Przemienienie Pańskie, Matka Boska z Dzieciątkiem

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Brzeszcze
Miejscowość
Jawiszowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Św. Marcina
Miejsce przechowywania
nawa kościoła
Identyfikator
DZIELO/13540
Kategoria
feretron
Ilość
1
Czas powstania
przełom XVIII i XIX wieku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
olej na płótnie, drewno srebrzone, marmoryzacja, techniki snycerskie
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Feretron z dwoma późnobarokowymi obrazami wykonano na przełomie XVIII i XIX wieku dla uświetnienia parafialnych procesji.

Opis

Feretron uzyskał kształt stojącego prostokąta. Tworzy go dwustronnie malowany na płótnie obraz, ujęty w profilowane, srebrzone ramy, ustawiony na postumencie. Ma on formę podłużnego prostopadłościanu, dekorowanego w dolnej i górnej części profilowanymi i srebrzonymi listwami. Dodatkowo zaopatrzono go w parę otworów na drążki umożliwiające noszenie. Całość zdobi niebieskawa marmoryzacja. Ramy z trzech stron otaczają stylizowane, ażurowe i srebrzone wici akantowe. Wić na górnej ramie na środku otacza dwustronny kartusz dekorowany na szczycie cebulastą gałką. W polu kartusza umieszczono na awersie chrystogram "IHS", a na rewersie zawołanie "Ave Maria".
Na awersie wyobrażono Przemienienie Pańskie na górze Tabor. W środku kompozycji ukazano frontalnie unoszącego się na tle rozjaśnionych obłoków w całej postaci Chrystusa w jasnej szacie. Jego postać została ujęta w kontrapoście z głową w trzech czwartych skierowaną w lewo. Przemieniony Jezusa ma rozłożone ręce na wysokości piersi i nieznacznie założone na siebie nogi z bosymi stopami. Zbawiciel ma owalną, młodzieńczą twarz z krótkim, brązowym zarostem, rumiane policzki oraz wysokie czoło, wydatny nos i usta. Spojrzenie jego dużych oczu skierowane jest w lewo. Głowę otaczają długie, brązowe włosy spływające na ramiona oraz świetlisty nimb. Ubrany jest w jasną tunikę z charakterystycznym, prostopadłym rozcięciem na piersi oraz w płaszcz z silnie rozwianą połą widoczną za głową Jezusa i drugą, mocno udrapowaną, w partii jego nóg. Na tle brązowo-ochrowych obłoków po prawej stronie Chrystusa przedstawiono Mojżesza z tablicami Dekalogu, a po lewej proroka Eliasza. Mojżesz został ukazany z boku w trzech czwartych w kontrapoście z głową widoczną z profilu. Ciężar jego ciała wspiera się na prawej nodze, uniesioną zaś lewą zdaje się podpierać bosą stopą wspartą o palce. O prawe przedramię ma oparte dwie kamienne tablice trzymane prawą ręką. Lewą w geście wskazującym trzyma przy krawędzi jednej z tablic. Patriarcha ma pociągłą twarz otoczoną brązowymi włosami i długą brodą. Ma mocno zaakcentowane oczodoły z brwiami, haczykowaty nos i wydatne usta. Ubrany jest w blado niebieską tunikę odsłaniającą bose stopy i przerzucony przez lewe przedramię jasnoochrowy płaszcz mocno udrapowany z prawej strony. Trzymane przez niego dwie tablice mają kształt wydłużonych, wąskich płyt zakończonych półokrągło z rzymskimi cyframi. Po lewej stronie Chrystusa namalowano Eliasz z księgą w dłoni. Układ jego postaci jest po części odbiciem ułożenia ciała Mojżesza. Eliasz został ukazany w kontrapoście w trzech czwartych z głową odchyloną nieznacznie do tyłu w lewo i spojrzeniem skierowanym ku górze. Ciężar jego ciał wspiera się na prawej nodze, natomiast uniesioną lewą stopę opiera palcami o obłok. W lewej ręce wyciągniętej nieznacznie na wysokości piersi trzyma księgę, prawą zaś przyciska do serca. Prorok ma pociągłą twarz otoczoną siwiejącym, bujnymi włosami i obfitą brodą. Charakteryzują ją rumiane policzki, duży, mięsisty nos i wyraźne usta. Ubrany jest w bladoszkarłatną tunikę z rękawami odsłaniającą bose stopy i ciemnoniebieski płaszcz zarzucony na prawe ramię i osłaniający fragment lewej nogi proroka. U dołu kompozycji w półpostaciach namalowano trzech apostołów. Idąc od lewej ku prawej jest to Jakub, Piotr i Jan Ewangelista. Postać św. Jakuba zajmuje lewy róg obrazu. Apostoł został ukazany frontalnie z głową nieznacznie pochyloną do przodu, którą zdaje się wspierać lewą ręką. Prawą natomiast przyciska do piersi. Ma owalną twarz z widocznymi zakolami, wydatny nos i usta. Jego głowę otaczają brązowe włosy i podobny krótki zarost. Również frontalnie w lekkim kontrapoście namalowano na środku św. Piotra. Apostoł podnosi do góry głowę, kierując spojrzenie na przemienionego Chrystusa. Ma uniesioną ku górze zgiętą w łokciu prawą rękę, lewą natomiast przykłada do piersi. Jego twarz jest pociągła z wysokim czołem, mięsistym nosem i wydatnymi wargami. Otacza ją brązowy zarost. Ubrany jest w niebieską tunikę rozciętą na piersi oraz w przerzucony przez prawe ramie jasnocynobrowy płaszcz. Po prawej stronie św. Piotra ukazano św. Jana ujętego w trzech czwartych z głową ukazaną w profilu, zwróconą w prawo. Jego prawa ręka uniesiona jest w górę na wysokość głowy. Lewa natomiast jest opuszczona ku dołowi. Święty Jan ma duże oczy, mięsisty nos i wargi, a głowę otaczają jasnobrązowe, długie włosy sięgające ramion. Ubrany jest w ciemnozieloną tunikę z dużym dekoltem. Przez ramię ma przerzucony purpurowy płaszcz okrywający fragment widocznego uda podniesionej prawej nogi. Za plecami apostołów widać wierzchołek brunatnej góry oraz fragment lazurowego nieba.
Na rewersie feretronu umieszczono obraz z Matką Boską z Dzieciątkiem. Marię namalowano frontalnie z Dzieciątkiem, trzymanym na lewym przedramieniu. W prawej opuszczonej ręce Madonna trzyma złociste berło. Ma pociągłą twarz o jasnej karnacji z rumianymi policzkami, z długim, mięsistym nosem oraz wydatne usta. Spojrzenie szeroko otwartych oczu skierowane jest przed siebie. Maria ubrana jest w cimnoniebieski maforion lamowany złotą taśmą okrywający bladoszkarłatną suknię przewiązaną w talii bladozieloną wstążką zawiązaną na kokardę. Na jej głowie widoczna jest zamknięta złota korona zwieńczona globem z krzyżykiem z obręczą dekorowaną malowaną kameryzacją. Wnętrze korony wypełniła czerwona podbitka. Dzieciątko ukazano w trzech czwartych w prawo. Jezus prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa w lewej natomiast trzyma glob ziemski ze złotym krzyżykiem. Jego twarz o jasnej karnacji ma wysokie czoło, rumiane policzki, krótki nos i wydatne usta. Głowę, na której ma złotą koronę zamkniętą z globem z krzyżykiem i malowaną kameryzacją, otaczają krótkie brązowe włosy. Jezus ubrany jest w bladoczerwoną tunikę przewiązaną w pasie i odsłaniającą u spodu fragment lewej bosej stopy. Głowy obu postaci otaczają złote nimby z wpisanymi w nie zębatymi złotymi promieniami. Srebrzyste tło pokrywa złota romboidalna kratownica dekorowana w miejscach przecięć złotymi krzyżykami.

Zarys problematyki artystycznej

Twórcą malowanych przedstawień w jawiszowickim feretronie był ten sam lokalny artysta mocno zakorzeniony w tradycji malarstwa barokowego. W kompozycji Przemienienia Pańskiego pobrzmiewają dalekie echa watykańskiego "Przemienienia" Rafaela Santiego, co uwidacznia się przede wszystkim w próbie kształtowania postaci Chrystusa oraz "tanecznych" pozach towarzyszących mu na obłokach Mojżesza i Eliasza. Dzieło Rafaela w Europie rozpropagował m.in. Arnold van Westerhout poprzez swój sztych z przełomu XVII i XVIII wieku. W zbliżonej konwencji Przemienienie Pańskie ukazał Mario Balassi w 1630 roku w Santa Maria della Concezione w Rzymie, w oparciu o które Szymon Czechowicz wykonał około 1736 roku obraz z tym samym tematem w lubelskim kościele pomisjonarski. Jego kompozycję naśladuje obraz z około 1773 roku w ołtarzu w bazylice Mariackiej w Krakowie, przemalowany w 1782 roku przez Kazimierza Mołodzińskiego. Z kolei obraz z Matką Boską z Dzieciątkiem wyrasta z tradycji ukazywania Marii jako Królowej Niebios. Temat ten w środowisku małopolskim pojawił się na początku XVII wieku, czego przykładami są obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w ołtarzu w chórze zakonnym krakowskich wizytek, sposób ukazania Matki Boskiej na obrazie "Św. Anna Samotrzeć" w ołtarzu bocznym w kościele św. Marka w Krakowie czy też górna część postaci Madonny na obrazie Matka Boska z Dzieciątkiem z krakowskiego kościoła św. Idziego. Warto w tym miejscu przytoczyć także dwa obrazy w tym samym typie w klasztorze Benedyktynek w Staniątkach z połowy XVII wieku oraz z przełomu XVIII i XIX wieku, bardzo zbliżone do wizerunku z Jawiszowic.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Ostatnie prace konserwatorskie przeprowadzili w początku XXI wieku Dorota i Bogusław Krówkowie z Krakowa.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. IV, Miasto Kraków, cz. 2, Kościoły i klasztory śródmieścia 1, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1971, s. s. 37, il. 355;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. IV, Miasto Kraków, cz. III, Kościoły i klasztory śródmieścia 2, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1978, s. 141, il. 306;
Życie sen krótki. Skarby krakowskich wizytek. Katalog. Wystawa z okazji jubileuszu 400-lecia założenia Zakonu Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny oraz fundacji klasztoru sióstr wizytek w Krakowie, red. A. Włodarek, Kraków 2010, s. 114-115, il. IV/6;
Z. Michalczyk, W lustrzanym odbiciu. Grafika europejska a malarstwo Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych ze szczególnym uwzględnieniem późnego baroku, Warszawa 2016, s. 676, il. 290b, s. 724-724, il. 352a-352d;
Sz. Tracz. Matka Boska z Dzieciątkiem, [w:] Katalog zbiorów artystycznych Opactwa Mniszek Benedyktynek w Staniątkach, red. K. Kuczman, J. Skrabski, A. Włodarek, t. 2, Kraków 2018, s. 116, il. s. 117;
Sz. Tracz, Matka Boska z Dzieciątkiem, [w:] Katalog zbiorów artystycznych Opactwa Mniszek Benedyktynek w Staniątkach, red. K. Kuczman, J. Skrabski, A. Włodarek, t. 2, Kraków 2018, s. 348, il. 349.

Streszczenie

Feretron z dwoma późnobarokowymi obrazami przedstawiającymi Przemienienie Pańskie i Matkę Boską z Dzieciątkiem wykonano na przełomie XVIII i XIX wieku. Twórcą obu obrazów był lokalny malarz mocno zakorzeniony w tradycji malarstwa barokowego. W scenie Przemienienia Pańskiego widoczne są inspirację watykańskim przedstawieniem "Przemienienia" Rafaela Santiego z lat 1516-1520 oraz "Przemienienia Pańskiego" Maria Balassiego z 1630 roku w Santa Maria della Concezione w Rzymie. Z kolei w obrazie Matki Boskiej z Dzieciątkiem malarz sięgnął do popularnego w Małopolsce od drugiej połowy XVII wieku sposobu ukazywania Madonny jako Królowej Nieba, popularnego aż do XX wieku.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Przemienienie Pańskie, Matka Boska z Dzieciątkiem", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/przemienienie-panskie-matka-boska-z-dzieciatkiem

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności