Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Obraz z przedstawieniem św. Walentego został umieszczony na zasuwie prawego ołtarza bocznego Przemienienia Pańskiego. Dzieło powstało zapewne w malarskiej pracowni Antoniego lub Wincentego Krząstkiewiczów w Żywcu.

Opis

Obraz uzyskał kształt stojącego prostokąta. W centrum kompozycji przedstawiono na tle wnętrza kościelnego św. Walentego, błogosławiącego klęczącą przed nim kobietę. Święty stoi na kamiennym stopniu ołtarzowym. Został ukazany w trzech czwartych w lewo. Prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa, lewą zaś trzyma na głowie klęczącej przed nim kobiety. Jest to dojrzały mężczyzna o pełnej twarzy z rumianymi policzkami, otoczonej brązowym, krótkim zarostem i takimi samymi włosami, zaczesanymi na przedziałek, układającymi się przy końcach w niewielkie loki. Ma wysokie czoło, prosty nos i wydatne usta. Jego oczy są półprzymknięte powiekami, a spojrzenie skierowane na kobietę. Ubrany jest w białą albę obszytą przy rękawach i u spodu koronką oraz czerwony ornat z widoczną pod nim skrzyżowaną stułą i manipularz, założony na lewe przedramię. Barokowy ornat ozdobiony został złotą taśmą lamującą jego krańce oraz wyznaczającą z przodu białą kolumnę zdobioną haftowanymi gałązkami różanymi. Złotym galonem został także ozdobiony manipularz, dekorowany dodatkowo złocistym krzyżem równoramiennym. Taśmy ornatu oraz galon manipularza zostały ozdobione charakterystycznym grzebykowaniem. Klęcząca przed nim kobieta została ukazana w profilu. Ma lekko uniesioną głowę ze spojrzeniem skierowanym na świętego i modlitewnie złożone dłonie trzymane na wysokości piersi. Kobieta ma twarz o jasnej karnacji, prosty nos i wydatne, wąskie usta. Jej głowę okalają brązowe, długie włosy rozsypane na ramionach okryte długim, sięgającym kolan przeźroczystym, białym welonem, zdobionym haftowanym obramieniem oraz drobnymi kwiatuszkami. Spod welonu uwidacznia się błękitny płaszcz narzucony na ramiona oraz bordowa suknia, lamowana pod szyją złocistą tasiemką. W lewym rogu kompozycji klęczy na stopniu ołtarzowym asystujący błogosławieństwu kleryk. Jest to młody chłopak widoczny z profilu o ciemnych włosach, rumianych policzkach oraz drobnym nosie i ustach. Ubrany jest w czarną sutannę i białą komżę haftowaną u spodu. Przy jego kolanach stoi złocisty dzwonek z uchwytem. Za klęczącą kobietą stoi pięć postaci, z których w pełni widać trzy - mężczyznę i dwie tak samo ubrane kobiety. Stojący najbliżej prawej krawędzi obrazu mężczyzna ubrany jest w stylizowany strój polski. Ma owalną twarz o rumianych policzkach otoczoną brązowym, krótkim zarostem, wydatny nos i usta oraz szeroko otwarte ciemne oczy. Ubrany jest w czerwony płaszcz spięty fibulą na ramieniu, narzucony na niebieski kirys odsłaniający fragment jego lewego ramienia i ręki. Na głowie widoczna jest niebieska czapka z czerwonym otokiem, dekorowana na środku klejnotem z piórkiem. Obok mężczyzny z lewej strony widać dwie kobiety o owalnych twarzach, prostych nosach i wydatnych ustach z szeroko otwartymi ciemnobrązowymi oczami. Obie mają na głowach białoszare welony szczelnie owijające ich postacie. Za nimi widać fragmenty głów dwóch pozostałych postaci o ciemnych włosach z przedziałkiem na środku głowy. Za św. Walentym ukazano ołtarz nakryty białym obrusem z rozłożonymi paramentami do mszy świętej. Na mensie stoi złocisty kielich przykryty palką oraz otwarty z lewej strony mszał. Z tyłu widać kanony mszalne oparte o dwa srebrzyste świeczniki z płonącymi świecami i cynobrowe tabernakulum, na którym stoi srebrny krucyfiks. Powyżej widać fragment nastawy ołtarzowej z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Matki Boskiej Śnieżnej. Madonna obiema rękami podtrzymuje Dzieciątko, trzymając dodatkowo w lewej ręce białą chustę. Ubrana jest w niebieski maforion podbity zielenią oraz bordową suknię. Błogosławiący prawą ręką Jezus w lewej ręce trzyma kodeks Ewangelii. Ubrany jest w szkarłatną tunikę, a na odkrytych stopach widać sandały. Obraz zdobią korony wotywne oraz promieniste nimby i gwiazdki otaczające głowy Madonny i Dzieciątka. Z prawej strony obrazu widać fragment kolumny, a ponad nim rozpiętej zielonej tkaniny lamowanej złotą frędzlą. Natomiast w prawym, górnym rogu obrazu ukazano na tle architektury brązowo-umbrowe obłoki, otaczające świetliste tło, na którym przedstawiono nagiego uskrzydlonego aniołka trzymającego w rękach wieniec laurowy i palmę męczeństwa. Część jego ciała okrywa niebieska tkanina.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz ze św. Walentym w Jawiszowicach stanowi ciekawy przykład na wpółludowego dzieła powstałego najprawdopodobniej w żywieckiej pracowni Antoniego (1790-1870) lub Wincentego (1821-1889) Krząstkiewiczów. Za taką atrybucją przemawia sposób kształtowania twarzy postaci, zamiłowanie do ukazywania przeźroczystych welonów oraz do rozbudowanych, wielopostaciowych kompozycji, w których ważną rolę odgrywały elementy strojów oraz nagromadzone przedmioty. Zilustrowana scena odnosi się do prośby matki o uzdrowienie jej syna cierpiącego na epilepsje. Znamienne jest, iż artysta pominął w obrazie jego postać. Zapewne malarz posłużył się wzorem graficznym. Być może jest to ta sama osoba, która wykonała prawie identyczne przedstawienie zachowane w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Kętach. Z podobnego wzoru graficznego skorzystał twórca dziewiętnastowiecznego obrazu ołtarzowego w krakowskim kościele Paulinów na Skałce. Z tejże żywieckiej pracowni pochodzi znajdujący się w kościele w Jawiszowicach obraz Matki Boskiej Gromnicznej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Ostatnią konserwację obrazu wraz z nastawą przeprowadzili w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku Dorota i Bogusław Krówkowie z Krakowa.

Literatura

T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 436-437, il. 273a;
W. Jura, Krząstkiewicz Antonii (1790-1870), [w:] Słownik biograficzny Żywiecczyzny, t. 2, red. S. Białożyt i in., Żywiec 1997, s. 147-148;
W. Jura, Krząstkiewicz Wincenty (1821-1889), [w:] Słownik biograficzny Żywiecczyzny, t. 2, red. S. Białożyt i in., Żywiec 1997, s. 148-149;
R. Kalinowski, Ecclesia Sancti Martini Jawiszowice, Kraków 2017, s. 90.

Streszczenie

Obraz z drugiej połowy XIX wieku z przedstawieniem św. Walentego został umieszczony na zasuwie prawego ołtarza bocznego Przemienienia Pańskiego. Dzieło powstało zapewne w malarskiej pracowni Antoniego lub Wincentego Krząstkiewiczów w Żywcu.