Harbutowice

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Sułkowice
Tagi
Armia Krajowa Babica Beskid Makowski bieda browar elektryfikacja emigracja epidemia folwark Habsburgowie Izdebnik konfederacja Lanckorona Mikołaj Zebrzydowski Montleart partyzantka pijaństwo prawo niemieckie PSL rabacja sołectwo starostwo Strzelec szkoła tenuta zaraza
Autor opracowania
Artur Karpacz
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Harbutowice są położone w wysuniętej najdalej na wschód części Beskidu Makowskiego, w paśmie Babicy. Wieś ulokowano na różnie ukształtowanym terenie, którego wysokość waha się od 320 m n.p.m. w dolinie rzeki Harbutówki do 682 m n.p.m. na północnym stoku Babicy. Okoliczną szatę roślinną stanowią przede wszystkim lasy liściaste, a miejscowość ma charakter rolniczy. W pobliżu znajdują się m.in. Sułkowice, Palcza, Lanckorona i Bieńkówka.

Streszczenie dziejów

Harbutowice powstały najprawdopodobniej na przełomie XIII i XIV wieku podczas wzmożonej akcji kolonizacyjnej na terenie Beskidu Makowskiego. Wieś lokowano na prawie niemieckim, a pierwszym sołtysem został niejaki Herbert, od którego osada wzięła swą nazwę. W drugiej połowie kolejnego stulecia Harbutowice stały się częścią uposażenia starostwa niegrodowego z siedzibą w Lanckoronie, zarządzanego do końca epoki staropolskiej przez rodziny Lanckorońskich, Wolskich, Zebrzydowskich, Czartoryskich i Wielopolskich. Osada należała do jednych z większych w regionie, a rozmiar jej gruntów ornych z początkowych 10 łanów (ponad 200 ha) ograniczył się do niecałych 5 w XVII wieku. Z racji położenia w dolinie rzeki, wieś miała charakter rolniczy z działającym w pobliżu folwarkiem, młynem i karczmą. Po potyczkach konfederatów barskich i rozbiorach Polski ziemie dawnego starostwa przejęła książęca rodzina de Montléart. Pierwsza połowa XIX stulecia to okres klęsk żywiołowych, nieurodzaju i epidemii, zakończonych rabacją chłopską w 1846 roku. Brak wyraźnej poprawy sytuacji materialnej chłopów po zniesieniu pańszczyzny i permanentny niedobór żywności przy szybko rosnącej licznie ludności spowodowały poszukiwanie zarobku na emigracji. Celowano w pracę tymczasową na tzw. saksach w Niemczech, Danii, Francji czy na Węgrzech. Dzięki położeniu z dala od frontu działań zbrojnych pierwsza wojna światowa przebiegła w okolicy w miarę spokojnie. W okresie międzywojennym wieś nadal przynależała administracyjnie do powiatu wadowickiego. Organizowano naukę w szkole powszechnej, założono ochotniczą straż pożarną i „Związki Strzeleckie”. Okupacja hitlerowska były dla regionu najtragiczniejszym okresem w jego dziejach. Granicę między III Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem wytyczono na Skawie. Chłopów zmuszono do oddawania obowiązkowych kontyngentów żywności, co z rosnącym poziomem frustracji doprowadziło do zawiązania oddziałów konspiracyjnych Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Po zakończeniu wojny władze komunistyczne przystąpiły wpierw do stworzenia nowej administracji w regionie, która miałaby się zająć realizacją reformy rolnej. Następnie rozpoczęto elektryfikację wsi i pokrycie starych, zniszczonych dróg asfaltem.

Dzieje miejscowości

Średniowieczne osadnictwo na obszarze Beskidu Makowskiego sięga XIII wieku. Tereny te pierwotnie porastała rozległa Puszcza Karpacka (znana z dokumentów jako „Wielki Las”), stanowiąca naturalną granicę między ziemią krakowską, księstwem opolsko-raciborskim i Królestwem Węgier. W 1274 roku doszło do zatargu między Bolesławem Wstydliwym a Władysławem Opolskim, ograniczającym wpływy księcia krakowskiego po rzekę Skawę. Chcąc jednak utrzymać częściową władzę w regionie, Bolesław w 1278 roku nadał przedstawicielom rodu Radwanitów z podkrakowskich Radwanowic prawo do zakładania wsi i polowania w lasach aż po granicę węgierską. Zapewne wówczas Harbutowice przeniesiono z prawa polskiego na niemieckie, nadając wsi nową strukturę organizacyjną. Osada otrzymała nazwę Erbordi villa, co wskazywałoby na niejakiego Herberta, najprawdopodobniej zasadźcę i pierwszego sołtysa. Jej areał obejmował 10 roli (łanów) typu frankońskiego (stosowanych na terenach wyżynnych), co dawało w przeliczeniu ponad 230 hektarów. Sołectwo liczyło 4 łany (ponad 90 ha) i zawierało dodatkowo las oraz skotnicę, czyli pastwisko wraz z drogą. Po lokacji pobliskiej Lanckorony w 1366 roku Kazimierz Wielki włączył m.in. Harbutowice w skład uposażenia nowo założonego miasta (od tej pory blisko 20 osad w regionie Beskidu Makowskiego stanowiło dobra własne monarchy, zwane potocznie „królewszczyzną”). Początkowo zarządzał nimi specjalnie oddelegowany do tego starosta niegrodowy, lecz już w końcu XIV stulecia włości zaczęto oddawać w tzw. tenutę, czyli dzierżawę osobom szczególnie zasłużonym dla kraju. Jako pierwszy urząd objął Sptyko z Melsztyna z rodu Leliwitów, a po jego niefortunnej śmierci w bitwie nad Worsklą w 1399 roku majątek trafił do Zbigniewa z Brzezia herbu Zadora, protoplasty rodziny Lanckorońskich. W XV wieku Harbutowice były jedną z największych i najbogatszych wsi w starostwie (ich wartość wahała się między 70 a 80 grzywnami). Władanie Zadorczyków zakończyło się w 1512 roku, kiedy kasztelan krakowski Spytko z Jarosławia za zgodą króla Zygmunta Starego, wykupił tenutę wraz z miastem i 15 wioskami. W latach dwudziestych XVI stulecia starostwo przeszło w ręce Mikołaja Wolskiego, który okazał się sprawnym gospodarzem i administratorem dóbr, nadając liczne przywileje, sprowadzając osadników i zakładając nowe wsie. Z najstarszych rejestrów poborowych z lat 1530 i 1542 można się dowiedzieć, że odprowadzono podatek jedynie od 3,5 łana (około 80 ha) oraz młyna i karczmy. Więcej informacji znajduje się w inwentarzu tenuty lanckorońskiej z 1564 roku. Otóż według spisu 31 kmieci zapłaciło czynsz w wysokości 5 groszy i 10 denarów (łącznie prawie 4 i 1/2 grzywny). Do tego na utrzymanie zamku oddano 36 groszy obiednego, 93 kury, 31 serów i 5 kop jaj. Ponadto we wsi mieszkało 14 zagrodników, w tym jeden na wolniźnie, 6 świeżo osadzonych i 7 płacących 42 groszy czynszu. Jak można zauważyć z powyższych wyliczeń, miejscowa ludność zajmowała się głównie produkcją rolną. Dodatkowo, korzystając z bogactwa okolicznych lasów, wyrabiano beczki i gonty, sprzedawane później w Krakowie.
W 1588 roku dzierżawcą starostwa lanckorońskiego został Mikołaj Zebrzydowski herbu Radwan, fundator słynnej drogi Męki Pańskiej i klasztoru Bernardynów w Zebrzydowicach (dziś Kalwaria Zebrzydowska). Kolejny rejestr poborowy z 1629 roku pokazuje, że areał w Harbutowicach powiększył się zaledwie o niecały łan. Proces ten można połączyć z napływem osadników w słabo zaludnione tereny Beskidów, co nastąpiło już w połowie XVI stulecia. Zagospodarowano wówczas niewielki podgórski obszar w pobliżu wsi, począwszy od dzisiejszej Filipówki po Dylągówkę, adaptując strome stoki Szklanej Góry. W drugiej połowie lat XVII wieku region wpierw spustoszyły wojska szwedzkie, a następnie sparaliżowały bunty chłopskie pod rządami tenutariuszy Marianny ze Stadnickich Zebrzydowskiej (1667-1676) i Józefa Bogusława Słuszka (1699-1700). Pomimo niefortunnych wydarzeń Harbutowice nadal rozwiały się stopniowo, co potwierdza pobór z 1680 roku. Podatek uiszczono od 4 łanów (około 100 ha), a we wsi naliczono 14 zagród z rolami, 3 komorników z bydłem (3 bez bydła), 3 rzemieślników i 2 przekupniów, którzy łącznie zapłacili 373 zł. Co więcej, w miejscowości funkcjonował browar i folwark należący do starostwa, którymi administrowali rządca, pisarz i leśnik. Niemałe spustoszenie w okolicy spowodowała pierwsza wojna północna (1700-1721) i towarzysząca jej epidemia dżumy. W czasach saskich wieś liczyła 56 dymów, zamieszkiwanych przez 18 kmieci, 22 zarębników i 13 chłopów małorolnych. Roczna wartość podatku wzrosła do 894 zł, przy jednoczesnym zubożeniu osady. W drugiej połowie XVIII wieku Lanckorona i tereny królewszczyzny były miejscem zmagań konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi. 23 maja 1771 doszło do bitwy na Dziale Paleckim między oddziałami polskimi, dowodzonymi przez Charlesa Françoisa Dumourieza a armią rosyjską Aleksandra Suworowa. Po półgodzinnej walce konfederaci musieli ustąpić, grzebiąc w pobliskim lesie około 300 zabitych towarzyszy. Rok później doszło do pierwszego rozbioru Polski i województwo krakowskie aż po linię Wisły znalazło się pod panowaniem Austrii. Po śmierci ostatniego starosty, Józefa Wielopolskiego (zm. 1774), zaborca wystawił dawne dobra tenuty na licytację. Nabyła je księżna kurlandzka Franciszka z Krasińskich, żona księcia Karola Wettina (syna poprzedniego króla Rzeczypospolitej Augusta III), przekazując następnie majątek swej córce Marii Krystynie, primo voto de Carignan (od 1800 roku związanej z księciem francuskim Juliuszem Maksymilianem de Montléart). Harbutowice zamieszkiwało wówczas 868 osób w 146 domach.

Pierwsza połowa XIX stulecia to w regionie Beskidu Makowskiego okres klęsk żywiołowych, nieurodzaju i epidemii. Najpierw w 1806 roku chłopi wcieleni do wojska austriackiego na czas kampanii napoleońskich, wracając z frontu, przynieśli „zgniłą gorączkę”, jak określano wtedy cholerę. Następnie w sierpniu 1813 roku wystąpiły słoty, wywołując niespotykaną do tej pory powódź na Skawie. Kolejnym tragicznym wstrząsem była rabacja z 1846 roku, po której przyszły ciężkie lata nieurodzaju i zarazy (poprzedziły ją dwie wielkie powodzie, niszczące zebrane plony). Rok później epidemia duru brzusznego i tyfusu zabrała w Harbutowicach aż 356 osób (w tym 133 przypadki śmierci głodowej. Warto dodać, iż lokalne duchowieństwo uznało wzmożony pomór wśród ludzi jako karę boską za wcześniejszą rabację!) Wiosną 1848 roku cesarz Franciszek Józef wydał dekret znoszący wszelkie powinności pańszczyźniane chłopów wobec szlachty i duchowieństwa. Nie poprawiło to zbytnio ciężkiej doli ludności wiejskiej, której trudną sytuację w 1855 roku opisała Maria Steczkowska: „Nie słychać tu wesołego śpiewu ptaszków, ryku bydła, szczekania psów. Biedni mieszkańcy nie są w stanie utrzymać bydła […] Tu nawet psów się nie chowa, bo od czasów jak padła zaraza na ziemniaki, najgłówniejszy plon tej jałowej ziemi, nie ma czym żywić tego wiernego stróża i przyjaciela. O jakże smutny widok takiej nędzy!”

We wsi nadal funkcjonował folwark i browar, zasilane przez młyn ustawiony na odnodze Harbutówki. W 1869 roku odsetek lasów i pastwisk wynosił 35% (750 morgów), a gruntów ornych 39% (846 morgów). W roczniku statystycznym Królestwa Galicji i Lodomerii z 1880 roku (zw. Szematyzmem) Harbutowice zamieszkiwało 1306 osób wyznania rzymskokatolickiego. W 1889 roku księżna Wilhelmina de Montléart podarowała swoje dobra arcyksięciu Rainerowi Karolowi Habsburgowi, który w Izdebniku założył zakład produkujący ekskluzywne alkohole (likiery i nalewki). Pod koniec XIX wieku zmodernizowano drogę prowadzącą z Sułkowic do Zembrzyc, upamiętniając inwestycję pomnikiem dedykowanym namiestnikowi Galicji, hrabiemu Kazimierzowi Badeniemu i marszałkowi krajowemu Eustachemu Sanguszce. W 1900 roku otwarto w Harbutowicach pierwszą szkołę ludową, kierowaną przez Franciszka Kusia, autora barwnych wspomnień zawierających opis mentalności i zwyczajów ludności Beskidu Makowskiego. W pierwszym roku nauki edukację pobierało 74 uczniów, a 5 lat później aż 206. Przed 1910 rokiem wzniesiono nowy budynek szkoły, posiadającej już status dwuklasowej placówki oświatowej. Nauczyciel przyczynił się także do otwarcia w 1904 roku ochotniczej straży pożarnej, funkcjonującej początkowo w prowizorycznie przystosowanym do tego spichlerzu gminnym. Do zasług Franciszka Kusia należało też założenie we wsi organizacji „Strzelca”, której członkowie angażowali się w wycieczki krajoznawcze i uroczystości patriotyczne (np. obchody setnej rocznicy śmierci księcia Józefa Poniatowskiego w bitwie pod Lipskiem w 1813 roku). Warto podkreślić, że dużą rzeszę zwolenników w regionie zyskiwało intensywnie działające „Polskie Stronnictwo Ludowe”, niejednokrotnie agitujące przeciwko lokalnemu klerowi.

Brak wyraźnej poprawy sytuacji materialnej chłopów po zniesieniu pańszczyzny i powtarzające się klęski nieurodzaju spowodowały poszukiwanie zarobku na emigracji. Pomimo zastosowania nowinek technologicznych, jak melioracje czy nawozy chemiczne, samo rolnictwo czy drobne rzemiosło nie wystarczało już do zaspokojenia potrzeb gwałtownie rosnącej liczby ludności. Szansą na lepsze życie był rozwój przemysłu lekkiego w okolicy, co powiodło się jedynie w Sułkowicach. Fala wyjazdów rozpoczęła się na początku XX wieku, lecz jej apogeum przypadło na drugą dekadę tegoż stulecia. Celem emigrantów było znalezienie tymczasowej pracy na tzw. saksach w Niemczech, Danii, Francji czy na Węgrzech. Miejscowi proboszczowie utyskiwali na szerzące się podczas wyjazdów pijaństwo, upadek obyczajów i wzrost liczby nieślubnych dzieci. Ksiądz Marcin Zdebski z Harbutowic w 1910 roku zanotował, że „lud tutejszy jest biedny, gdyż i ziemia nieurodzajna i zarobku brak. Dlatego mnóstwo ludzi, zwłaszcza parobków i dziewcząt emigruje […] zarobek roczny parobków wynosi około 200 kr, a dziewcząt 150-180 kr, jednakże moralność obniża się stopniowo stosownie do lat pobytu za granicami kraju. W ostatnim roku bardzo wielu wyjechało do Ameryk z tej parafii, przeważnie ludzi żonatych”.

Pod koniec 1913 roku ksiądz Zdebski pisał także o pladze pijaństwa w regionie, wyrażając swoje niezadowolenie w słowach: „Mimo tak ciężkiego roku, karczmarze nie narzekali na brak dochodu […] Karczmy zawsze były pełne. Dziwna rzecz, że gdy przyszło składać się na plebanię, to się ludziom ciężko widziało, że zły rok, a tracić pieniądze na pijaństwo, to nikt nie powiedział: «nie pij, bo zły rok». Taka natura chłopska”.

Dzięki położeniu z dala od frontu działań zbrojnych pierwsza wojna światowa przebiegła w okolicy w miarę spokojnie. Poza obowiązkowym poborem mężczyźni zaciągali się do Legionów Polskich utworzonych w Krakowie przez Józefa Piłsudskiego. Pozostali chłopi wznosili tymczasowe umocnienia na pobliskich wzgórzach w kierunku Jordanowa. Spośród zwerbowanych mieszkańców wsi na różnych frontach zginęło „tylko” 10-15 osób. Należy pamiętać, że w wielu przypadkach domostwa opuścili główni żywiciele rodzin, co spowodowało brak rąk do pracy i skutkowało niedoborem oraz rosnącą drożyzną produktów spożywczych. Coraz częściej pojawiały się problemy z zaopatrzeniem w zboża, paszę czy nawet ziemniaki. Ponadto praktycznie przez całą wojnę traktem podążały transporty wojskowe, wioząc rannych, którzy niejednokrotnie kończyli swe życie na tutejszym cmentarzu. Po upadku monarchii austro-węgierskiej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku nastroje społeczne w regionie obróciły się przeciwko Żydom. Oskarżano ich o czerpanie ogromnych korzyści z handlu reglamentowanymi towarami. W kronice parafialnej ksiądz Zdebski pisał, że: „tak postępował rząd austriacki, że Żydom dostarczał potajemnie nafty, cukru i tytoniu a to Żydzi żądali cen wyrafinowanych a jeszcze w dodatku wiktuałów. Z tego powodu w dniach 8-13 listopada odbywały się rabunki i dewastacja sklepów i domów żydowskich”.
Niepokój proboszcza budziły także poglądy, jakie przynosili żołnierze powracający z frontu wschodniego. Odnotował, że: „nasiąkali indyferentyzmem religijnym a wróciwszy do domów prowadzili mowy w największym stopniu gorszące hierarchii i nauce katolickiej […] Byli oni świadkami rabunków bolszewickich w Rosji i dlatego grunt był bardzo podatny pod hasło przedwyborcze: rozdział obszarów dworskich i plebańskich między chłopów”.

Razem ze zdemobilizowanymi wojskowi wędrowała wyjątkowo niebezpieczna grypa zwana hiszpanką, która szczęśliwie nie zebrała w Harbutowicach tak strasznego żniwa, jak w innych częściach Europy (zmarło na nią „jedynie” 11 osób). W pierwszych latach odrodzonego państwa polskiego wieś nadal przynależała administracyjnie do powiatu wadowickiego. Dobra arcyksięcia Rainera Karola Habsburga zakupił Bank Realny we Lwowie, przekształcając dawne zakłady produkujące wyroby alkoholowe w Izdebnickie Zakłady Przemysłowe S.A. (w 1922 roku firmę nabył Jakub Lewakowski). Naczelnikiem gminy Sułkowice wybrano Józefa Piątka z PSL „Piast”, a w skład rady weszły 24 osoby. Rządom „ludowców” ostro sprzeciwiał się proboszcz Marcin Zdebski, stwierdzając, iż „kieruje nimi głupota ludzka, zakorzeniona od dawien dawna nieufność do pana i do księdza oraz agitacja chłopska”.

Przewrót majowy w 1926 roku dał władzy państwowej możliwość sfałszowania kolejnych wyborów samorządowych w 1930 roku, które z wyraźną przewagą wygrał w regionie Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem wraz z PPS (Polską Partią Socjalistyczną). Podczas wielkiego kryzysu (1929-1934) podejmowano próby restrukturyzacji rolnictwa na zasadzie hodowli konkretnych ras bydła, np. krów „łaciatych”, celem łatwiejszego zbytu pochodzących od nich produktów mlecznych i mięsnych. Niestety pomysł ten upadł wskutek sprzeciwu krakowskiej Ekspozytury Spółdzielni Rolniczych wobec mleczarni i zakładów przemysłowych w Izdebniku. Jednocześnie w tak trudnych czasach miejscowa szkoła powszechna kierowana przez Mieczysława Grzybowskiego prowadziła rozmaite zajęcia dla dzieci. Do tradycji należało wiosenne „Święto lasu” z wycieczkami, obchody święta Konstytucji 3 Maja czy urodzin marszałka Józefa Piłsudskiego. Natomiast starsi mieszkańcy Harbutowic aktywizowali się w Związku Legionistów i Byłych Wojskowych oraz w reaktywowanych „Związkach Strzeleckich”.

Druga wojna światowa i okupacja hitlerowska były dla regionu najtragiczniejszym okresem w jego dziejach. Już 5 września 1939 wojska niemieckie wpadły w zasadzkę w Rudniku, na co odpowiedziały pacyfikacją ludności cywilnej (zabito 16 osób). Po zakończeniu kampanii wrześniowej granicę między III Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem wytyczono na Skawie. Chłopów zmuszono oddawania obowiązkowych kontyngentów żywności w wymiarze 50 kg zboża, 200 kg ziemniaków z hektara, 100 kg mięsa wołowego i 300 litrów mleka rocznie. Z powodu niedoborów jedzenia i złych warunków sanitarnych w 1940 roku wybuchła epidemia czerwonki. Rozpoczęto również przymusowy pobór mężczyzn do służby budowlanej („Baudienst”), po czym kierowano ich do obozu pracy w Płaszowie pod Krakowem. Terror, prześladowania i szykany ludności doprowadziły do zorganizowania pierwszych komórek ruchu oporu Związku Walki Zbrojnej, przekształconego później w Armię Krajową. Bez wątpienia najstraszniejszym dniem w trakcie okupacji Beskidu Makowskiego była obława w nocy z 23 na 24 lipca 1944, kiedy Niemcy zabili prawie 30 osób. Otoczywszy kordonem Sułkowice, hitlerowcy wypędzili ludzi z domów i zgromadzili ich na rynku. Część z zatrzymanych gestapo zabrało na przesłuchanie, a po torturach przedstawiono im zarzuty przynależności do organizacji niepodległościowych i skazano na śmierć przez rozstrzelanie. Powyższa pacyfikacja wstrzymała działalność Armii Krajowej w terenie, gdyż obawiano się kolejnej podobnej akcji. Dopiero w październiku objął dowództwo w rejonie oddelegowany z obwodu olkuskiego porucznik Gerard Woźnica „Hardy”. W trakcie ofensywy wojsk radzieckich w styczniu następnego roku partyzanci „Hardego”, „Tadka” z Armii Ludowej i sowieckiego oddziału zwiadowczego „Głos” kapitana Jewgienija Bieriezniaka „Michajłowa” stoczyli pierwsze potyczki w Paśmie Babicy z wycofującymi się Niemcami.

Po zakończeniu wojny władze komunistyczne przystąpiły wpierw do stworzenia nowej administracji w regionie, która miałaby się zająć przede wszystkim realizacją reformy rolnej i parcelacją gospodarstw większych niż 50 ha. W 1948 roku rozpoczęto na wielką skalę elektryfikację wsi i pokrycie starych, zniszczonych dróg asfaltem. Uruchomiono zajęcia w Średniej Szkole Zawodowej w Harbutowicach, gdzie działały propagandowe organizacje: Liga Przyjaciół Żołnierza i Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. W latach pięćdziesiątych przebudowano gmach Ochotniczej Straży Pożarnej. Jej komendantem został Leon Kania, były żołnierz armii generała Władysława Andersa, inwigilowany później przez Urząd Bezpieczeństwa. Po reformie administracyjnej z 1975 roku Harbutowice pozostały w województwie krakowskim. W 1983 roku rozpoczęto budowę Domu Strażaka. Następnie wzniesiono nowy gmach szkolny i Dom Nauczyciela, a dawny Dom Ludowy przemianowano na Wiejski Dom Kultury. Po transformacji ustrojowej w 1989 roku z inicjatywy wojewody krakowskiego Tadeusza Piekarza powołano Dom Pomocy Społecznej. Później przy szkole podstawowej im. Jana Pawła II wystawiono nowoczesną salę gimnastyczną. W 2001 roku otwarto rezerwat przyrody Las Gościbia, obejmujący południowo-wschodnią część wsi. Do dziś przetrwało tradycyjne rzemiosło ludowe w postaci wyrobu mioteł brzozowych, grabi do siana czy kosisk. Obecnie turyści często odwiedzają Harbutowice ze względu na pobliski stok narciarski ulokowany na Szklanej Górze.

Ciekawostki

W czasie bitwy pod Limanową w listopadzie 1914 roku w Harbutowicach nocowali Prusacy, zachowując się wyjątkowo poprawnie.

W regionie Beskidu Makowskiego dominowała lokalna odmiana stroju krakowskiego. Jako okrycie wierzchnie mężczyźni nosili głównie białe płótniaki podszywane czerwonym materiałem, czarne spodnie i obfite berety zwane „myckami”. Według Franciszka Kusia mieszkańcy Harbutowic ubierali się „po góralsku w kierpce na nogach i guńce na grzbiecie”. Kobiety nosiły obowiązkowo białe fartuchy, grube spódnice, serdaki i czerwone korale.

Począwszy od narodzin, poród odbierały tzw. babki, czyli starsze kobiety mające w tej materii pewne umiejętności wynikające z wieloletniego doświadczenia. Ze względu na dużą śmiertelność, dzieci chrzczono od razu po urodzeniu, po czym na czas rekonwalescencji matki niemowlętami zajmowali się tzw. kumotrowie. Płaczącym dzieciom podawano do ssania gałganek zamoczony w syropie wyciskanym z buraka.

Najlepszymi momentami do zaobserwowania ludowej obrzędowości były wesela. Na wyprawę panny składała się poducha, pierzyna i najlepiej siedem spódnic. Przed uroczystością urządzano „wyskubki”, czyli skubanie pierza na poduszki dla młodej. Była to okazja do śpiewu i snucia różnych opowieści o strachach, zmorach i innych fantastycznych stworzeniach. Ślub zawierano przed południem, a całą wieś o ceremonii powiadamiali drużbowie.

Kalendarium

1
od 13 wiek do 14 wiek

prawdopodobna lokacja wsi

2
od 1325 do 1327

spisy świętopietrza potwierdzają istnienie parafii w Harbutowicach

3
14 wiek

wieś weszła w skład uposażenia starostwa lanckorońskiego

4
1564

najstarszy opis struktury społecznej wsi oraz wysokości podatków uiszczonych przez mieszkańców w inwentarzu starostwa lanckorońskiego

5
1529

najstarszy krótki opis uposażenia parafii

6
1598

opis kościoła w pierwszej wizytacji przeprowadzonej z polecenia biskupa krakowskiego i kardynała Jerzego Radzwiłła

7
18 wiek

parafię wcielono do świątyni pw. Wszystkich Świętych w Sułkowicach

8
18 wiek

wieś liczyła 56 dymów, zamieszkiwanych przez 18 kmieci, 22 zarębników i 13 chłopów małorolnych

9
1771

bitwa na Dziale Paleckim między konfederatami barskimi, dowodzonymi przez Charles’a François’a Dumouriez’a, a armią rosyjską Aleksandra Suworowa.

10
1800

Harbutowice zamieszkiwało 868 osób w 146 domach

11
19 wiek

spalenie się drewnianego kościoła

12
1828

zakończenie budowy nowego, murowanego kościoła

13
1847

epidemia duru brzusznego i tyfusu zabrała w Harbutowicach aż 356 osób (w tym 133 przypadki śmierci głodowej)

14
1869

dsetek lasów i pastwisk we wsi wynosił 35 % (750 morgów), a gruntów ornych 39 % (846 morgów)

15
1895

zmodernizowano drogę prowadzącą z Sułkowic do Zembrzyc, upamiętniając inwestycję pomnikiem dedykowanym namiestnikowi Galicji, hrabiemu Kazimierzowi Badeniemu i marszałkowi kraju Eustachemu Sanguszce

16
1900

otwarto w Harbutowicach pierwszą szkołę ludową, kierowaną przez Franciszka Kusia

17
1904

powołanie ochotniczej straży pożarnej

18
20 wiek

wzmożona emigracja chłopów z regionu na tzw. saksy do Niemiec, Danii, Francji czy na Węgry

19
od 1911 do 1912

wymieniono pokrycie dachu na blaszane, odmalowano trzy ołtarze i ambonę oraz zaczęto rozbudowywać kamienny parter plebanii o dodatkową kondygnację

20
od 1916 do 1912

armia austriacka skonfiskowała dwa zabytkowe dzwony datowane na XVI wiek

21
1918

Dobra arcyksięcia Rainera Karola Habsburga zakupił Bank Realny we Lwowie, przekształcając dawne zakłady produkujące wyroby alkoholowe w Izdebnickie Zakłady Przemysłowe S.A. (w 1922 roku firmę nabył Jakub Lewakowski)

22
1922

reaktywacja parafii po około 200-letniej przerwie

23
od 1932 do 1935

budowa murowanej kaplicy w Palczy

24
od 23.07.1944 do 24.07.1944

obława i pacyfikacja mieszkańców Sułkowic przez wojska hitlerowskie

25
1948

rozpoczęto na wielką skalę elektryfikację wsi i pokrycie starych, zniszczonych dróg asfaltem

26
20 wiek

generalny remont świątyni

Bibliografia

Bobeł Franciszek, "Kościół w Harbutowicach pod wezwaniem Najświętszego Imienia Maryi", Kraków 2003
Kurtyka Janusz, "Herbortowice" , [w:] "Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 2" , s. 146-148
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 3", Warszawa 1882
Sadowski Piotr, "Monografia gminy Sułkowice ", Sułkowice 2006

Jak cytować?

Artur Karpacz, "Harbutowice", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/harbutowice-1

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności