Wieprz

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wadowicki
Gmina
Wieprz
Tagi
Ankwiczowie Bobrowscy dwór Gierałtowscy kasa Raifeissena klucz andrychowski kolonizacja niemiecka Komorowscy księstwo oświęcimskie Nideccy Pieniążkowie przesiedlenia Przyłęccy Schillingowie Szwarcenberg-Czerni Wieprzowscy
Autor opracowania
Piotr Kołpak
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Wieprz leży w zachodniej części województwa małopolskiego nad rzeką Wieprzówką (lewym dopływem Skawy) mającą swe źródła w Beskidzie Małym pod szczytem Leskowca (922 m n.p.m.). Wieś położona jest na obszarze mezoregionu Pogórza Śląskiego i wznosi się na wysokość 273-377 m n.p.m. Struktura geomorfologiczna składa się głównie z piaskowców, łupków oraz nieeksploatowanego węgla kamiennego w głębszych warstwach. W północnej części wsi noszącej nazwę Rędziny występują gleby powstałe w czasie wietrzenia skał wapiennych zwane „rędzinami” (od gwarowego „rzędzenie”, oznaczającego odgłos uderzenia o kamienie w czasie orki). Zabudowa wsi przebiega południkowo wzdłuż biegu rzeki Wieprzówki i drogi DW 781 łączącej Chrzanów z Łękawicą. Tradycyjnie wieś dzieli się na części: Dół na północ od dzisiejszego centrum oraz Góra na południe. Wieprz graniczy od południa z Andrychowem i Inwałdem, od wschodu z Frydrychowicami, od północy z Gierałtowicami i Głębowicami, od zachodu z Nidkiem.

Streszczenie dziejów

Wieś powstała prawdopodobnie w XIII wieku jeszcze przed kolonizacją niemiecką. Pierwszymi znanymi właścicielami byli Jan i Stachnik, od których być może wywodziła się późniejsza rodzina Wieprzowskich. Jej przedstawiciele dzielili miejscowość między siebie i rodzinę Szaszowskich vel Gierałtowskich z sąsiednich Gierałtowic. W posiadaniu Wieprza byli później Nideccy, Pieniążkowie, Komorowscy, Schillingowie, Przyłęccy, Szwarcenberg-Czerni, Ankwiczowie, a w końcu także Bobrowscy, trzymający wieś od początku XIX wieku do końca drugiej wojny światowej. Pod koniec XIX i na początku XX wieku w Wieprzu powstało wiele instytucji społecznych pomagających rolnikom oszczędzać oraz wprowadzać nowinki technologiczne. Już w odrodzonej Polsce, w 1929 roku, prezydent Ignacy Mościcki chwalił zapobiegliwość i otwartość tutejszych rolników na nowe rozwiązania gospodarcze. W czasie drugiej światowej wiele rodzin przesiedlono i na ich miejsce sprowadzono niemieckich gospodarzy. Przesiedleńcy wrócili do Wieprza po przepędzeniu stąd Niemców w styczniu 1945 roku.

Dzieje miejscowości

Najstarsza pewna wzmianka o miejscowości pochodzi ze spisów poborców świętopietrza z lat 1325-1327, kiedy dochody tutejszej parafii zostały ocenione na niemałą kwotę 6 grzywien. Kolektor papieski określił wieś mianem Weprez, co na początku XX wieku stało się podstawą teorii o nazwie wywodzącej się z łacińskiego „vepres”, czyli miejsca porosłego krzakami. Współcześnie przyjmuje się jednak, że pierwotnie polska wymowa odzwierzęcej nazwy Wieprz dowodzi dawnej metryki wsi, sięgającej czasów sprzed niemieckiej kolonizacji. Hipotezę pośrednio potwierdza większe od średniej regionalnej uposażenie parafii oraz stosunkowo wysoka gęstość zaludnienia w XIV stulecia (ok. 19 os. na km2). Niemniej typowy dla kolonizacji niemieckiej łańcuchowy układ zabudowy oraz imię pierwszego znanego proboszcza Teodoryka wskazują, że istniejącą już polską wieś lokowano na nowo na prawie niemieckim. Ponadto Wieprz jako osada obronna („villa militaris”) miał być odnotowany w rzekomym akcie erekcyjnym parafii w Inwałdzie z 1318 roku. Ten obronny charakter łączy się z nazwą przysiółka Twierdza na północ od dzisiejszego centrum wsi.

Wieprz leżał wówczas w granicach księstwa oświęcimskiego zhołdowanego przez króla czeskiego Jana Luksemburskiego w 1327 roku. Z kolei po ponad stu latach, w 1441 roku, książę oświęcimski Wacław I został zmuszony do złożenia hołdu lennego królowi polskiemu Władysławowi III, a wśród miejscowego rycerstwa poręczającego królowi ten akt znaleźli się pierwsi znani z imienia posiadacze Wieprza, Jan i Stachnik. Na przestrzeni lat miejscowość zmieniała swoich właścicieli. W latach siedemdziesiątych XV wieku była podzielona między włości Mikołaja Szaszowskiego herbu Szaszor oraz Mikołaja i Stanisława z Wieprza herbu Grzymała, natomiast w 1529 roku funkcjonował tu folwark niejakiego Wieprzowskiego. Część Wieprza odziedziczył po Mikołaju Szaszowskim jego syn, Piotr Szaszowski vel Gierałtowski piszący się m.in. z Gierałtowic i Wieprza, a po nim przedstawiciel kolejnego pokolenia, również Piotr Gierałtowski. Któryś ze wspomnianych Piotrów w 1527 roku zapisał swojej żonie Zofii Cikowskiej posag na wsi Gierałtowice z dworem i „czwyerdzą” – być może chodzi tu o przysiółek do dziś nazywany Twierdzą. W tym czasie Wieprzowscy nie byli już wspominani w źródłach, a cała miejscowość znalazła się w rękach rodziny z Gierałtowic – w 1557 roku na pewno należała do Jana Gierałtowskiego. Już jednak w 1581 roku niewielkie części posiadali tu Bernard Nidecki z sąsiedniego Nidka, Stanisław Gniewek, największą natomiast Przecław Pieniążek. Ojciec Przecława, Stanisław, był mężem Zofii Gierałtowskiej, córki niezidentyfikowanego Mikołaja Gierałtowskiego – zapewne tą drogą Wieprz stał się własnością Pieniążków. Prawdopodobnie Przecław sprzedał miejscowość staroście oświęcimskiemu Krzysztofowi Komorowskiemu, którego syn, Mikołaj Komorowski, samemu obejmując starostwo oświęcimskie w 1598 roku, został jednocześnie kolatorem parafii w Wieprzu.

Wkrótce panem na Andrychowie i Wieprzu był już Jeremiasz Schilling, którego córkę Elżbietę odnotowano jako właścicielkę wsi w 1617 roku. Dziedziczka wniosła obie miejscowości w wianie kasztelanowi oświęcimskiemu Marianowi (Marcjanowi) Przyłęckiemu, który zorganizował klucz andrychowski z miejscowościami: Andrychów, Wieprz, Inwałd, Zagórnik, Targanice, Roczyny i Sułkowice. Po bezpotomnej śmierci Mariana ziemie odziedziczył jego krewny (zapewne brat) Hieronim Przyłęcki chorąży krakowski i kasztelan sądecki, po nim syn Achacy, a następnie Michał Bogusław. Przyłęccy jako centrum klucza obrali Andrychów, który wówczas zaczął dominować nad okolicznymi wsiami. Po śmierci Michała Bogusława Przyłęckiego jedyną właścicielką klucza andrychowskiego została wdowa Salomea Anna z Nielepców Przyłęcka, która w 1698 roku wyszła za starostę parnawskiego i kasztelana oświęcimskiego Stanisława Szwarcenberga-Czernego herbu Nowina, wnosząc mu w wianie spadek po pierwszym mężu: Andrychów, Wieprz, Roczyny, Sułkowice, Targanice oraz Inwałd. Stanisław zmarł w 1720 roku, a klucz odziedziczyli jego synowie Józef i Piotr oraz krewny Franciszek Szwarcenberg-Czerny, któremu w udziale przypadł m.in. Wieprz. Po śmierci Salomei Anny w 1729 roku Franciszek, wskutek układów z Józefem i Piotrem, wszedł w posiadanie pozostałych miejscowości, na powrót scalając klucz andrychowski.

Dziedzic zmarł w 1764 roku, pozostawiając po sobie jedynie córkę Salomeę zamężną ze Stanisławem Ankwiczem herbu Abdank starostą tarnogrodzkim. We wniesionym do rodziny Ankwiczów kluczu andrychowskim prężnie rozwinął się przemysł tkacki, co ułatwiło nadanie na prośbę Stanisława Ankwicza w 1767 roku Andrychowowi prawa magdeburskiego przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Dziesięć lat później, w 1777 roku, właściciel rozdysponował majątek między swoich synów, Tadeusza i Józefa Ankwiczów. Podzielony na dwie części Wieprz przypadł w udziale obu dziedzicom. Później Tadeusz przekazał klucz andrychowski swojemu synowi Fryderykowi Ankwiczowi, który w 1807 roku sprzedał go Konstantemu Bobrowskiemu herbu Jastrzębiec. Z kolei Józef niechlubnie zapisał się na kartach polskiej historii jako poplecznik carycy Katarzyny II i marszałek odtworzonej po sejmie grodzieńskim Rady Nieustającej. Skazanego na śmierć przez powstańców kościuszkowskich powieszono 9 maja 1794. Włości (w tym część Wieprza) odziedziczył jego syn Andrzej Ankwicz, od którego Bobrowski odkupił je w 1810 roku, tym samym znowu scalając klucz andrychowski. Po śmierci Konstantego wieś stała się współwłasnością wdowy Teresy Bobrowskiej oraz jej synów Ignacego i Karola.

Dziewiętnastowieczny Wieprz opisywał później wywodzący się stąd ksiądz Józef Wróbel: „Wzdłuż rozległej na dziesięć przeszło kilometrów przestrzeni rozlokowali się trzema rzędami, to jest koło gościńca, przez Podgórze i Górkę zamożni na ogół gospodarze, którzy swe ładnie wybielone domy i gospodarstwa utrzymywali każdy na własnym gruncie wraz z ogródkiem koło domostwa. Nie brakowało także kurnych chat, lepianek i innej biedoty, którą powiększało kilka karczem i rodzin żydowskich”. Przed pierwszą wojną światową rozwinęło się życie społeczne i gospodarcze na wsi: w sierpniu 1890 roku poświęcono nowy budynek szkoły, w 1901 roku z inicjatywy proboszcza Marcina Krzysicy uruchomiono w Wieprzu spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową systemu Raiffeisena, rok później Józef Rajda założył orkiestrę dętą, w 1909 roku powołano miejscowe Kółko Rolnicze, a w 1911 roku założono spółdzielnię mleczarską. Niektóre z tych instytucji miały na celu uświadamiać gospodarzy, wspomagać finansowo i rozwijać ich kwalifikacje rynkowe, podnieść dobrobyt mieszkańców gminy, inne polepszać relacje międzysąsiedzkie i budować tożsamość lokalną. Choć większa część wsi aż do końca drugiej wojny światowej należała do hrabiów Bobrowskich, to pod koniec XIX wieku obszar dworski Twierdza pozostawał w rękach Jakuba Grossa z Białej, a następnie Józefa Grossa, który w 1910 roku sprzedał wieprzański majątek Marcelemu Heggenbergerowi.

Podsycane przez kolejnych proboszczów i paramilitarne stowarzyszenia nastroje patriotyczne zaowocowały rzeszą pochodzących z Wieprza ochotników, którzy w czasie pierwszej wojny światowej walczyli o wolność ojczyzny. W kolejnych latach wojny dochodziło do wydarzeń tragicznych i przykrych dla miejscowej społeczności. 4 grudnia 1916 w obecności przygnębionych mieszkańców zarekwirowano trzy dzwony z wieży kościelnej. Po zakończeniu działań wojennych w 1918 roku w zrujnowanym kraju szybko podjęto się działań mających zniwelować braki żywności i dojmującą drożyznę. Reaktywowano instytucje społeczne i zakładano nowe ośrodki kulturalne, jak pierwsza czytelnia ludowa w Wieprzu powołana w lutym 1923 roku z inicjatywy pochodzącego stąd działacza i archeologa Albina Jury. W 1929 roku Wieprz odwiedził w ramach podróży po Małopolsce prezydent II Rzeczpospolitej Ignacy Mościcki, podziwiający nowinki rolnicze wprowadzane przez miejscowych gospodarzy. Wspominający ten moment dziennikarz pozytywnie pisał o mieszkańcach Wieprza: „Złożyli oni egzamin, że umieją się organizować, utrzymać tę organizację i przez te organizacje prawidłowo się rozwijać i zaspokajać swoje potrzeby materialne i duchowe. Mając grunta skomasowane, utrzymują pieczołowicie ten system gospodarowania. […] Wielu zaś kształciło swoje dzieci, dając im jako posag naukę i fach, jako przygotowanie do życia”. Sam prezydent podsumował wizytę słowami: „Jestem pod głębokim wrażeniem silnych uczuć dla Ojczyzny całej ludności tutejszej. Głębokie przywiązanie i ukochanie Kraju i Państwa jest najpiękniejszą charakterystyką społeczeństwa, pogłębia wiarę w jego niespożyte siły rozwojowe. Ale jest również druga cecha, którą z radosnym uznaniem podnieść muszę, jest nią zgoda, harmonijna współpraca wszystkich warstw rolniczych”.

W latach trzydziestych coraz częściej mówiło się o nadchodzącej wojnie. W czerwcu 1933 roku na tutejszych wzgórzach palono ogniska, demonstrując wzgardę dla żądań Hitlera, a następnie w czasie pochodu z Wieprza do Gierałtowic spalono jego kukłę. W sierpniu 1939 roku we wsi rekwirowano konie i wozy na potrzeby zbliżających się działań wojennych. 4 września Niemcy wkroczyli do Wieprza. Okupanci wkrótce przejęli budynek szkoły oraz zabudowania organizacji społecznych, a 24 kwietnia 1941 pierwszą grupę mieszkańców wysiedlono do Targanic, Sułkowic, Inwałdu i Zagórnika, na ich miejsce sprowadzając niemieckich gospodarzy. Na początku 1942 roku przesiedlono kolejne rodziny oraz zarekwirowano dzwony z wieży kościelnej. Rosjanie wkroczyli do Wieprza 26 stycznia 1945, przepędzając niemieckich gospodarzy i żołnierzy, a już w kwietniu do wsi wrócili przesiedleńcy ze Ślemienia i z powiatu biłgorajskiego.

Po ustaniu działań wojennych usiłowano szybko wrócić do normalnego życia. Przeprowadzono elektryfikację i gazyfikację wsi, zbudowano Szkołę Podstawową nr 2 oraz reaktywowano lub powoływano do życia kolejne instytucje społeczne: przedszkola, ośrodek kultury, Bank Spółdzielczy czy Spółdzielnię Kółek Rolniczych. Z czasem powstało kilka średniej wielkości przedsiębiorstw, jak Spółdzielnia Mleczarska czy działające tu firmy zajmujące się produkcją artykułów z tworzyw sztucznych czy kotłów centralnego ogrzewania. Obecnie w skład gminy Wieprz wchodzą poza Wieprzem okoliczne miejscowości: Frydrychowice, Gierałtowice, Gierałtowiczki, Nidek i Przybradz. Liczba ludności gminy sięga ponad 12 tysięcy osób.

Ciekawostki

28 listopada 1883 w Wieprzu urodził się Albin Jura, działacz społeczny i archeolog-amator. Po ukończeniu studiów pozostał w Krakowie. Początkowo był członkiem Stronnictwa Demokratycznego, a w 1918 roku wstąpił w szeregi PSL „Piast”. W 1935 roku został wybrany wiceprezesem Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego, był również redaktorem pisma „Zagroda Wzorowa”. W latach trzydziestych prowadził niezbyt udane badania wykopaliskowe na stanowiskach paleolitycznych w okolicach Jaskini Magurskiej. W latach 1947-1952 był posłem w Sejmie Ustawodawczym RP.

Bibliografia

Klajman Stefan, "Pod opieką Wszystkich Świętych. Szkice z historii parafii Wszystkich Świętych w Wieprzu", Wieprz 2018
Fryś Andrzej, Putek Teresa, Rusin Daria, "Andrychów – historia lnem tkana. W 250. rocznicę nadania praw miejskich" , „Wadoviana. Przegląd Historyczno-Kulturalny” , s. 7-46
"Lustracja województwa krakowskiego, 1564", Warszawa 1962-1964
Łepkowski Józef, "Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa", Kraków 1863 , s. 41-41
Pawiński Adolf , "Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 3", Warszawa 1886
Ślusarek Krzysztof , "W przededniu autonomii. Własność ziemska i ziemiaństwo zachodniej Galicji w połowie XIX wieku", Warszawa 2013
"Wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego w Wieprzu" , „Zagroda Wzorcowa. Przewodnik Kółek Rolniczych Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego. Ilustrowany tygodnik rolniczy” , s. 57-60
Jankowska Marta, "Osadnictwo Księstwa Zatorskiego do końca XV wieku. Praca magisterska w Instytucie Historii UJ", Kraków 1977
Niesiecki Kasper, "Herbarz polski", Lipsk 1841

Jak cytować?

Piotr Kołpak, "Wieprz", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/wieprz-2

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności