Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

W „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” obraz został określony jako współczesny ołtarzowi głównemu, który, zdaniem autorów jest dziełem wczesnobarokowym, datowanym na trzecią ćwierć XVII wieku.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkolistym łukiem nadwieszonym przedstawia całopostaciowy wizerunek Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu św. Małgorzaty i św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Stojąca w wydatnym kontrapoście Maria nieznacznie zwrócona jest w trzech czwartych w lewo. Długie, falowane, jasnobrązowe włosy opadają na ramiona i plecy. Maria ubrana jest w jasnoczerwoną, spiętą w pasie suknię z lamowanym wykończeniem dekoltu z koronką oraz narzucony na ramiona, podwinięty pod prawą rękę i osłaniający prawą nogę niebieski płaszcz ze złoconym obszyciem. Pod jej stopami znajduje się sierp księżyca. Prawą dłonią wskazuje na podtrzymywane lewą ręką Dzieciątko Jezus w trzech czwartych zwrócone w prawo. Subtelną, o dziecięcych rysach twarz ujmują krótkie, kręcone włosy z pojedynczym puklem nad czołem. Jezus ubrany jest w długą, białą suknię, przewiązaną w pasie i z podobnym do sukni Marii wykończeiem dekoltu. W prawej, nieznacznie uniesionej ręce trzyma jabłko, lewą, lekko zgiętą w łokciu, opuszcza wzdłuż ciała. Po prawej stronie Madonny stoi w kontrapoście, zwrócona w trzech czwartych w prawo św. Małgorzata. Długie, jasnobrązowe włosy opadają na plecy. Święta ubrana jest w długą, czerwoną suknię częściowo obszytą perłami, z odciętym gorsetem o kwadratowym dekolcie i krótkich, szerokich rękawach, spod których widoczna jest biała koszula o obszernych, bufiastych rękawach i wąskich mankietach. Plecy osłania długi, zielony płaszcz, którego poła wsunięta jest pod lewą, opuszczoną wzdłuż ciała ręką. W prawej, wspartej na piersiach święta trzyma niewielki krzyż. Pod jej stopami znajduje się sylwetka spoglądającego do góry smoka z obrożą na szyi, której łańcuch święta trzyma w lewej dłoni. Tuż nad lewym ramieniem św. Małgorzaty unosi się biały gołąb. Po lewej stronie Madonny stoi w kontrapoście św. Katarzyna Aleksandryjska zwrócona w trzech czwartych lewo. Zaczesane do tyłu długie włosy opadają na plecy. Święta ubrana jest w jasnofioletową spódnicę i białą koszulę której obszerny kołnierz i szeroki rękaw z wąskim mankietem widoczne są spod sięgającej kolan, zielonej sukni o podsuniętych, szerokich rękawach i bogato kameryzowanym gorsecie. Rękami podtrzymuje zsuwający się z pleców czerwony płaszcz. W lewej, uniesionej na wysokości talii ręce trzyma gałązkę palmową, prawą, opuszczoną w dół podtrzymuje wsparty na podłożu miecz. U stóp świętej leży fragment złamanego koła. Owalne twarze Marii i świętych charakteryzuje jasna karnacja, delikatny modelunek, subtelne, młodzieńcze rysy oraz lekko zaróżowione policzki. Głowę Madonny i Dzieciątka wieńczą zamknięte korony, a świętych – korony w typie otwartym; wszystkie są kameryzowane. W górnej partii przedstawienia unosi się para ubranych w jasnoróżowe sukienki aniołów nakładających koronę na głowę Marii i trzymających w dłoniach gałązki palmowe. Tło przedstawienia jest złocone z rytą dekoracją w formie ornamentyki roślinnej, głowy świętych, Marii i Dzieciątka okalają nimby, natomiast u góry kompozycji widoczny jest fragment tarczy słonecznej.

Zarys problematyki artystycznej

Reprezentacyjne przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem, której towarzyszą postaci świętych określane są włoskim terminem „Sacra Conversazione”, czyli Święta Rozmowa. W podstawowym znaczeniu scena odnosi się do wspólnoty świętych zaznających w niebie życia wiecznego. W pogłębionym, teologicznym sensie jest to symboliczne zobrazowanie dogmatu o Świętych Obcowaniu (łac. Communio Sanctorum), czyli duchowej komunii (wspólnoty) wszystkich. Dzięki tej łączności żyjący na ziemi i pokutujący w czyśćcu mają w osobie Matki Boskiej i świętych swoich orędowników wypraszających dla nich łaski u Chrystusa, a także wspomożycieli w nieszczęściach doczesnej egzystencji, którzy dzięki swemu pośrednictwu są realnie obecni w życiu człowieka. Świętymi niewiastami towarzyszącymi Marii w prezentowanej kompozycji są św. Katarzyna Aleksandryjska i św. Małgorzata Antiocheńska. Urodzona pod koniec III wieku w egipskiej Aleksandrii św. Katarzyna, córka króla Kustosa, była zamożną, niezwykle wykształconą chrześcijanką, otwarcie krytykującą prześladowanie chrześcijan przez cesarza Maksencjusza (lub Maksymiana). Została poddana próbie nawrócenia przez 50 mędrców pogańskich, efektem czego było przyjęcie chrześcijaństwa przez sporą część z nich. W wieku 18 lat została skazana na śmierć męczeńską poprzez łamanie kołem. Od kary uwolnił ją anioł, święta została jednak ścięta mieczem. Żyjąca w III wieku w Antiochii Pizydyjskiej św. Małgorzata urodziła się za panowania cesarza Dioklecjana w rodzinie pogan. Chrześcijaństwo przyjęła pod wpływem swej opiekunki. Odtrącając rękę rzymskiego namiestnika św. Małgorzata została skazana na tortury i więzienie. Tam przybył do niej szatan pod postacią smoka, którego pokonała znakiem krzyża. Podobnie, jak św. Katarzynę, św. Małgorzatę ścięto mieczem. W dobie średniowiecza obydwie święte włączono do grona Czternastu Świętych Wspomożycieli. Powstały najprawdopodobniej około trzeciej ćwierci XVII wieku obraz mocno jeszcze jest osadzony w tradycji średniowiecznej. Poza głównym wątkiem Sacra Conversazione oraz doborem jednych z najpopularniejszych w wiekach średnich świętych, uwagę zwraca jeszcze pewne zapóźnienie pod postacią grawerowanego, złoconego tła. Innym interesującym motywem jest postać samej Madonny, która ukazana została także pod wpływem późnośredniowiecznego tematu „Mulier Amicta Sole”, zwanego także „Niewiastą Apokaliptyczną”. Wskazują na to zarówno znajdujący się pod stopami Marii sierp księżyca, jak i widoczny w górnej partii obrazu fragment tarczy słonecznej. Pomimo wspomnianych motywów, zarówno subtelny modelunek postaci, jak i sposób ich formalnego opracowania są bliskie sztuce XVII wieku, a wysoka jakość ich wykonania pozwala przypuszczać, iż dzieło powstało w większym ośrodku artystycznym.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Stan zachowania jest bardzo dobry.

Literatura

KZSzwP, t. 1, s. 15.

Streszczenie

Na zasuwie ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach znajduje się obraz przedstawiający patronki świątyni – św. Katarzynę Aleksandryjską oraz św. Małgorzatę Antiocheńską. Typ ikonograficzny powstałej najprawdopodobniej w trzeciej XVII wieku kompozycji prezentuje wątek Sacra Conversatione. Wykształcone w dobie średniowiecza przestawienia Świętej Rozmowy często pojawiały się także w sztuce nowożytnej.