Biórków Wielki

Opis topograficzny

Biórków Wielki to wieś w gminie Koniusza w powiecie proszowickim województwa małopolskiego. Znajduje się na terenie płaskowyżu proszowickiego stanowiącego południową część niecki nidziańskiej. Krajobraz wsi charakteryzuje się łagodnymi wzniesieniami i brakiem większych cieków wodnych. W centrum miejscowości jest natomiast kilka dużych stawów rybnych. Biórków Wielki zlokalizowany jest kilkaset metrów na północ od historycznego traktu Kraków – Wiślica.

Streszczenie dziejów

Pierwsze informacje o Biórkowie pochodzą z XIV wieku. W latach 1343-1358 właścicielami wsi byli rycerz Wilczko i jego żona Małgorzata, prawdopodobnie fundatorka miejscowego kościoła. W XIV i XV wieku miejscowość przechodziła w różne ręce. W 1452 roku ufundowano nowy kościół parafialny, a w latach 1470-1480 Jana Długosz odnotował istnienie dworu. W 1581 roku należący do rodziny Stadnickich Biórków był zamożną wsią parafialną, w której mieszkało kilku rzemieślników i funkcjonował młyn. W 1629 roku właścicielem miejscowości był Teofil Szembek, który w 1633 roku ufundował nowy kościół parafialny. W 1777 roku wieś kupił Józef Puszet i wzniósł nowy klasycystyczny dwór. W 1795 roku w wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej Biórków został włączony do habsburskiej Galicji Zachodniej, a po pokoju w Schönbrunn w 1809 roku znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 roku wieś weszła w skład Królestwa Polskiego. Powstanie granicy z Rzeczpospolitą Krakowską znacznie utrudniło sprzedaż zboża. W 1846 roku część miejscowych włościan napadała na dwory i podróżującą szlachtę. W konsekwencji powstania styczniowego władze carskie ogłosiły uwłaszczenie chłopów. Pod koniec XIX wieku wielu mieszkańców wyemigrowało za pracą do Zagłębia Dąbrowskiego. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku Biórków znalazł się na terenie województwa kieleckiego. W okresie międzywojennym w okolicy powstawały koła Stronnictwa Ludowego i młodzieżowego Związku Młodzieży Polskiej „Wici”, a w 1937 roku chłopi uczestniczyli w zakazanym przez policję zlocie ludowym w Racławicach. W czasie okupacji wieś znalazła się na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Latem 1944 roku polskie podziemie wyparło wojsko niemieckie i utworzyło tzw. Rzeczpospolitą Proszowsko-Kazimierską, której władze działały przez około miesiąc. Armia Czerwona wkroczyła do wsi w połowie stycznia 1945 roku. Po drugiej wojnie światowej majątek ziemski w Biórkowie przeszedł na własność skarbu państwa, a pałac w kolejnych latach często zmieniał swoje funkcje. W 1997 roku wyprowadziło się z niego będące ostatnim gospodarzem przedszkole i od tego czasu popada w coraz większą ruinę. Obecnie wieś jest sołectwem gminy Koniusza i siedzibą Szkoły Podstawowej im. Józefa Piłsudskiego.

Dzieje miejscowości

Pierwsze informacje o miejscowości zwanej początkowo Birkowem pochodzą z XIV wieku. W latach 1343-1358 właścicielem wsi funkcjonującej na prawie niemieckim był podstoli sandomierski, a od 1348 do 1373 roku kasztelan sandomierski Wilczko wraz z żoną Małgorzatą, która prawdopodobnie ufundowała miejscowy kościół, po raz pierwszy odnotowany w spisach świętopietrza w 1374 roku. W latach 1382-1389 jako dziedziczkę osady wzmiankowano Annę z Wiercicowa, wdowę po marszałku królestwa Janie Kolczku z Birkowa, a następnie majątek przejął jej szwagier Spytek Kolczek, podczaszy sandomierski. W 1410 roku nadał on klasztorowi Dominikanów w Krakowie 4 grzywny rocznego czynszu z karczmy w Birkowie położonej przy drodze z Krakowa do Proszowic. Po śmierci Spytka w 1411 roku część wsi odziedziczyli wdowa po nim Jadwiga i syn Zaklika, który w 1412 roku wykupił pozostały fragment od Jagienki wdowy po Grzegorzu z Łownicy, a następnie spłacił swoich przyrodnich braci Mikołaja i Andrzeja. Zaklika Kolczek zmarł w 1426 roku, a Birków przejęła wdowa Jagienka z Krzelowa i dzierżyła zapewne do śmierci w 1434 roku. Dokumenty z lat 1440-1448 poświadczają, że właścicielem wsi był Jan Birkowski, a w latach 1452-1473 Mikołaj Birkowski, miecznik krakowski, obaj herbu Topór. Nie wiadomo, czy byli oni spokrewnieni z rodziną Kolczków. W 1452 roku ufundowano nowy, drewniany kościół parafialny. W latach siedemdziesiątych XV wieku, jak wiadomo z opisu Jana Długosza, w Birkowie znajdował się dwór i osiem łanów kmiecych. W latach 1480-1482 właścicielem wsi był Jan Birkowski, a następnie miejscowość trafiła w ręce jego sióstr. W dokumencie z 1490 roku wymieniona jest Anna wdowa po Janie Gałce, a w 1492 roku wzmiankowano Barbarę, wdowę po Mikołaju Stadnickim ze Żmigrodu, wojewodzie bełskim i kasztelanie przemyskim. Para ta doczekała się trzech synów – Andrzeja, Jana i Stanisława, którzy odziedziczyli wieś po rodzicach i ciotce Annie w 1499 roku. W 1510 roku bracia dokonali podziału dóbr, a Birków przypadł Andrzejowi Stadnickiemu.
Według lustracji z 1564 roku w Biórkowie było siedem łanów kmiecych, z których pobierano podatki na rzecz skarbu królewskiego. W rejestrze poborowym z 1581 roku wymieniono natomiast 9 i pół łanu kmiecego, 4 gospodarstwa zagrodników z rolami, 14 gospodarstw zagrodników bez ról, 3 komorników z bydłem, 25 komorników bez bydła oraz 8 rzemieślników. Należąca w dalszym ciągu do Stadnickich wieś była bardzo zamożna. W rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku odnotowano, że właścicielem Biórkowa był Teofil Szembek, który dzierżawił majątek Janowi Pomykale. We wsi było wówczas 9 i pół łanu kmiecego, 4 zagrody z rolami, 12 zagród bez ról, 2 komorników z bydłem, 13 komorników bez bydła, 2 rzemieślników, piekarz i rzeźnik. Działały także dwa młyny. W 1627 roku spłonął kościół parafialny, a właściciel wsi wspomógł ukończoną w 1633 roku budowę nowej, istniejącej do dzisiaj, drewnianej świątyni. W 1657 roku w czasie potopu szwedzkiego wieś zajęli żołnierze siedmiogrodzcy, którzy skatowali na śmierć plebana Marcina Brzeskiego. W okresie szwedzkiej okupacji gospodarka biórkowska najwidoczniej nie uległa zniszczeniu, ponieważ według rejestru poborowego z 1680 roku we wsi w dalszym ciągu funkcjonowało 9 i pół łanu kmiecego oraz 4 zagrody z rolami, 12 zagród bez ról, 13 komór bez bydła, 2 rzemieślników, piekarz, rzeźnik i dwa młyny. Właścicielami majątku pozostawała rodzina Szembeków.
Pewne wiadomości na temat wsi można znaleźć w aktach osiemnastowiecznych wizytacji parafialnych. Według protokołów z 1728 roku właścicielem wsi i kolatorem parafii był wojewoda podolski Stefan Humiecki. Jego syna Józefa Humieckiego, od 1754 roku kasztelana kamienieckiego, odnotowano jako dziedzica Biórkowa w 1747 roku. W latach siedemdziesiątych XVIII wieku Biórków i okoliczne wsie należały do Józefa Czartoryskiego, który w 1777 roku sprzedał majątek za 240 tysięcy złotych Franciszkowi Puszetowi. W latach 1783-1791 Biórków Wielki składał się̨ z dwóch części. W pierwszej, szlacheckiej, znajdowały się: nowo wybudowany dwór, 3 folwarki, 3 karczmy, 2 młyny, browar oraz 7 gospodarstw kmiecych, 20 zagrodniczych, 16 chałupniczych, jedna zagroda chałupnika bez ogrodu i gruntu oraz 10 gospodarstw rzemieślniczych. W jednym z młynów mieszkał ponadto felczer. W drugiej, parafialnej części wsi były plebania, organistówka, pozbawiony stałego funduszu mały szpital dla ubogich, dwie zagrody chałupników z ogrodami, pięć zagród chałupników bez ogrodu i gruntu oraz cztery zagrody bez ogrodu i gruntu. Przy kościele funkcjonowała szkoła parafialna, w której naukę̨ pobierało 10 uczniów. Łącznie w 1787 roku we wsi mieszkało 467 osób, w tym kilkunastu żydów. W 1794 roku chłopi z ziemi proszowickiej, w tym z Biórkowa, licznie zasili szeregi powstańcze pod dowództwem Tadeusza Kościuszki. W nieodległej Koniuszy naczelnik zebrał wojsko, które następnie odniosło zwycięstwo pod Racławicami.
W 1795 roku w wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej Biórków został włączony do habsburskiej Galicji Zachodniej. Podczas wojen napoleońskich, po pokoju w Schönbrunn znalazł się natomiast w granicach Księstwa Warszawskiego. W 1812 roku zmarł w Krakowie Józef Puszet, pozostawiwszy majątek synowi Stanisławowi Ignacemu. Po klęsce cesarza Francuzów, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 roku wieś znalazła się w granicach województwa krakowskiego Królestwa Polskiego. Powstanie granicy z Rzeczpospolitą Krakowską znacznie utrudniło sprzedaż zboża, co źle wpłynęło na miejscową gospodarkę. Z pewnością nie pomogła w trudnej sytuacji postawa Stanisława Puszeta, który niemal doszczętnie roztrwonił majątek odziedziczony po ojcu. W 1827 roku w Biórkowie były 32 domy i tylko 310 mieszkańców. W okolicy nie doszło do walk w czasie powstania listopadowego, ale przez wieś przeszedł zapewne niejeden ochotnik z monarchii habsburskiej i Wolnego Miasta Krakowa. W 1837 roku województwo krakowskie przekształcono w gubernię krakowską, a w 1841 roku kielecką. W 1844 roku z połączenia tej ostatniej oraz guberni sandomierskiej utworzono gubernię radomską. W 1846 roku do ziemi proszowickiej dotarły informacje o odbywającej się rzezi galicyjskiej, a część miejscowych chłopów także dopuściła się napadów na dwory i podróżującą szlachtę. Sytuacja była na tyle poważna, że południowo-zachodnie krańce Królestwa Polskiego odwiedził car Mikołaj I, by ogłosić dekret o nieusuwalności poddanych z uprawianej przez nich ziemi. W połowie XIX wieku właścicielem Biórkowa został Alfred Milieski późniejszy poseł na Sejm Galicyjski. Około 1857 roku przebudował on dwór biórkowski, prawdopodobnie według projektu Filipa Pokutyńskiego.
W czasie powstania styczniowego w nieodległej Igołomi doszło do kilku potyczek z oddziałami rosyjskimi, a pod Goszczą dyktatorem ogłoszono Mariana Langiewicza. W konsekwencji zrywu władze carskie ogłosiły uwłaszczenie chłopów, aczkolwiek włościanie dostali wyłącznie uprawianą przez siebie ziemię, a ponadto musieli zapłacić podatek, który przeznaczono na wypłatę odszkodowań dla ziemian. Przeprowadzona w ten sposób reforma rolna, brak rynków zbytu i lokalnego przemysłu skłoniły wielu mieszkańców ziemi proszowickiej do poszukiwania pracy poza miejscem zamieszkania, najczęściej w Zagłębiu Dąbrowskim. W 1867 roku przeprowadzono reformę administracyjną, w wyniku której Biórków stał się częścią gminy Wierzbno w powiecie miechowskim guberni kieleckiej. W 1885 roku we wsi było 38 domów i 312 mieszkańców, którzy gospodarowali na 182 morgach. Własność́ dworska, czyli folwarki w Biórkowie Wielkim, Biórkowie Małym, Wiktorii i Zielonej obejmowała łącznie 996 mórg. We wsi istniała wtedy szkoła elementarna. W XIX wieku miejscowość uległa podziałowi na Wysiółek Biórkowski, Podświercze (obecnie wieś Zielona), Gościniec (zwany dzisiaj Biórkowem Małym) oraz Biórków Wielki. W 1894 roku majątek ziemski w Biórkowie kupił od Alfreda Milieskiego Ignacy Paderewski. Transakcję zawarto przy złej koniunkturze, a zniszczony przez pożar folwark nie dawał dochodu nawet z uprawy buraków cukrowych, pszenicy i jęczmienia. Obawiając się̨ dalszych strat, znany pianista polecił rozparcelować i sprzedać dobra. Część ziemi wraz z dworem kupił w 1899 roku Marcjan Woźniakowski ożeniony z Marią, córką malarza Henryka Rodakowskiego. Według spisu obywateli ziemskich z 1909 roku Woźniakowski był właścicielem majątku składającego się z Biórkowa, Łyszkowic, Polikarcic i Rudna Dolnego. W 1916 roku córka dziedzica, Janina wyszła za Henryka Straszewskiego, który na mocy decyzji teścia przejął zarząd majątkiem.
Już na początku pierwszej wojny światowej wojska austro-węgierskie zajęły przygraniczne tereny Królestwa Polskiego, a w czasie walk w 1914 roku spłonęła cześć dworu Woźniakowskich. Okupanci bardzo szybko zaczęli zabiegać o przychylność miejscowej ludności. Już w 1915 roku zezwolili na wprowadzenie języka polskiego do szkół i administracji. W latach wojennych w okolicznych wsiach rozwinęło się życie polityczne, głównie za sprawą działalności organizacji wywodzących się z Galicji, zwłaszcza PSL-Piast i Polskiej Organizacji Wojskowej.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku Biórków pozostał częścią gminy Wierzbno w powiecie miechowskim należącym wówczas do województwa kieleckiego. Po śmierci Marcjana Woźniakowskiego w 1927 roku dwór przeszedł w ręce jego syna Henryka Woźniakowskiego, miłośnika koni i założyciela stadniny w Widzowie. Wcześniej, 23 kwietnia 1920 urodził się̨ Jacek Woźniakowski, historyk sztuki, pisarz eseista, założyciel wydawnictwa Znak i prezydent Krakowa latach 1990-1991. W okresie międzywojennym w okolicach Biórkowa prężnie rozwijał się ruch ludowy. Powstawały koła Stronnictwa Ludowego i Związku Młodzieży Polskiej „Wici”. Chłopi organizowali demonstracje i obchody świąt ludowych. W 1937 roku uczestniczyli w zakazanym przez policję zlocie ludowym w Racławicach.
Wojska niemieckie zajęły Biórków i podeszły pod Proszowice już 7 września 1939. Wieś wraz całym województwem kieleckim włączono w skład Generalnego Gubernatorstwa. Od początku okupacji w okolicy działała partyzantka, aczkolwiek większe akcje zaczęto przeprowadzać po scaleniu różnych organizacji w Armię Krajową w 1943 roku. Latem 1944 roku polskiemu podziemiu udało się wyprzeć wojsko niemieckie i utworzyć tzw. Rzeczpospolitą Proszowsko-Kazimierską, której władze działały przez około miesiąc. Armia Czerwona wkroczyła do wsi w połowie stycznia 1945 roku.
Po drugiej wojnie światowej majątek ziemski w Biórkowie został przejęty przez skarb państwa, a Henryk Woźniakowski przeprowadził się do Krakowa, gdzie oddał się malarstwu, którego w dzieciństwie uczył go Jacek Malczewski. W wyniku reformy administracyjnej z 1954 roku Biórków stał się gromadą w gminie Koniusza województwa krakowskiego. Do 1972 roku we dworze siedzibę miała rada gromadzka, a poszczególne pomieszczenia zajmowali byli pracownicy dworscy. W części budynku znajdowały się też biblioteka i klubokawiarnia. W 1972 roku dwór stał się siedzibą Gminnego Ośrodka Zdrowia. Po przemianach ustrojowych z 1989 roku przywrócono samorząd terytorialny, a mieszkańcy Biórkowa uzyskali wpływ na politykę gminy Koniusza. W latach 1995-1997 we dworze znajdowało się przedszkole, ale później budynek sukcesywnie niszczał i dzisiaj stanowi ruinę. Według uchwalonej w 2016 roku Strategii Rozwoju Gminy Koniusza należący do fundacji „Wczoraj i dziś” dwór w Biórkowie ma zostać do 2023 roku wyremontowany i stać się siedzibą centrum kultury. Obecnie wieś jest sołectwem gminy Koniusza i siedzibą Szkoły Podstawowej im. Józefa Piłsudskiego.

Ciekawostki

Córką ostatniego właściciela majątku biórkowskiego Jacka Woźniakowskiego jest europosłanka Roża Thun.

Bibliografia