zboczu doliny rzeki Wilgi, prawego dopływu Wisły. Najwyżej usytuowane partie osady znajdują się na wysokości około 350 m n.p.m. Roztacza się z nich piękny widok na okolicę – od północy na odległą panoramę Krakowa, od południa na pofalowany horyzont Beskidu Wyspowego. Przy wyjątkowo dobrej widoczności można zobaczyć z Janowic sylwetkę Babiej Góry, a nawet Tatry. W dół zbocza doliny, przez środek miejscowości płynie bezimienny potok wpadający do Wilgi. Koryto tej rzeki wyznacza większą część północnej granicy Janowic.
Miejscowość graniczy od wschodu z Koźmicami Wielkimi, od północy z Sygneczowem, od zachodu z Podstolicami i Rzeszotarami, a od południa z Byszycami i Łyczanką.

Streszczenie dziejów

Najstarsze wzmianki źródłowe o miejscowości pochodzą z lat 1353-1355, kiedy to w dokumentach wzmiankowano braci Boksę i Jana z Janowic. Wieś prawdopodobnie już wtedy była podzielona na dwie włości – wschodnią i zachodnią usytuowane po dwóch stronach przepływającego przez środek miejscowości potoku. Liczne wzmianki, przede wszystkim w krakowskich księgach ziemskich, nie pozostawiają wątpliwości, że Janowice miały dwóch, a wydaje się, że okresowo więcej właścicieli. W latach 1404-1430 wzmiankowany był Zbyszko z Janowic herbu Strzegomia, od 1411 roku równolegle z Pietraszem herbu Jastrzębiec, który w 1419 roku przekazał swoją część w Janowicach Wierzbięcie z Branic herbu Gryf. W 1460 roku jednym z dziedziców był Jan Janowski herbu Strzegomia, a w 1525 roku większość lub wszystkie włości we wsi udało się zebrać w jednym ręku Rafałowi Janowskiemu szafarzowi żupy wielickiej.

Pierwsza informacja o młynie w miejscowości pochodzi z 1411 roku, a w 1469 roku były już dwa. Potwierdził to kilkanaście lat później Jan Długosz na kartach „Liber beneficiorum”. Najstarsza wzmianka o karczmie pojawia się natomiast w zapisce sądowej z 1451 roku. Janowice nie były lokowane na prawie niemieckim. Długosz odnotował brak odmierzonych łanów kmiecych we wsi. W latach 1564-1581 jako jeden z właścicieli wzmiankowany był Jan Mstowski herbu Drużyna, a w okresie od 1564 do 1595 roku przedstawiciele rodziny Gładyszów. W drugiej połowie XVII wieku doszło do konfliktu między ówczesnymi właścicielami wsi – królewskim sekretarzem i rajcą krakowskim z władzami Wieliczki z powodu zatrudniania w wielickich żupach zbiegłych chłopów z Janowic. Jeszcze w tym samym stuleciu dwie główne części dóbr w Janowicach zostały scalone, a wschodni folwark zlikwidowany. W 1759 roku wieś była już własnością Potockich.

W XIX wieku mieszkańcy miejscowości byli ubodzy, w większości niepiśmienni. W 1896 roku we wsi uruchomiono szkołę, przybyła pierwsza nauczycielka, Franciszka Eliza Siemieńska. Dwie wojny światowe to dla mieszkańców okresy tułaczki, z której wielu nie powróciła. W latach 1945-1969 dyrektorką szkoły była jej późniejsza patronka Zofia Stryszowska. W 1981 roku władze wydały zgodę na budowę kościoła w Janowicach. Świątynię konsekrowano i erygowano parafię w Janowicach w 1993 roku. Rok później została ukończona budowa nowego kompleksu szkolnego.

Dzieje miejscowości

Źródła historyczne nie odsłaniają przed badaczami tajemnicy właściwych początków Janowic, niewielkiej, podwielickiej osady. Nie ulega jednak wątpliwości, iż od swego zarania wieś była własnością rycerską. Wskazuje na to jej patronimiczna (pochodząca od imienia założyciela) nazwa. Najstarsze wzmianki źródłowe o miejscowości pochodzą dopiero z drugiej połowy XIV stulecia, choć musiała zostać założona wcześniej, być może już w XIII wieku. W dokumentach z lat 1353-1355 pojawiają się pierwsi znani z imienia właściciele – Boksa z Janowic oraz jego brat Jan. Nie sposób jednak na podstawie źródeł określić zakres własności obu braci. Można jedynie przypuszczać, iż przyjęto naturalną granicę dóbr – przepływający przez środek wsi potok wpadający do rzeki Wilgi u północnych krańców osady i dzielący Janowice na część wschodnią i zachodnią. Centrum miejscowości i jej najstarsza zabudowa znajdowały się w części zachodniej, przez którą biegła główna droga (poboczny gościniec prowadzący z Wieliczki do Mogilan). Trakt komunikacyjny wytyczono również w części wschodniej, ale powstająca wzdłuż niego zabudowa miała mało zwarty i nieregularny charakter.

Według licznych zapisków w krakowskich księgach ziemskich Janowice od XIII wieku miały co najmniej dwóch właścicieli, ale wydaje się, że z czasem włości ulegały dalszemu rozdrobnieniu i dziedziców bywało trzech, a być może i więcej. Spadkobiercy toczyli spory własnościowe, dokonywali skomplikowanych niekiedy podziałów, darowizn, zamian, wreszcie transakcji kupna i sprzedaży. W latach 1404-1430 jako właściciel wsi wzmiankowany jest Zbyszko z Janowic herbu Strzegomia (Kościesza) i wydaje się, że aż do pierwszej połowy XVI wieku jakaś część miejscowości pozostawała w rękach jego potomków. Już w drugiej połowie XV stulecia jeden z nich zaczął używać nazwiska Janowski – w 1460 roku Jan Janowski herbu Strzegomia (Kościesza) z Janowic zapisał swojej żonie Małgorzacie córce Krzystka z Tomaszowic 100 grzywien wiana i tyleż posagu na połowie swych dóbr we wsi. W 1525 roku Rafał Janowski szafarz żupy wielickiej zdołał zgromadzić w swych rękach niemal całość janowickich gruntów, pozyskując je różnymi drogami od pozostałych osób będących w prawie do jakiejś ich części. Nie ma jednak cienia wątpliwości, iż w okresie średniowiecza poszczególne działy dóbr we wsi wchodziły okresowo w ręce przedstawicieli innych rodów. I tak na przykład w 1411 roku (a więc równolegle ze wspomnianym Zbyszkiem) jako jeden z dziedziców wzmiankowany jest Piotrasz herbu Jastrzębiec. W dokumencie z 1419 roku natomiast Piotr z Janowic oświadczał, iż prawo własności do swoich włości w Janowicach przekazuje Wierzbięcie z Branic herbu Gryf.

Wzmianki w krakowskich księgach ziemskich dotyczące Janowic niemal nigdy nie określają, jakiej dokładnie części dóbr dotyczy spór lub transakcja. Niekiedy podają przybliżoną lokalizację, przywołując nazwy topograficzne, które dziś nic już nie mówią. I tak na przykład w 1425 roku Bodzęta z Janowic sprzedał Zbyszkowi z Janowic grunta położone obok łąki Zamarzłek. Dwa lata później Jan z Koźmic pozwał Rafała z Janowic o niwę koło sadzawki, a w 1430 roku Bartosz z Koźmic Małych sprzedał za cztery grzywny Mikołajowi z Janowic niwę położoną obok pola zwanego Paproć. Z ksiąg sądowych dowiadujemy się również o istnieniu we wsi siedliska zwanego Piotrowskim oraz siedliska Sobiepanowskiego. Informacja o usytuowaniu tego ostatniego między „dworem Stachny wdowy po Krzeszu a karczmą” pochodzi z 1451 roku i jest zarazem pierwszą wiadomością o funkcjonowaniu karczmy w Janowicach. Znacznie starsza zapiska dotyczy młyna. Wiemy, że już w 1414 roku wielokrotnie wspomniany Zbyszko z Janowic pozyskał od niejakiego Pietrasza Szafrańca młyn, sadzawki i zarośla w Janowicach. W 1469 roku natomiast Jan z Janowic odstąpił swojej stryjecznej siostrze Małgorzacie ze spuścizny po jej ojcu Marcinie siedlisko zwane Zagórze, młyn przy drodze wielickiej z całym przemiałem i brzegami rzeki Wilgi, łąkę Paprotną oraz sadzawkę w Rzeszotarkach. Wyłączył natomiast ze spadku łąki kmiece, łąki karczemne, łąki niższego młyna oraz zapusty między wspomnianymi siedliskiem i łąką. W owym roku istniały zatem w Janowicach dwa młyny, do niższego przynależały dodatkowo łąki. Stan ten potwierdził Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” (1470-1480). Zlokalizował w miejscowości dwa młyny oraz karczmę z rolami, a także dwa folwarki rycerskie (zapewne konsekwencja rozdzielenia dóbr w Janowicach na dwie główne części). Janowice nie doczekały się nigdy lokacji na prawie niemieckim. Za czasów słynnego dziejopisarza nie było jeszcze we wsi odmierzonych łanów kmiecych. Grunta podzielono wedle starszego zwyczaju prawnego na niwy.

Janowice należały do okręgu parafialnego wielickiej fary pod wezwaniem św. Klemensa. Według Długosza dziesięcina snopowa oraz dziesięcina konopna od janowickich kmieci i zagrodników należała do wikarii prebendy Szczytnickiej w katedrze krakowskiej, natomiast dziesięcina snopowa z dwóch folwarków rycerskich, dwóch młynów i karczmy z rolami oraz kolęda po dwa grosze od każdego kmiecia i karczmarza oraz po groszu od zagrodników oraz z młyna przysługiwały plebanowi w Wieliczce. Ten stan rzeczy został potwierdzony w „Księdze dochodów beneficjów diecezji krakowskiej” z 1529 roku (tzw. Liber retaxationum). O jednej karczmie i dwóch dziedzicznych młynach wspomniano również w „Rejestrze poradlnego z województwa krakowskiego” z 1530 roku.
Paradoksalnie informacje na temat dziedziców Janowic i zmian zachodzących we wsi są w źródłach nowożytnych i dziewiętnastowiecznych mniej liczne i często bardziej enigmatyczne niż te znajdujące się w materiale średniowiecznym. W latach 1564-1581 wśród właścicieli był notowany Jan Mstowski herbu Drużyna, a w okresie od 1564 do 1595 roku przedstawiciele rodziny Gładyszów. W drugiej połowie XVII wieku doszło do konfliktu między ówczesnymi właścicielami wsi – królewskim sekretarzem i rajcą krakowskim z władzami Wieliczki. Praca w kopalni soli okazała się kuszącą alternatywą dla zbiegłych chłopów pańszczyźnianych, a zarządzający solnym przedsiębiorstwem przymykali oko na przeszłość górników. Przy wydobyciu pracowało tak wielu Janowiczan, że jedna z kopalnianych komór po dziś dzień nosi nazwę „Janowice”.

Prawdopodobnie jeszcze w XVII wieku zakończył się podział gruntów we wsi na dwie główne włości. Efektem była likwidacja zachodniego zespołu dworskiego. Należące do niego ziemie zostały przyłączone do folwarku wschodniego lub wykupione przez chłopów. W „Kronice Klasztoru OO. Reformatów w Wieliczce” znajduje się zapis dotyczący pobożnej donacji, jakiej miał dokonać około 1759 roku porucznik o nazwisku Potocki, ówczesny właściciel Janowic. Z 1779 roku pochodzi „Inwentarz” sporządzony przy okazji oddawania przez Piotra Potockiego dóbr janowickich w dzierżawę Franciszkowi Bielskiemu (Piotr Potocki wymieniony jest także w spisie parafian parafii św. Klemensa w Wieliczce z 1788 roku). Wspomniany „Inwentarz” to jedyne źródło, które daje nam dość dokładny ogląd wsi w drugiej połowie XVIII stulecia. Opisano w nim skromny, drewniany dwór, ewidentnie wymagający remontu – mowa jest między innymi o dziurawych podłogach, powybijanych szybach i krytym gontem dachu. Do budynku przylegała niewielka kaplica z jednym ołtarzem i świętymi obrazami. Dookoła usytuowane były stodoła, stajnia i wozownia, a całość siedliska otaczał wiklinowy płot. W niewielkiej odległości od dworu wznosiły się zabudowania folwarku obejmujące piekarnię, spichlerz i oborę. Na pastwisku graniczącym z Rzeszotarami niewiele wcześniej powstał jeszcze jeden folwark z browarem, a jedyna karczma, prowadzona przez żydowskiego dzierżawcę, zlokalizowana była przy drodze do Myślenic, tuż obok kuźni. Wszystkie zabudowania były drewniane i, poza dworem, kryte strzechą. Do końca XIX wieku blisko połowa terytorium wsi oraz kompleks leśny w jej południowej części należały do dworu, reszta gruntów znajdowała się w rękach kmieci i zagrodników. Wieś należała do Potockich do 1837 roku, kiedy kupił ją od nich Walenty Włodek. W 1861 roku część dóbr otrzymali Jordanowie z Zakliczyna, a cztery lata później odkupił je od nich Gottfryd Bohm. Jego spadkobierca – syn Ottokar wzmiankowany jest po raz ostatni jako właściciel miejscowości w 1886 roku. Wieś z nieznanych przyczyn nazywana jest wówczas Janowice Horn.

Położona nieco na uboczu wieś była w XIX wieku miejscowością ubogą i zacofaną. Życie jej mieszkańców w stuleciu pary niewiele różniło się od tego, jakie wiedli ich przodkowie w średniowieczu. W drugiej połowie XIX wieku ponad 50% terytorium wsi zajmowały pola uprawne, a 22% las, a resztę łąki, ogrody i pastwiska. Większość janowickich chłopów stanowili ludzie stosunkowo biedni, którzy nigdy nie posiedli umiejętności czytania i pisania nawet w bardzo podstawowym zakresie. Z pewnością nie omijały ich nieszczęścia takie jak klęski żywiołowe i zarazy. Świadectwem tego jest cmentarz choleryczny, na którym jeszcze w XIX wieku ustawiono kapliczkę św. Jana Nepomucena oraz drewnianą rzeźbę Męki Pańskiej.

Ogromnym przełomem było uruchomienie w Janowicach szkoły. Po dziś dzień mieszkańcy przywiązują do tego momentu w dziejach rodzinnej wsi szczególną wagę, a regionaliści poświęcają mu wiele miejsca na kartach swoich opracowań. W 1896 roku w miejscowości pojawiła się pierwsza nauczycielka – Franciszka Eliza Siemieńska. Czekało ją niezwykle trudne zadanie. Początkowo lekcje odbywały się izbach prywatnych domostw. Dodatkowo nie wszyscy chłopi przychylnie odnieśli się do pomysłu odrywania lokalnej dziatwy od zajęć gospodarskich. Przełamywanie barier mentalnych bywało niekiedy trudniejsze niż zmagania z problemami logistycznymi i materialnymi. Zgodnie z relacją badacza historii regionalnej Piotra Płatka, jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym nauczyciele „toczyli walkę o każdego ucznia”. Siemieńska zabrała się za realizację powierzonych jej zadań z ogromną determinacją i zapałem. Przy wsparciu wielickiego proboszcza założyła we wsi Czytelnię Oświaty Ludowej. Do dyspozycji mieszkańców było od tej pory kilkanaście zakupionych przez nauczycielkę książek oraz prenumerata czasopism „Polak” i „Niewiasta”. Janowicka „siłaczka” podjęła również udane próby angażowania mieszkańców w przedsięwzięcia takie jak organizacja jasełek, festynów, wspólne czytanie. Już w 1896 roku założyła Kronikę Szkoły Ludowej, która po dziś dzień jest najważniejszym źródłem informacji na temat niełatwych początków oświaty w Janowicach. W 1901 roku zarząd szkoły objęła Wanda Chodorowska, która otrzymywała stałą miesięczną pensję (nie jak Siemieńska w formie rocznej dotacji). Wybudowany w pierwszych latach XX wieku budynek mieścił dwie sale lekcyjne, sień, szatnię oraz dwuizbowe mieszkanie kierownika szkoły. Uroczystego otwarcia i poświęcenia placówki dokonano 3 września 1910. Kolejnym janowickim nauczycielom przypadała szczególna rola w wiejskiej społeczności. To oni animowali życie kulturalne i przekonywali Janowiczan o celowości zapewniania dzieciom edukacji. W okresie międzywojennym placówka zyskała wyższy status organizacyjny – z jednoklasowej placówki oferującej podstawy nauki czytania, pisania i liczenia, stała się szkołą czteroklasową. Po jej ukończeniu janowickie dzieci mogły uczyć się dalej np. w nieodległych w Koźmicach Wielkich. W 1930 roku do szkoły uczęszczało 120 uczniów.

W źródłach i opracowaniach na temat wsi niemal nieobecne są relacje na temat wielkich kataklizmów XX wieku – pierwszej i drugiej wojny światowej. Janowiczanka i badaczka dziejów wsi Maria Jędrzejczyk wspomina o panicznych ucieczkach na wieść o zbliżających się wojskach i tułaczce, jaka miała być udziałem wielu mieszkańców. Nie wszyscy powrócili do domów. Okres komunizmu z oczywistych względów przyniósł zasadniczą zmianę struktury własności gruntów we wsi. W wyniku reformy rolnej z 1945 roku rozparcelowano ziemię dworską, a zabudowania podworskie zaczęły popadać w ruinę. Dziś można zobaczyć jedynie zdewastowany ogród i pochodzący z pierwszej połowy XIX wieku murowany budynek stodoły. Warto w tym miejscu napomknąć, że jeszcze przed wojną stan posiadania dworu kurczył się na rzecz właścicieli chłopskich, którzy kupowali kolejne grunta.

Postacią, która odegrała szczególną rolę w życiu wsi w okresie powojennym była Zofia Stryszowska. Objęła stanowisko kierowniczki szkoły krótko po drugiej wojnie światowej i pełniła tę funkcję aż do 1962 roku. Za jej kadencji, w 1952 roku szkołę udało się zelektryfikować. Mówi to wiele o zacofaniu cywilizacyjnym miejscowości. Zofia Stryszowska pochodziła z Janowic i należała do tych dzieci, które wykorzystały edukacyjną szansę. Działalność kulturalna, którą animowała, skierowana była również do dorosłych mieszkańców. Dzięki festynom, wycieczkom krajoznawczym, spektaklom i propagowaniu czytelnictwa udało jej się zaktywizować lokalną społeczność. Sama Stryszowska była niezwykle zainteresowana historią i folklorem Janowic. Krytycznym momentem pełnienia przez nią funkcji była tzw. akcja dekrucyfikacyjna w 1958 roku. W Janowicach doszło wówczas do poważnych zamieszek. Mieszkańcy wsi bardzo gwałtownie i stanowczo stanęli w obronie krzyży. Rola Zofii Stryszowskiej w czasie tych zajść nie jest do końca jasna. Według nauczycielek pracujących wówczas w szkole nakazała im nie zdejmować krzyży nawet za cenę utraty pracy. Relacje zawarte w aktach bezpieki zdają się sugerować, iż dyrektorka dążyła do porozumienia między janowiczanami a władzami oświatowymi, co w pewnym momencie nastawiło do niej protestujących bardzo wrogo. Ostatecznie na komendę policji w Krakowie trafiły trzy osoby. Według pracownic szkoły jedną z nich miała być Stryszowska.

Po przemianach 1989 roku pojawiły się nowe możliwości rozwoju. Tuż przed rozpoczęciem roku szkolnego 1994/1995 oddano do użytku nowe obiekty – kilka sal lekcyjnych i pracowni oraz zaplecze sanitarno-gospodarcze. Niedługo później patronką szkoły ogłoszono Zofię Stryszowską.

Po drugiej wojnie światowej marzeniem wielu mieszkańców było wybudowanie we wsi kościoła parafialnego. Okres walki władz komunistycznych z Kościołem nie sprzyjał realizacji tego typu projektów. Zgodę na wzniesienie świątyni udało się uzyskać dopiero u progu lat osiemdziesiątych. W 1981 roku zawiązano we wsi Komitet Budowy Kościoła. Fundusze pochodziły ze składek mieszkańców. Znaczącej pomocy finansowej udzieliła również Polonia Kanadyjska. Zebranych środków wystarczyło na wzniesienie kościoła, plebanii i salek katechetycznych. Świątynię konsekrowano 13 września 1993.

Ciekawostki

Wśród średniowiecznych Janowiczan zdarzali się ludzie o krewkim temperamencie. Księgi sądowe z tego okresu informują o kilku sporach, które miały wyjątkowo gwałtowny przebieg. W 1426 roku kmieć Mikołaj i jego żona Małgorzata pozwali do sądu swego pana Rafała z Janowic, gdyż ten miał porwać Małgorzatę i przetrzymywać kobietę wbrew jej woli. Kiedy zjawił się jej małżonek, Mikołaj zadał mu ponoć „jedną ranę krwawą i cztery sine”. Przed sąd grodzki krakowski wniesiono również w tym samym roku oskarżenie przeciwko innemu kmieciowi szlachcica Mikołaja, Janowi Tworzydle. Ten z kolei miał poturbować szlachcica z Koźmic Wielkich, Wojciecha zwanego Jarkiem lub Jarzyną, przyprawiając go siedem sińców i jedną ranę krwawą. Tworzydło twierdził jednak uparcie, że to on odniósł w tym starciu obrażenia w postaci rany krwawej i czterech sinych.

Bibliografia