Nowa Biała

Opis topograficzny

Nowa Biała leży we wschodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej i w północnej partii Zamagurza Spiskiego, na wysokości wahającej się między 600 a 700 m n.p.m. Przez wieś przepływa rzeka Biała, która w pobliżu tworzy malownicze rozlewisko zw. przełomem ze skałkami Kramnicy i jaskinią w Obłazowej. Nowa Biała sąsiaduje m.in. z Krempachami, Trybszem, Frydmanem i Dębnem Podhalańskim.

Streszczenie dziejów

Osadnictwo w pobliżu Nowej Białej sięga paleolitu, kiedy nieodległą Jaskinię Obłazową zamieszkiwali neandertalczycy. Wiele tysięcy lat później, bo już w okresie średniowiecza, wojska tatarskie w 1241 roku spustoszyły Spisz i Zamagurze, niszcząc osadę Burek leżącą najpewniej w miejscu dzisiejszej Nowej Białej. Pierwsza wzmianka źródłowa na temat wsi pochodzi z 1455 roku, kiedy miejscowość wchodziła w skład tzw. państwa dunajeckiego z centrum administracyjnym i gospodarczym na zamku w Niedzicy. Niedługo później majątek przeszedł pod rządy rodziny Zapolyów, a następnie Łaskich i Horváth-Palocsayów. Od 1597 roku Nowa Biała należała do rodziny Stanisithów ze Strażek (de Gradecz), którzy zamienili miejscowy kościół parafialny na zbór luterański. W końcu XVII stulecia cesarz Leopold I nadał wsi prawo od odbywania cotygodniowych targów i trzech jarmarków. Osada liczyła wówczas około 250 osób, lecz w latach 1709-1711 Zamagurze nawiedziła straszna epidemia dżumy, drastycznie zmniejszając populację w regionie. Po rozbiorach Rzeczpospolitej w końcu XVIII wieku Cesarstwo Austriackie umocniło swoją władzę na Spiszu. Stansithowie ze Strażek dzierżyli Nową Białą do początku XIX stulecia. Wieś zamieszkiwało wówczas około 800 osób, aczkolwiek wskaźniki spadały w związku wysoką śmiertelnością oraz emigracją zarobkową. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej Rada Ambasadorów w 1920 roku przyznała prawa do Zamagurza odrodzonemu państwu polskiemu. Przed nową władzą stało trudne zadanie reorganizacji samorządów i szkolnictwa czy nawet pozbycia się reliktów pańszczyzny! We wrześniu 1939 roku wojska słowackie wspierane przez oddziały Wehrmachtu zajęły Spisz. Granicę z Generalnym Gubernatorstwem wytyczono na rzekach Białej i Dunajcu. Wysokie kontyngenty żywności doprowadziły do trudnej sytuacji materialnej mieszkańców sąsiedniego Podhala, wymuszając uruchomienie tajnych dróg przemytu produktów spożywczych i przemysłowych z Zamagurza do Małopolski. W styczniu 1945 roku oddziały radzieckie „wyzwoliły” region, a dwa lata później wrócono do międzywojennej granicy. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte XX wieku to okres intensywnej modernizacji wsi poprzez jej elektryfikację czy liczne inicjatywy budowlane (szkoła, remiza czy ośrodek zdrowia). Od 1986 roku w Nowej Białej funkcjonuje niewielkie muzeum etnograficzne zwane Spiską Izbą. Dziś turystów przyciąga przede wszystkim unikalny układ zabudowy wsi oraz pobliski przełom na rzece Białce.

Dzieje miejscowości

Osadnictwo w pobliżu Nowej Białej sięga okresu paleolitu, kiedy Jaskinię Obłazową zamieszkiwali neandertalczycy. Podczas badań archeologicznych prowadzonych w latach osiemdziesiątych XX wieku odkryto słynny bumerang wykonany z ciosów mamuta, a także ozdobne amulety, paciorki czy muszlę służącą do celów rytualnych. Naukowcy łączą powyższe znaleziska z tzw. kulturą pawłowską (30 tysięcy lat p.n.e.), rozciągającą się niegdyś od Moraw po Małopolskę i charakteryzującą się występowaniem figur znanych jako „paleolityczne Wenus”. Niestety nie wiadomo, czy osadnictwo w regionie utrzymywało się w ciągu następnych tysiącleci. Dopiero na początku XI wieku Zamagurze włączono w struktury państwa piastowskiego księcia Bolesława Chrobrego. Po jego śmierci w 1025 roku granicę między Polską a Węgrami oparto na paśmie Tatr i rzece Białej. W połowie XIII wieku król z madziarskiej dynastii Arpadów Andrzej II zaczął sprowadzać i osiedlać na Spiszu niemieckich kolonizatorów, którzy mieli za zadanie lokowanie wsi i miast na prawie magdeburskim. W okolicy istniały już wprawdzie pojedyncze stanice wojskowe oddziałów kopijników (ciężkiej jazdy), lecz nie przekształciły się nigdy w większe ośrodki. W 1241 roku wojska tatarskie spustoszyły przygraniczny region, niszcząc zabudowania osady Burek leżącej w miejscu dzisiejszej Nowej Białej. Co więcej, doszło wówczas do wielkiej powodzi, po której rzeka zmieniła swój naturalny bieg, tworząc malowniczy przełom przy Kramnicy i Obłazowej. Nieco wcześniej książę Leszek Biały oraz biskupi krakowscy czynili starania o objęcie jurysdykcją świecką i kościelną rejonów podolinieckiego i lubowelskiego. W drugiej połowie XIII stulecia o niniejsze ziemie zabiegała też Kunegunda (Kinga) z dynastii Arpadów, żona Bolesława Wstydliwego i założycielka klasztoru Klarysek w Starym Sączu. Bez wątpienia na początku XIV wieku nieduża cześć Górnego Spisza należała do Wacława II, króla Polski i Czech. Roszczący sobie prawa do tronu krakowskiego Władysław Łokietek wszedł wówczas w sojusz z pretendentem do korony węgierskiej, Karolem Robertem oraz z palatynem Amadejem Abą i być może z rodziną Berzeviczych. Ceną wsparcia militarnego była utrata nie tylko Podolińca i Lubowli, ale też dziewiczego, niezamieszkanego rejonu w dorzeczu Białki i Dunajca, zwanego Zamagurzem. Przypieczętowaniem zwycięstwa Łokietka nad Przemyślidami była koronacja Piasta w katedrze wawelskiej w 1320 roku (po ślubie jego córki Elżbiety z Karolem Robertem Andegaweńskim granicę między państwami ostatecznie wytyczono na linii Tatr, z wyjątkiem terenów sięgających po rzekę Białkę i Dunajec). Wcześniej, bo około 1310 roku węgierski władca powierzył zasiedlenie niezamieszkanego terenu rycerzowi Kokoszce, protoplaście rodziny Berzeviczych. Ten na centrum administracyjne i gospodarcze włości obrał Dunajec, gdzie wzniósł murowany zamek. Z czasem w okolicy powstały nowe wsie, w tym Kacwin, Łapsze, Frydman czy sąsiednie Krempachy. Nową Białą najprawdopodobniej lokowano w połowie XV wieku, po najeździe husytów na Spisz w 1433 roku (pierwsza wzmianka źródłowa dotycząca miejscowości pochodzi z 1455 roku). Niedługo później klucz majątkowy nazywany państwem dunajowskim przeszedł pod rządy rodziny Zapolyów. Ich władza trwała do początku XVI stulecia, kiedy dominium w tymczasowe użytkowane otrzymał Andrzej Horváth. W 1528 roku dobra wydzierżawiono wojewodzie sieradzkiemu, Hieronimowi Łaskiemu. Doprowadziło to do otwartego konfliktu z węgierskim rycerstwem oraz żupanem Aleksym Thurzonem, zakończonego zdobyciem warowni niedzickiej przez Łaskiego. W 1535 roku jego syn Olbracht zastawił część włości prepozytowi spiskiemu Janowi Horváth-Palocsayowi, który niebawem porzucił stan kapłański, zmieniając wyznanie na luterańskie. Od 1597 roku Nowa Biała wraz z częścią Krempach należała do rodziny Stanisithów ze Strażek (de Gradecz), emancypując się jednocześnie spod władzy państwa dunajeckiego. Stansithowie uległszy wcześniej nowym prądom religijnym zamienili lokalny kościół na zbór protestancki. W XVII wieku spiska kapituła zainicjowała intensywną rekatolicyzację parafii zagarniętych przez innowierców. Akcja przyniosła wymierne skutki w postaci konwersji największych posiadaczy majątku w okolicy, Andrzeja i Stefana Horváth-Palocsayów (1637-1638). Późniejsze liczne nawrócenia oraz ciężka praca polskich księży wywołały niezadowolenie węgierskiego chłopstwa i szlachty, doprowadzając do znacznych tarć na tle religijnym. Apogeum konfliktu przypadło na rządy dzierżawcy klucza dunajeckiego, Sylwestra Joanelli de Toulano (1670-1684). Jako gorliwy katolik przyczynił się do odzyskania kilku świątyń z rąk protestantów, czym znacznie zraził do siebie luteranów. Ci w proteście przeciw jego działaniom przyłączyli się do antyhabsburskiego powstania kuruców pod wodzą Emeryka Thökölyego. W 1683 roku buntownicy zdobyli zamek w Niedzicy, pustosząc również sąsiednie miejscowości. Szczęśliwie zamieszki ominęły Nową Białą, która z racji nadgranicznego położenia była ważnym punktem tranzytowym między Rzeczpospolitą a Królestwem Węgier. Strategiczne ulokowanie wsi docenił nawet cesarz Leopold I, nadając w 1699 roku prawo do cotygodniowych targów oraz trzech większych jarmarków. Osada liczyła wówczas około 250 osób, lecz w latach 1709-1711 Zamagurze nawiedziła straszna epidemia dżumy, dziesiątkująca tutejszą ludność. Dzięki napływowi katolickich osadników w drugiej ćwierci XVIII wieku liczba mieszkańców niemal się podwoiła a w regionie doszło do ożywienia gospodarczego. Niestety w 1769 roku wojska austriackie zajęły Spisz i Podhale, anektując w pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej część województwa krakowskiego aż po linię Wisły.
Rodzina Stanisithów ze Strażek dzierżyła władzę i ziemię w Nowej Białej do początku XIX wieku. Po Wiośnie Ludów z 1848 roku w okolicy często szalały zarazy tyfusu i cholery (lata 1863, 1873, 1889). Liczba mieszkańców Nowej Białej oscylowała wówczas wokół 800 osób przebywających w 150 domach, aczkolwiek wskaźniki stopniowo spadały w związku z wysoką śmiertelnością dzieci oraz emigracją do Stanów Zjednoczonych Ameryki. W 1887 roku we wsi założono Ochotniczą Straż Pożarną, funkcjonującą do dziś. Wprowadzenie autonomii w Królestwie Galicji i Lodomerii obudziło patriotyczne emocje wśród Polaków i Słowaków, pielęgnowane głównie przez duchownych. Okazją do wyrażenia niepodległościowych nastrojów było proklamowanie wolnych Rzeczpospolitej i Czechosłowacji w 1918 roku. Dwa lata później obradująca w belgijskim Spa Rada Ambasadorów przyznała Polsce Zamagurze z zamkiem w Niedzicy oraz miejscowościami za rzeką Białą. Przed nową administracją stało trudne zadanie reorganizacji samorządów i szkolnictwa, a przede wszystkim zniesienia reliktów pańszczyzny zwanej tu żelarką (zakończone sukcesem w 1931 roku). Czyniono też próby elektryfikacji Nowej Białej, ustawiając na potoku drewniane koła napędzające dynama. Przed wybuchem drugiej wojny światowej we wsi żyły dwie rodziny żydowskie prowadzące karczmy oraz grupa Cyganów zajmująca się kowalstwem. Przy Cisowej Skale działał piec do wypalania wapna, a po drugiej stronie osady wzniesiono niewielką cegielnię. Chłopi zawiadujący tartakiem i dwoma młynami skupieni byli przy Leśnej Wspólnocie Urbarialnej. We wrześniu 1939 roku wojska słowackie wspierane przez oddziały Wehrmachtu zajęły polski Spisz. Następnie Zamagurze wcielono do autorytarnej republiki księdza Józefa Tisy, wyznaczając granicę z Generalnym Gubernatorstwem na rzekach Białej i Dunajcu. Okupacyjne władze nie nałożyły jednak na tutejszych mieszkańców wysokich kontyngentów żywności, jak w sąsiedniej Rzeczpospolitej. Tymczasem ciężka sytuacja materialna podhalańskich górali wymusiła uruchomienie różnych tajnych kanałów przemytu produktów spożywczych i przemysłowych do Małopolski (warto dodać, że tędy biegły również szlaki kurierskie Armii Krajowej). W obliczu nadciągającej ofensywy Armii Czerwonej Niemcy zaczęli wznosić bunkry i okopy w pobliżu Trybsza. Pierwsze jednostki bolszewików pojawiły się w Nowej Białej w styczniu 1945 roku. Parę miesięcy później Salamonowie wstrząśnięci dewastacją zamku w Niedzicy oraz nacjonalizacją majątku opuścili na zawsze swoje wielopokoleniowe dziedzictwo. W porozumieniu z komunistycznym rządem Czechosłowacji w 1947 roku powrócono do międzywojennej granicy rozdzielającej oba kraje.
We wsi pozostała liczna mniejszość słowacka, zorganizowana w towarzystwo społeczno-kulturalne z czasopismem „Život” oraz posiadająca jedną klasę w szkole podstawowej z językiem narodowym. W 1954 roku oddano do użytku budynek poczty z telefonem oraz nowy gmach straży pożarnej. Na mocy reformy samorządowej z 1955 roku powołano Gromadzkie Rady Narodowe, włączając miejscowość do gromady w Łopusznej. Jednocześnie silnie eksploatowano koryto rzeki Białej, pozyskując kamienie (otoczaki) jako surowiec do zakładów betoniarskich w Kraśniku, Lublinie i Zamościu. W latach sześćdziesiątych przeprowadzono elektryfikację całej osady (1962), wzniesiono „Agronomówkę” (1963), szkołę (1965) i ośrodek zdrowia (1969). Następnie w kilku punktach wsi w miejscu dawnych, zawilgoconych, murowanych domów pojawiły się nowe, betonowe z pełnym zapleczem sanitarnym. Stopniowo odchodzono od uprawy lnu i ręcznego wytwórstwa tkanin na krosnach, a mechanizacja prac polowych wymuszała zakup przez gminy kolektywnych traktorów i kombajnów. W 1973 roku do Nowej Białej przybył Jan Grochowski, profesor chirurgii i ornitolog z zamiłowania, który wzniósł tu dom letniskowy według projektu zakopiańskiego architekta Józefa Gąsiennicy-Jóźkowego. Z czasem zaczął gromadzić lokalne rękodzieło, sprzęty gospodarcze i rolnicze czy różne narzędzia, w tym rzadkie już kieraty (maneże). W 1986 roku postanowił przekazać swą wyjątkową kolekcję do nabytego na ten cel drewnianego budynku nazwanego później Spiską Izbą. Zaaranżowano w nim niedużą ekspozycję o charakterze etnograficznym z odtworzonymi wnętrzami chaty chłopskiej z przełomu XIX i XX wieku. Szczęśliwie miejscowość zachowała swój unikalny układ zabudowy z kościołem położonym na centralnym placu oraz domami ustawionymi prostopadle do ulic. W bocznych partiach chałup mieszczą się sienie z bramami wjazdowymi na dziedzińce (boiska), kończące się chlewami, oborami i stajniami. Dalej za ogrodami lub sadami w odległości 60-80 metrów znajdują się charakterystyczne drewniane stodoły. Obecnie przełom rzeki Białki razem z tutejszym kościołem parafialnym przyciąga turystów z całej Polski.

Ciekawostki

-

Bibliografia