Jabłonka

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
nowotarski
Gmina
Jabłonka
Autor opracowania
Stanisław Witecki
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Wieś leży w dolinie Czarnej Orawy należącej do zlewiska Morza Czarnego, niedaleko ujścia potoku Piekielnik, w polskiej części Górnej Orawy. Teren Jabłonki jest silnie pofalowany. Najniżej położona część wsi wznosi się na 598 m n.p.m. i znajduje się pomiędzy wspomnianym potokiem a Lipnicą. Natomiast najwyżej położony punkt to wzgórze pomiędzy przysiółkami Kapustowa i Oskwarkowa wznoszące się na wysokość 738 m n.p.m. Wyższe pasma gór, czyli Beskid Wysoki, Góry Kisuckie, Mała Fatra, Góry Choczańskie i zaliczana do Tatr Zachodnich grupa Rohaczy znajdują się stosunkowo daleko od wsi. Obecnie większość ziemi na terenie miejscowości zajmują pola uprawne. W okolicy znajdują się natomiast liczne lasy i torfowiska.

Streszczenie dziejów

Kazimierz Wielki w 1368 roku założył Jabłonkę jako strażnicę graniczną i punkt poboru opłat celnych. W następnych latach teren Górnej Orawy pozostawał niezamieszkały i znalazł się pod władzą Królestwa Węgier. Inicjatywa kolonizacji wyszła od protestanckiej rodziny Thurzonów, właścicieli dominium zamku orawskiego oraz żupanów komitatu orawskiego. Jabłonka jako osada widnieje na mapie z 1550 roku, a jako wieś na prawie wołoskim istniała przed 1566 rokiem. Większość kolonistów pochodziła zza granicy polskiej i była wyznania katolickiego. Początkowo luterańskie władze komitackie utrudniały życie katolickim poddanym. Po utworzeniu parafii katolickiej w Orawce w 1651 roku i objęciu jej protekcją przez cesarza Ferdynanda III w 1654 roku sytuacja się odwróciła. 2 czerwca 1672 żupan orawski Miklos Draskovich na polecenie cesarza Leopolda I usunął luteranów z 10 far orawskich, w tym z Jabłonki. W konsekwencji w 1672 roku doszło do buntu luteranina Gaspara Piki. Został on krwawo stłumiony przez oddziały wojska cesarskiego wspierane przez 700 ochotników z wiosek Górnej Orawy. Do kolejnej wojny religijnej doszło w latach 1678-1683. Przeciwko polityce kościelnej zbuntował się wtedy Emeryk Thököly. W czasie tych walk Jabłonka została zniszczona przez wojska hetmana wielkiego litewskiego Kazimierza Sapiehy. W latach 1703-1711 doszło do ostatniej wojny domowej między powstańcami pod dowództwem Franciszka Rakoczego II a zwolennikami Habsburgów zakończonej zwycięstwem strony katolickiej. W XVIII wieku brak konfliktów oraz reformy Marii Teresy i Józefa II zmniejszające powinności chłopskie zapewniły Jabłonce dobre warunki do rozwoju. Kryzys przyszedł w wyniku wojen napoleońskich oraz wybuchów epidemii w 1831 i 1846 roku. W drugiej połowie XIX wieku ludność utrzymywała się głównie z tkactwa, a we wsi działała farbiarnia. Pod koniec wieku na terenie Jabłonki prowadzona była akcja uświadamiania narodowego. W wyniku pierwszej wojny światowej wieś znalazła się w granicach Polski. W okresie międzywojennym rozwijała się kultura polska animowana przez liczne narodowe organizacje kulturalne. W czasie drugiej wojny światowej Jabłonka znalazła się pod okupacją słowacką, w czasie której prowadzono intensywne działania wynaradawiające, ale z drugiej strony korzystną politykę gospodarczą. Po drugiej wojnie światowej, zmiany cywilizacyjne doprowadziły do zaniku unikalnej kultury ludowej Górnej Orawy. Obecnie rozwija się gospodarka oparta na turystyce.

Dzieje miejscowości

Pierwsze wzmianki o Jabłonce pochodzą z 1368 roku, kiedy Kazimierz Wielki ustanowił na jej terenie urząd strażnika solnego przy trakcie solno-miedziowym na granicy Królestw Polskiego i Węgierskiego. W tamtym czasie okolica była prawie niezamieszkała, a Jabłonka pełniła zapewne wyłącznie funkcję punktu kontroli granicy i poboru opłat celnych. Porośnięta gęstym borem i oddalona od centrów osadniczych dolina Czarnej Orawy z czasem znalazła się pod władzą komitatu orawskiego Królestwa Węgier. Granica z Królestwem Polskim przesunęła się na północ i przebiegała grzbietem przełęczy spytkowickiej. Inicjatywa sprowadzenia osadników do Górnej Orawy wyszła dopiero w drugiej połowie XVI wieku od Franciszka I Turzona, żupana komitatu orawskiego i właściciela dominium Zamku Orawskiego. Do akcji osiedleńczej zatrudniono ludność wołoską specjalizującą się w wyrębie lasu na potrzeby gospodarki pasterskiej. Wołosi przygotowywali teren nowej wsi, do której następnie przybywali chłopi zza polskiej granicy zachęceni ograniczonymi zobowiązaniami wobec właściciela ziemi. Bardzo szybko doszło z jednej strony do polonizacji nielicznych Wołochów, a z drugiej do przejęcia przez Polaków wołoskich sposobów gospodarowania. Wedle prawa wołoskiego chłopi nie odrabiali pańszczyzny, ale byli zobowiązani do szeregu danin w pieniądzu i produktach rolnych oraz ciążył na nich obowiązek pomocy zbrojnej.
Jabłonka była jedną z pierwszych osad skolonizowanych w ten sposób. Jej nazwa widnieje już na mapie Górnej Orawy z 1550 roku, którą opracowali komisarze habsburskiej komory królewskiej poszukującej złóż soli. Według tradycji, zapisanej m.in. w kronice parafialnej, początki osady w Jabłonce wiążą się z przybyciem ze Śląska w 1558 roku niejakiego Sebastiana wraz z synem, którzy mieli założyć gospodarstwo pod wysoką jabłonią, tam gdzie schodzą się role Krzyżowa, Suwadowa i Galasowa. Wieś z pewnością istniała w 1566 roku, kiedy to w rejestrach podatkowych określono Jabłonkę jako osadę nowo założoną. Ważną datą w historii wsi był 21 kwietnia 1575, kiedy Katarzyna Zrinska, żona Franciszka I Thurzo wystawiła Wincentemu Jabłonowskiemu sołtysowi Jabłonki przywilej określający prawa i powinności osadników. Pracujących od ośmiu lat czterech osadników zwolniła od wszelkich danin na kolejne siedem lat oraz obiecała piętnastoletnią wolniznę dla wszystkich nowych kolonistów. W zamian oczekiwała tylko przygotowania terenu pod wypas owiec. Po tym okresie mieszańcy Jabłonki mieli podlegać zwyczajnym obciążeniom osad na prawie wołoskim. Spadkobiercy Wincentego Jabłonowskiego posiadali dziedziczną funkcję sołtysa. Poza uprawnieniami sądowymi, dysponowali większą ilością gruntu niż chłopi oraz mieli prawo założenia młyna, tartaku i karczmy, w zamian byli jednak zobowiązani do służby wojskowej, pomocy w transporcie wina i soli oraz zimowania pańskich koni. 30 marca 1597 Jerzy Thurzo zatwierdził przywilej wydany 22 lata wcześniej przez swoją matkę oraz zezwolił sołtysowi Maciejowi Jabłonowskiemu na osadzenie dwóch kolonistów na gruntach sołtysich. W rezultacie powstało potężne trójłanowe gospodarstwo sołtysie ze znaczną liczbą chłopów podlegających sądowi sołtysa i płacących mu daniny. W 1598 roku we wsi funkcjonowało już 28 gospodarstw chłopskich, działał młyn wodny oraz, prawdopodobnie od roku, funkcjonował zbór luterański. Większość pochodzących z terenów Polski mieszkańców wsi była wprawdzie katolikami, ale Jabłonka była jedną z nielicznych osad Górnej Orawy, w której mniejszość protestancka była znacząca. Cieszyła się ona poparciem administracyjnym i finansowym żupanów orawskich. Od katolicyzmu odszedł już Franciszek I Thurzo, a jego syn Jerzy był wręcz patronem organizacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na Węgrzech. Jego ogromny majątek i wpływy polityczne czyniły go cennym sojusznikiem Habsburgów, którzy w rezultacie tolerowali jego wyznanie religijne. W 1598 roku został on radcą królewskim, w 1599 roku cześnikiem królewskim, w 1606 roku uzyskał tytuł hrabiego Cesarstwa, a w 1609 roku został palatynem węgierskim, czyli najwyższym urzędnikiem państwa. W 1608 roku wywalczył na sejmie węgierskim wolność wyznania dla luteranów, przy swobodzie wyznania podanych. Thurzonowie łamali jednak wywalczone przez siebie prawo i aktywnie utrudniali swoim poddanym wyznawanie katolicyzmu. Nie pozwalali na zakładanie świątyń oraz zabraniali kontaktów z polskimi księżmi.
Jerzy Thurzo upatrzył sobie Jabłonkę na centrum administracyjne Górnej Orawy. W 1613 roku polecił utworzenie delegatury sądu dominialnego rozpatrującego w obliczu oficjalisty dworskiego sporne kwestie poddanych z wyjątkiem spraw kryminalnych. Instancją apelacyjną pozostawał sąd na Zamku Orawskim. W dokumencie z 18 lipca 1614 zmniejszył powinności osadników wołoskich, co miało pomóc im w odbudowie wsi zrujnowanej w trakcie najazdu w 1608 roku. Gdy w 1619 roku sporządzono inwentarz majątków należących do Zamku Orawskiego, w Jabłonce znajdował się skład soli, karczma dominialna sprzedająca wino i piwo oraz zbór protestancki. W latach 1624-1626 we wsi żyło około 300 ludzi na 60 gospodarstwach. Emeryk, ostatni męski przedstawiciel rodziny Thurzonów, zmarł w 1621 roku, a jego matka i wdowa po palatynie Jerzym Thurzo w 1626 roku. W rezultacie dominium orawskie stało się współwłasnością potomków sióstr ostatniego Thurzona i funkcjonowało pod nazwą komposesoratu orawskiego. Było zarządzane przez dyrektora wybieranego przez wszystkich właścicieli. Do 1713 roku był on jednocześnie żupanem komitatu orawskiego. Administracja żupanatu orawskiego posługiwała się w pierwszej kolejności językiem łacińskim i w mniejszym stopniu słowackim. Mimo to, za sprawą ciągłych kontaktów z katolickim duchowieństwem małopolskim, ludność Górnej Orawy wciąż używała gwary języka polskiego, o czym świadczą przede wszystkim dokumenty kościelne i listy pisane do władz przez pisarzy zatrudnionych przez gromady wiejskie. Przełomem w historii regionu stała się działalność pochodzącego z Małopolski księdza Jana Szczechowicza, który w 1651 roku doprowadził do powstania pierwszej katolickiej parafii w sąsiadującej z Jabłonką Orawce. Stało się to zarzewiem długoletniego konfliktu między ludnością Górnej Orawy wspieraną przez katolickie arcybiskupstwo ostrzyhomskie i dwór wiedeński, a luterańską administracją komitatu. Na zlecenie komposesorów zastraszano sołtysów, organizowano napady na misjonarzy i więziono krnąbrnych gospodarzy. Doszło nawet do walk między chłopami a wynajętą przez władze dominium bandą Macieja Klinowskiego. W 1654 roku działalność misjonarką polskiego księdza dostrzegł i objął opieką cesarz Ferdynand III, ostrzegając żupana orawskiego Stefana Thökölyego, że prześladowania duchowieństwa katolickiego będą odebrane jako wystąpienia przeciw władzy monarszej. W 1659 roku zorganizowano komisję mającą na celu zbadać i ukrócić antykatolickie praktyki komposesoratu orawskiego i pastorów luterańskich. W jej skład weszli sędzia nadworny Ferenc Nádsady, dziedzic Čimhovej Andor Plathy, kanonik spiski Martin Szlochani oraz pleban Orawki i wicearchidiakon Orawy Wojciech Zagórski. Przed komisją zeznawał m.in. sołtys Jabłonki Jan Jabłonowski, który opisał sytuację religijną wsi. Była ona wtedy jedną z nielicznych, w których funkcjonowała znaczna mniejszość luterańska, mieszkało w niej 626 katolików i 231 luteranów. W 1669 roku Stefan Thököly został oskarżony o udział w spisku Wesselényi’ego i pozbawiony majątku. 2 czerwca 1672 nowy żupan orawski Miklos Draskovich na polecenie cesarza Leopolda I usunął duchownych luterańskich z 10 parafii orawskich, w tym z Jabłonki. W konsekwencji w 1672 roku doszło do buntu luteranina Gaspara Piki wspieranego przez właścicieli komposesoratu pod przewodnictwem rodziny Thökölych. Wystąpienie zostało krwawo stłumione przez oddziały wojska cesarskiego, którym pomogło 700 ochotników z wiosek Górnej Orawy. W wyniku zwycięstwa katoliccy sołtysi Podwilka, Zubrzycy Górnej i Bukowiny uzyskali nobilitację, a dotychczas dzierżawione od komposesoratu ziemie stały się ich własnością.
W latach 1678-1683 doszło to kolejnej religijnej wojny domowej tzw. powstania kuruców, czyli walk między protestanckim stronnictwem Emeryka Thökölyego, a węgierskimi sojusznikami dworu wiedeńskiego. W 1682 roku Emeryk Thököly oddał luteranom pierwsze dwie fary, a w 1683 roku kolejne siedem, w tym świątynię w Jabłonce. Powstanie kuruców zostało jednak stłumione na przełomie 1683 i 1684 roku po włączeniu się do walk armii cesarskiej i wojsk hetmana wielkiego litewskiego Kazimierza Sapiehy, które zamiast maszerować na odsiecz Wiednia dopuszczały się gwałtów na Orawie. Do ostatnich walk religijnych na terenie Górnej Orawy doszło w latach 1703-1711, kiedy z wojskami cesarskimi ścierały się oddziały powstańcze Franciszka Rakoczego II. W latach 1715-1716 panował wielki nieurodzaj, a w konsekwencji głód, który zmusił do emigracji około trzecią część ludności całej Górnej Orawy. Liczba ról w Jabłonce spadła do 10, ale w następnych latach szybko ponownie wzrosła do 23. W 1728 roku na szeroką skalę uprawiano len na nasiona i włókna. Wyrabiano również i farbowano płótna, które następnie eksportowano na całe Węgry. W drugim ćwierćwieczu XVIII wieku zaczęto też wykorzystywać okoliczny torf do nawozu i opału. W latach 1739-1742 na Górnej Orawie wystąpiła epidemia zwana „czarnym morem”, która pochłonęła prawie 2 tysiące ofiar.
W rezultacie wojen religijnych Górna Orawa znalazła się ostatecznie pod wyłącznym wpływem kościoła katolickiego. Odebrany luteranom zbór w Jabłonce od 1672 roku działał jako filia katolickiej parafii w Orawce. Coraz więcej chłopów, porzucało Kościół Ewangelicko-Augsburski. W 1776 roku powstało katolickie biskupstwo spiskie, do którego wcielono całą Orawę. W 1777 roku mieszkańcy Jabłonki pod przewodnictwem sołtysa Daniela Machaya ufundowali drewnianą plebanię, a w 1787 roku za pozwoleniem Józefa II została erygowana parafia rzymskokatolicka w Jabłonce. Proboszczowie wyznaczani przez kurię spiską byli z jednym wyjątkiem Słowakami, co skutkowało tym, że aż do końca pierwszej wojny światowej duchowieństwo parafialne w Jabłonce siłą rzeczy sprzyjało słowackiej tożsamości narodowej. W 1790 roku we wsi było już 485 domów i 2926 mieszkańców, w tym ani jednego wyznawcy luteranizmu.
W wyniku przejęcia przez monarchię Habsburgów polskiego Podhala i Spisza w latach 1769-1770, a następnie pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Górna Orawa przestała być terenem przygranicznym i zintensyfikowały się kontakty jej mieszkańców z ludnością małopolską. Wojny napoleońskie spowodowały jednak zastój gospodarczy, a w 1831 roku doszło do epidemii cholery, która zdziesiątkowała ludność orawską. W 1844 roku w Jabłonce założono oddział poczty. W 1846 roku ponownie wybuchła epidemii cholery, która pochłonęła około tysiąca ofiar wśród mieszkańców Jabłonki. Po utworzeniu Austro-Węgier w 1867 roku władze zaczęły prowadzić politykę madziaryzacji Orawy. W spisach powszechnych zaprzestano wyodrębniania ludności polskiej, którą uznano za Słowaków. Jabłonka pod koniec XIX wieku składała się z kilku skupisk zabudowań posiadających osobne nazwy. We wschodniej części były to Kapustowa, Suwadowa, Oskwarkowa, Gużówka, Suwałdów, Dzików, Borówkowa, Wicaniówka, Telczowskie sałasze, Bystiaków i Zygmanów. W zachodniej części były to: Leśniakowa, Lihostiowa, Gawłowa, Berdekowa, Puhałowa, Wirtelowa, Diubkówka, Staszowa, Albertowa i Kubowa. Na potokach Czarna Orawa, Piekielnik i Zubrzyca funkcjonowały młyny wodne. W 1895 roku otwarto w Jabłonce posterunek żandarmerii.
Nacisk polskich polityków i węgierskich polonofilów w tym Adorjana Divékyego zaowocowały niewielką zmianą tej polityki narodowościowej i w 1910 roku podczas spisu powszechnego w jednym powiecie odnotowano ludność polską. Niemniej o tej klasyfikacji decydowali urzędnicy, a sama ludność posługująca się polską gwarą góralską nie miała ukształtowanej świadomości narodowej. Mieszkańcy Orawy uzyskujący wykształcenie lub w inny sposób awansujący społecznie ulegali słowakizacji lub madziaryzacji, a gwary polskie na terenie Orawy były uznawane jedynie za narzecza ludowe. Sytuację próbowali zmieniać działacze narodowi z Galicji. Na szczególne wyróżnienie zasługuje obejmujące swoim działaniem również Orawę, założone w 1904 roku, krakowskie „Koło Spiżowe” im. Klaudyny Potockiej, którego najbardziej aktywnym działaczem był Julian Jerzy Teisseyre, a prezesem został etnograf Seweryn Udziela. Przez 10 lat swojej działalności to nielegalne stowarzyszenie zajmowało się zakładaniem bibliotek ludowych i rozsyłaniem polskich elementarzy, kalendarzy i ulotek. Równie intensywnie na terenie Orawy działał lekarz i poseł lwowskiego Sejmu Krajowego doktor Jan Bednarski. Nawiązywał bezpośredni kontakt z Orawianami i osobiście zawoził im polskie książki, które nie mogły być wysyłane pocztą ze względu na konfiskaty zarządzane przez władze węgierskie. W 1913 roku założył wraz z współpracownikami polską „Gazetę Podhalańską”, którą po roku prenumerowało już 600 mieszkańców Górnej Orawy i Spisza. Działalność na rzecz uświadamiana narodowego do końca pierwszej wojny światowej przyniosła znaczące efekty, w tym przede wszystkim przekonanie się miejscowej inteligencji do polskości. Po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej w 1918 roku doszło do sporów między Czechosłowacją i Polską o przebieg granicy. Żadna ze stron nie chciała zgodzić się na jej poprowadzenie wzdłuż linii oddzielającej dotychczas Węgry od Galicji. Ludność Orawy Górnej w listopadzie 1918 roku utworzyła w Jabłonce Radę Narodową i zaapelowała do władz polskich o przyłączanie spornych terenów do Rzeczypospolitej. Za polskością Górnej Orawy agitowali w czasie wersalskich rozmów pokojowych ksiądz Ferdynand Machay, Piotr Borowy i przedstawiciel Spisza Wojciech Halczyn. Doszło nawet do bezpośrednich rozmów z prezydentem USA Thomasem Woodrowem Wilsonem. Początkowo zapadła decyzja o organizacji plebiscytu, ale ostatecznie w 1920 roku przyznano Polsce jedynie mały fragment Orawy i Spisza, w tym m.in. Jabłonkę. W okresie międzywojennym aktywnie działano na rzecz rozbudzenia polskiej świadomości narodowej Orawian. Już w 1919 roku powstał Związek Podhalan, którego członkowie aktywnie agitowali na rzecz Polski przed mającym się odbyć plebiscytem. W tym samym czasie zaczęło swoją działalność Towarzystwo Obrony Kresów Południowych kierowane przez profesora Władysława Semkowicza. Specjalizowało się w rozpowszechnianiu historycznych dowodów na polskość Górnej Orawy. W 1927 roku Małgorzata Starzyńska założyła w Warszawie Straż Kresów Południowych. Po jej rozwiązaniu w 1931 roku zainicjowała z kolei działalność Towarzystwa Przyjaciół Spisza i Orawy, a rok później jej współpracownik Jan Gałdyn zorganizował Koło Młodzieży Spisko-Orawskiej im. Halczyna i Borowego w Warszawie. W 1931 roku powstał Związek Górali Spisza i Orawy, a 29 lipca 1931 został założony przez samych Orawian i Spiszan Związek Spisko-Orawski. Wszystkie te organizacje prowadziły przede wszystkim działalność kulturalną. Dostarczały polską literaturę, organizowały biblioteki i zapewniały finansowanie edukacji dzieciom i młodzieży, prowadząc działalność wydawniczą i turystyczną. Na terenie Orawy i Spisza działał też aktywnie Związek Strzelecki. Ze składek Wojska Polskiego wybudowano w Jabłonce szkołę podstawową. W okresie międzywojennym ludność wsi zaczęła zarabiać pieniądze na działalności turystycznej. Teren stawał się popularny m.in. dzięki publikacji doktora Józefa Jaworowskiego pt. „Spisz i Orawa jako lecznicze stacyje polskie”. W 1938 roku rząd polski, wykorzystując osłabienie Czechosłowacji po traktacie z Monachium, wymusił na niej oddanie Suchej Góry, Głodówki i fragmentu gminy Trzciana. Już 1 września 1939 południową granicę Polski przekroczyły oddziały niemieckie wspierane przez słowacką 1. Dywizję Piechoty. W rezultacie polska część Górnej Orawy została włączona do nowo powstałej marionetkowej Słowacji zarządzanej przez faszystowski rząd księdza Josefa Tiso. Nowe władze podporządkowały szkolnictwo władzom kościelnym, które z kolei całkowicie wyeliminowały język polski z nauczania. Organizowano również akcję palenia polskich książek. Władze słowackie z jednej strony prowadziły intensywną politykę wynaradawiania, ale z drugiej strony starały się przekupić miejscową ludność. Zezwolono na wymianę polskich złotych na korony słowackie po bardzo korzystnym kursie, we wszystkich miejscowościach uruchomiono sklepy spożywcze i rozpoczęto walkę z bezrobociem. Oferowano pracę w pozostałych regionach Słowacji i zatrudniano przy dobrze wynagradzanej budowie dróg. Na ludność nałożono też stosunkowo małe kontyngenty, za które często płacono rynkową cenę. Sytuacja gospodarcza Orawy kontrastowała z ciężkim położeniem Podhala. W rezultacie rozwinął się na szeroką skalę przemyt żywności za granicę Generalnego Gubernatorstwa. Do poprawy sytuacji gospodarczej chłopów orawskich często dochodziło jednak kosztem ludności żydowskiej. Władze słowackie od początku prowadziły politykę deportacji, a następnie eksterminacji Żydów. Mienie pożydowskie trafiało jednak w ręce Słowaków i Polaków.
Armia radziecka wkroczyła do Jabłonki 31 stycznia 1945. Wraz z zakończeniem drugiej wojny światowej ponownie rozgorzał polsko-czechosłowacki spór o granicę. Toczył się przy pomocy administracyjnych i wojskowych prób zajęcia spornych terenów przez oba państwa, a także prób negocjacji dwustronnych i rozmów przy udziale władz radzieckich. Ostatecznie w wyniku umowy polsko-czechosłowackiej z 13 czerwca 1958 przywrócono granicę sprzed 1938 roku i Jabłonka znalazła się ponownie w Polsce. Od 1945 roku wieś była siedzibą gminy. W 1951 roku rozpoczęło działalność Liceum Ogólnokształcące ze słowackim językiem nauczania. W 1954 roku zlikwidowano gminę i Jabłonka stała się siedzibą dwuwioskowej gromady. W 1956 roku w liceum zaczęto nauczać w języku polskim. Ostatnia słowacka matura została przeprowadzona w 1967 roku. Obecnie słowackiego uczy się jako języka dodatkowego. Od 1973 roku Jabłonka jest ponownie siedzibą rozległej gminy. Intensywne przemiany gospodarcze ostatnich kilkudziesięciu lat doprowadziły do zaniku unikalnej kultury orawskiej, która jeszcze w okresie międzywojennym wyróżniała się gwarą, strojem, muzyką i charakterystycznym budownictwem. Obecnie Jabłonka jest siedzibą gminy oraz centrum administracyjnym i gospodarczym polskiej Orawy. W Jabłonce działa wiele restauracji, szkoła podstawowa, liceum ogólnokształcące, ośrodek zdrowia i apteka. Wieś jest w znacznej mierze miejscowością turystyczną. Znaczne korzyści gospodarcze czerpie również z przygranicznego położenia przy głównej trasie drogowej łączącej Polskę ze Słowacją.

Ciekawostki

W 1659 roku pastor Jabłonki Jan Zahora zdzielił laską i wrzucił do Czarnej Orawki wikariusza z Orawki po tym, gdy tamten przechodząc przez wieś powiedział, że „wiara luterańska jest fałszywa, przewrotna i psia”.
W 1894 roku zmarł najstarszy w komitacie orawskim człowiek, dziewięćdziesięcioczteroletni jabłonczanin Ignacy Kaszparek. Cały majątek, w tym 6 tysięcy forintów w gotówce, przekazał na kościół parafialny.

Kalendarium

1
1368

Kazimierz Wielki ustanowił na terenie Jabłonki urząd strażnika solnego przy trakcie solno-miedziowym na granicy Królestwa Polskiego i Królestwa Węgierskiego.

2
30.03.1597

Potwierdzał prawa wydane przez matkę i zezwolił na osadzenie dwóch kolonistów na gruntach sołtysich. W rezultacie powstało potężne trzyłanowe gospodarstwo sołtysie ze znaczną liczbą chłopów podlegających jego sądowi i płacącemu mu daniny.

3
1597

Pierwsza pewna informacja o zborze pochodzi z wpisu z 1602 roku wykonanego na przywileju Jerzego Thurzona z 1597 roku.

4
1613

Rozpatrywał w obliczu oficjalisty dworskiego sporne kwestie poddanych z wyjątkiem spraw kryminalnych. Instancją apelacyjną pozostawał sąd na Zamku Orawskim.

5
02.06.1672

Świątynia w Jabłonce stała się filialnym kościołem parafii w Orawce

6
od 1678 do 1683

Po stronie habsburskiej w wojnie wzięły udział oddziały hetmana wielkiego litewskiego Kazimeirza Sapiehy, prowadząc regularny rabunek wsi orawskich.

7
od 1715 do 1716

Głód zmusił do emigracji około 1/3 ludności całej Górnej Orawy

8
13.06.1958

Przywrócono granicę z przed 1938 roku

Bibliografia

Ruciński Henryk, "Chrześcijaństwo na Orawie do końca XVIII wieku", Białystok 2001
Młodziejowski Jerzy, "Orawą... Podhalem... Spiszem... Gawęda krajoznawcza", Warszawa 1983
Semkowicz Władysław, "Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy, t. 1: Dokumenty", Zakopane 1932
Semkowicz Władysław, "Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy, t. 2: Listy i akta", Zakopane 1939
"Spisz i Orawa w 75. rocznicę powrotu do Polski północnych części obu ziem", Kraków 1995
Trajdos Tadeusz, "Dzieje i kultura Orawy", Kraków 1993
"Góry i góralszczyzna w dziejach i kulturze pogranicza polsko-słowackiego (Podhale, Spisz, Orawa, Gorce, Pieniny)", Nowy Targ 2005
Kowalczyk Marcin, Rutkowski Maciej, "Cmentarze Orawy", Zubrzyca Górna 2007
"Jabłonka – stolica polskiej Orawy. Historia i współczesność", Nowy Targ-Jabłonka 2016

Jak cytować?

Stanisław Witecki, "Jabłonka", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/jablonka-6

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności