Najświętsza Maria Panna Niepokalanie Poczęta oraz Narodzenie Najświętszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Feretron należał do Bractwa Św. Anny, założonego w 1590 roku przy kościele św. Anny w Krakowie. Płaskorzeźby, promienie wokół Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej oraz aniołki podtrzymujące koronę w zwieńczeniu wykonał Joachim Kornecki w 1863 roku. Niestety, brakuje informacji źródłowych wskazujących na wykonwacę samej struktury. Feretron był kilkukrotnie poddawany renowacjom i pozłacany z funduszy brackich. Jedno z nich zostało szczegółowo opisane w księdze rachunkowej bractwa pod datą 1932 oraz w księdze Protokołów i Sprawozdań Bractwa św. Anny. W obu dokumentach wymienione zostały fundatorki renowacji i kwota składki. Były to: Mucha Stefania – 75 zł, Janiówna Rozalia – 75 zł, Srokówna Zofia – 50 zł, Koźbiałowa Regina – 30 zł, Wytyśnicka Zofia – 20 zł, Woźna Maria – 20 zł, Łecka Zofia – 20 zł, Wedzichówna Aniela – 10 zł. Obecnie feretron nie jest już noszony w procesjach z udziałem Bractwa św. Anny i znajduje się pomieszczeniach nieopodal zakrystii, zawieszony na ścianie klatki schodowej.

Opis

Feretron dwustronny z płaskorzeźbą Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej na awersie oraz płaskorzeźbą ze sceną Narodzenia Najświętszej Marii Panny na rewersie, ustawiony na niskim postumencie o fantazyjnym wykroju z osią główną wysuniętą do przodu oraz narożnikami ustawionymi ukośnie. W postumencie dziewięć przeszklonych gablotek mieszczących relikwie świętych, które opisane są na małych karteczkach, otoczone różnego rodzaju kwiatkami 
i gwiazdkami wykonanymi z papieru i cienkich blaszek. Otwory gablotek 
o różnorodnym, fantazyjnym, opływowym wykroju. Na górnej powierzchni podstawy, po bokach małe otwory po zatkniętych w nich, niezachowanych rzeźbach apostołów. Rama obrazów w kształcie stojącego prostokąta, ujęta po każdej stronie trzema gablotkami otoczonymi rzeźbionym ornamentem rocaille'owym. W zwieńczeniu takie same, mniejsze gablotki, pośrodku zamiast relikwii owalna plakietka z kości z przedstawieniem Ucieczki do Egiptu. W zwieńczeniu na obłokach dwa aniołki podtrzymujące koronę. Na rewersie struktura feretronu o takim samym kształcie. Podstawa zdobiona gęstą wicią ze stylizowanych liści akantu zamkniętą w kształcie prostokąta leżącego. 
Po bokach zamiast gablotek owoidalne pola, w których znajduje się złocona, drobna kratka. 
W zwieńczeniu, w polu środkowym monogram Marii, powyżej aniołki trzymające koronę widoczne od tyłu.

Na awersie płaskorzeźba z przedstawieniem Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej. Maria ukazana w postawie stojącej, frontalnie, na półksiężycu 
i globie ziemskim, depcząca bosymi stopami węża, ze złożonymi w geście modlitwy rękami, z głową delikatnie przechyloną w prawą stronę. Twarz owalna z małymi i wąskimi ustami, wzrokiem skierowanym w dal. Włosy jasnobrązowe z przedziałkiem pośrodku, skryte pod płaszczem. Ubrana w długą, złoconą suknię z długimi rękawami, przewiązaną pod biustem oraz złoty płaszcz założony 
na głowę i otulający całą postać, z lewym końcem przerzuconym przez prawe przedramię. W dolnej partii płaszcza oraz na prawej piersi ryta dekoracja roślinna, składająca się z sześciu ulistnionych gałązek z pięcio- lub sześciopłatkowymi kwiatkami. Wokół całej postaci Marii otok z srebrnych obłoków oraz promieni naprzemiennie prostych 
i falujących. Wokół głowy złoty, kolisty nimb z gęsto ułożonych promieni; na nim okrąg z gwiazd dwunastu, częściowo nie zachowany. Tło srebrne, zdobione złoconą 
i płaskorzeźbioną wicią z liści stylizujących suchy akant.

Na rewersie płaskorzeźba z przedstawieniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Kompozycja dwustrefowa, w dolnej partii ukazani św. Joachim i św. Anna, w górnej Bóg Ojciec i Matka Boska w otoczeniu uskrzydlonych główek anielskich. Rodzice Marii w pozycji klęczącej, zwróceni trzy czwarte 
ku środkowi. Ubrani w długie i złocone suknie z długimi rękawami oraz złote płaszcze, św. Anna z welonem na głowie. Pomiędzy nimi ustawiona ukośnie kołyska, ozdobiona na narożu uskrzydloną główką aniołka, przykryta długą tkaniną. U nóg św. Anny zamknięta księga, na obwolucie zdobiona prostym, łacińskim krzyżykiem. Po prawej stronie obrazu, za św. Anną, na wysokim postumencie antykizujący dzban. W górnej partii kompozycji Bóg Ojciec widoczny w półpostaci, frontalnie, 
w lewym ręku trzymający jabłko królewskie, prawą wyciągający ku Marii. Ubrany 
w złotą szatę z długimi rękawami oraz złoty płaszcz z rozwianym jednym końcem 
po jego prawej stronie, wokół głowy złoty i trójkątny nimb. Twarz okolona gęstą i siwą brodą oraz siwymi, średniej długości włosami. Maria ukazana poniżej Boga Ojca, 
w młodzieńczym wieku, w postawie stojącej na półksiężycu, frontalnie, z rękami złożonymi w geście modlitwy. Ubrana w długą i złotą suknię z długimi rękawami
oraz złoty płaszcz, którego koniec przerzucony przez lewe ramię; wokół głowy złoty okrągły nimb. Włosy długie i jasnobrązowe, opadające na plecy. Tło utworzone 
z obłoków. Wokół Boga Ojca i Marii cztery uskrzydlone główki aniołków o wyraźnie zaznaczonych pucułowatych policzkach.

Relikwie świętych umieszczone w niewielkich gablotkach za szybkami, opisane na karteczkach. Zwieńczenie feretronu, od lewej: nierozpoznane relikwie świętego, plakietka z kości 
z przedstawieniem Ucieczki do Egiptu, relikwie „Sancta THERESIA Virgo” Prawy bok feretronu, od góry: relikwie „Sanctae Katarzyny Panny”, relikwie „Sanctae Rozalii Panny”, relikwie „Sancta Illuminata Martir”. Podstawa feretronu, od lewej: relikwie „Sanctus Benedicti Martyr, Sancta Victoria Virgo Martyr, Sancti Floryana Męczennika”; relikwie „Sanctae Marciana Virgo Martyr”; relikwie 
„Sanctus Quirini Martir”; relikwie „Sancti Jucundina Martyr”; relikwie „Sanctus Mansueti M., 
Sancta Eugenia Virgo Martyr, Sanctae Bronisławy”. Lewy bok feretronu, od góry: relikwie „Sanctus Jana Kantego”, relikwie „Sanctae Honorati Martyr”, relikwie „Sancta Illuminata Martir”. Plakietka ze sceną ucieczki do Egiptu o kształcie owalnym. W centrum kompozycji ukazani św. Józef oraz Maria z Dzieciątkiem Jezus na osiołku. Wokół słabo czytelny napis: „Cetur doms(e) in aeg vivo[?].” Rzeźby aniołków w zwieńczeniu usytuowane przeciwstawnie, diagonalnie, zwrócone górną partią ciała ku środkowi, jedną ręką podtrzymujące koronę. Ubrane w wąską tkaninę przerzuconą przez jedno z ramion i zwiewnie opadającą w dół. Korona w typie zamkniętym. Struktura feretronu złocona i srebrzona.

Zarys problematyki artystycznej

Feretron to obraz lub rzeźba umieszczone w ozdobnej ramie, z podstawą zaopatrzoną w otwory na drążki do noszenia podczas procesji. Zygmunt Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” pochodzenie słowa „feretron”, czy „feretrum” wywodził ze starożytnego Rzymu, gdzie określało posągi niesione w pochodach triumfalnych. Jedna z pierwszych procesji chrześcijańskich z niesieniem wizerunku odbyła się w 590 roku, kiedy w Rzymie zapanowała epidemia tyfusu. Po raz pierwszy noszenie relikwii świętych w procesji odnotowano w VII wieku w wizygockiej Hiszpanii, a od IX wieku zwyczaj ten zaczął przyjmować się 
w pozostałych krajach Europy Zachodniej, m.in. w Polsce zwłaszcza w XVII i XVIII wieku. Procesje związane były z uroczystościami beatyfikacyjnymi i kanonizacyjnymi oraz translacjami relikwii świętych. Na przykład w Krakowie w roku 1671 odbyła się procesja organizowana przez jezuitów z okazji kanonizacji Franciszka Borgiasza, w 1673 roku procesja w związku z zatwierdzeniem przez papieża kultu bł. Salomei, w 1680 roku ku czci beatyfikacji Jana z Kęt, a w 1775 roku z okazji jego kanonizacji. W procesjach tych uroczyście uczestniczyły bractwa ze świecami, chorągwiami, feretronami i relikwiami świętych. W omawianym dziele znajdują się relikwie 16 świętych, których imiona opisane są na karteczkach. Struktura feretronu z gablotkami na relikwie świętych powstała w drugiej połowie XVIII wieku, natomiast płaskorzeźby, aniołki podtrzymujące koronę w zwieńczeniu oraz promienie wokół Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej wykonał Joachim Kornecki w 1863 roku, co odnotowano w źródłach archiwalnych. Obok wyszczególnienia wyżej wymienionego zamówienia zapisano również, iż Joachim Kornecki wykonał rzeźby apostołów Jakuba i Szymona. Prawdopodobnie były to figurki umieszczone na skrajach podstawy feretronu, po których pozostały tylko wgłębienia po mocowaniach figur. Na awersie ukazano wizerunek Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej. Matka Boska została ujęta w tradycyjnej konwencji ikonograficznej, w nawiązaniu do słów z Apokalipsy św. Jana: „I wielki znak ukazał się na niebie: Niewiasta w słońce obleczona, I księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu” (Ap 12,1). Symbolika księżyca pod stopami Marii jest wieloznaczna. Przeważnie tłumaczy się go jako symbol zła. Według komentatorów Apokalipsy rogi księżyca powinny być skierowane ku dołowi, gdyż oświetlało go z góry słońce, w które odziana jest Niewiasta. Zwykle jednak, ze względów kompozycyjnych artyści kierowali je ku górze, podobnie jak na feretronie w kościele św. Anny. Wąż z jabłkiem w pysku umieszczony pod stopami Marii również oznacza walkę ze złem. Nawiązuje też do wydarzeń Starego Testamentu, w których postać Ewy odczytywana jest jako prefiguracja Matki Boskiej. Po drugiej stronie feretronu znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca Narodzenie Najświętszej Marii Panny. W interesujący sposób ukazano ten temat ikonograficzny, bowiem kołyska, po bokach której asystują św. Joachim i św. Anna jest pusta, natomiast Maria zstępuje z nieba posyłana przez Boga już jako Niewiasta Apokaliptyczna z półksiężycem pod stopami. Na zdobienie feretronu składa się bogato dekorowana ornamentem rocaille’owym rama z 18 przeszklonymi gablotkami, wypełnionymi relikwiami świętych. Ciekawym elementem zwieńczenia feretronu są dwa aniołki podtrzymujące koronę w typie zamkniętym wykonane w 1863 roku przez Joachima Korneckiego w „tradycji baroku” oraz plakietka z kości, która przedstawia Ucieczkę Świętej Rodziny do Egiptu. W centrum kompozycji ukazani są święty Józef oraz Maria z Dzieciątkiem Jezus na osiołku. Wokół znajduje się słabo czytelny napis: „Cetur doms(e) in aeg vivo[?]”. Drugi feretron o podobnej strukturze, z relikwiami świętych i obrazami krakowskiego malarza Antoniego Gramatyki można również zobaczyć w kościele św. Anny w Krakowie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dostateczny, brak główki aniołka po lewej stronie w zwieńczeniu oraz lewej stopy aniołka po prawej stronie, brak trzech gwiazdek wokół głowy Marii, ubytki warstwy malarskiej i złoceń, zabrudzenia powierzchni.

Streszczenie

Feretron należał do Bractwa Św. Anny, założonego w 1590 roku przy kościele św. Anny w Krakowie. Płaskorzeźby, promienie wokół Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej oraz aniołki podtrzymujące koronę w zwieńczeniu wykonał Joachim Kornecki w 1863 roku. Niestety, brakuje informacji źródłowych wskazujących na wykonawcę samej struktury. Na awersie znajduje się płaskorzeźba Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej, natomiast na rewersie scena Narodzenia Matki Boskiej. Szczególnie interesującą częścią feretronu są przeszklone gablotki, w których umieszczono relikwie 16 świętych. Obecnie feretron nie jest już noszony w procesjach z udziałem Bractwa św. Anny i znajduje się pomieszczeniach nieopodal zakrystii, zawieszony na ścianie klatki schodowej.

Bibliografia