Matka Boska z Dzieciątkiem

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Kęty
Miejscowość
Kęty
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Parafia
Św. Małgorzaty i św. Katarzyny
Miejsce przechowywania
ołtarz główny
Identyfikator
DZIELO/13789
Kategoria
obraz
Ilość
1
Czas powstania
około połowy XV wieku; tło około 1530 roku
Technika i materiał
deska, tempera na gruncie kredowym; złocenia, złoto płatkowe na czerwonym pulmencie; tłoczenia
Wymiary podstawowe
szerokość – 64 cm
wysokość – 114 cm
Autor noty katalogowej
Paulina Chełmecka
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Po raz pierwszy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem został wzmiankowany w tekście wizytacji, dokonanej przez archidiakona krakowskiego Jana Tarnowskiego w latach 1644-1647. Wspomniano wówczas, iż „ołtarz większy rzeźbiony” zawiera „wizerunek Najświętszej Maryi Panny pomalowany trzymającej w rękach Chrystusa Pana, na głowie Chrystusa Dzieciątka korona srebrna pozłacana, z kilkoma klejnotami cennymi. W wizerunku Najświętszej Maryi Panny wota w liczbie siedem z dziesięcioma srebrnymi błaganiami. Także korona błagalna z korali.” Kolejny raz obraz wzmiankowany był w tekście wizytacji biskupiej przeprowadzonej w latach 1655-1657 przez Mikołaja Oborskiego, jako wizerunek „Beatissimae Virginis Mariae” wzbogacony srebrnymi wotami oraz koronami. W dokumentach wizytacyjnych z lat 1663-1665 natomiast obraz Najświętszej Marii Panny określony jest mianem „cudownego”, wzmiankowana jest także działalność bractwa „Najświętszego Różańca Najświętszej Maryi Panny”. Podczas przeprowadzonej w latach 1707-1713 wizytacji odnotowano w kościele parafialnym dziewięć ołtarzy, spośród których trzy nosiły wezwanie maryjne. Jeden z nich, „Altare primum. Maius muratum consecratum, structurae sculptoriae elegantsi sparsim deauratam cum imagine principali Beatissimae Virginis Mariae”, zawierał najprawdopodobniej omawiany wizerunek. Wspomniano także parę pozłacanych koron oraz tablice z wotami o różnych kształtach. W pierwszej połowie XVIII wieku poza wotami obraz zdobiły także sukienki. Po raz pierwszy informację na ich temat można znaleźć w zapisach wizytacji z lat 1747-1748, gdzie odnotowano, iż „wotow roznych srebrnych większych i mnieyszych 14. Na obrazie Beatissimae Mariae Virginae w wielkim ołtarzu iest sukienka srebrna w czapę robiona, ta wazy grzywien 34”.
Na przestrzeni XIX wieku wizerunek kęckiej Hodegetrii przemalowywany był aż dwa razy. Na desce, która jeszcze do niedawna zabezpieczała odwrocie obrazu znajduje się napis „Odnawiany ten obraz i suknia nowa rzeźbiona [przez] Stanisława Jarząbka 1906 Kęty”. Wówczas także powiększono podobrazie do wymiarów 193 x 110 cm. Około 1930 roku obraz poddano kolejnym pracom, w ramach których został on odnowiony i po raz trzeci przemalowany. Zniekształcona, pierwotna gotycka forma obrazu została określona w połowie XX wieku jako barokowa, czego dowodem jest informacja zawarta w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”. Pierwszej konserwacji, w ramach której przywrócono pierwotny wygląd malowidła dokonała w Krakowie Zofia Stawowiak w 1968 roku. Usunięte zostały wówczas dodane podczas poprzednich prac wtórne partie podobrazia, założone wzmocnienie w formie parkietażu, w warstwie malarskiej natomiast usunięte zostały przemalowania i wykonano częściową rekonstrukcję sporego ubytku. Na osłoniętych fragmentach tła przedstawienia oraz obszyciach szat postaci ukazały się pozostałości grawerowanej dekoracji. Po przeprowadzonych pracach czas powstania malowidła ustalono około połowy XV wieku, tło natomiast datowano około 1530 roku. Na sporządzonej kilka lat później (1972) karcie ewidencyjnej odnotowano także, iż „na strychu zachowana sukienka drewniana (XVIII w.)”. Kolejne ingerencje w strukturze artystycznej obrazu miały miejsce tuż przed uroczystością koronacji wizerunku Madonny w 1988 roku, w efekcie przemalowań i nadmiernego złocenia malowidło zatraciło gotycką stylistykę. Podczas ostatniej konserwacji (2017), przeprowadzonej przez Małgorzatę Nowalińską oraz Annę Sękowską, odpowiednio sklejone zostały deski podobrazia, usunięto warstwy przemalowań, natomiast uzupełnienie z płyty ze sklejki, jakie wypełniało rozległy ubytek warstwy malarskiej od konserwacji w 1968 roku zastąpiono wypełnieniem w postaci kitu. W trakcie powyższych prac ustalono także, iż obraz częściowo ucierpiał podczas pożaru kościoła parafialnego w Kętach, jaki miał miejsce w 1657 roku. Świadczy o tym nadpalony fragment odwrocia oraz spieczenia partii zaprawy w obrębie lamówek szat.
Do połowy XVII wieku wizerunek Madonny z Dzieciątkiem znajdował się w retabulum ołtarza głównego, następnie został przeniesiony do kaplicy bocznej, w której, według informacji zawartej w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”, znajdował się jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku. W chwili obecnej ponownie jest eksponowany w ołtarzu głównym.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta z półpostaciowym przedstawieniem Madonny podtrzymującej lewą ręką Dzieciątko Jezus. Maria ukazana jest na wprost, lekko przechyloną w lewo głowę charakteryzuje owalna, pociągła twarz o wyrazistych oczach z nieznacznie przymkniętymi powiekami, długim, prostym nosie, niewielkich ustach o opadających kącikach, wyraźnie zaróżowionych policzkach oraz subtelnie zaznaczonym podbródku. Maria ubrana jest w ciemnogranatową suknię z szerokimi, dekoracyjnymi, złoconymi obszyciami dekoltu i wąskich mankietów. Na jej głowie jest biała, półprzejrzysta chusta widoczna spod osłaniającego całą sylwetkę ciemnogranatowego płaszcza o bordowej podszewce i szerokiej, złoconej, dekoracyjnej lamówce, spiętego na piersiach dużą, złoconą broszą w kształcie rombu z czterema kółkami przylegającymi do jego lekko wklęsłych boków. Prawą ręką o smukłej, wyprostowanej dłoni Maria wskazuje na trzymane na lewej ręce siedzące Dzieciątko. Zwrócony w trzech czwartych w prawo Jezus lekko pochyla się do przodu. Pociągłą, o trójkątnym obrysie szczęki twarz charakteryzują duże, wyraziste oczy o nieznacznie przymkniętych powiekach, długi, prosty nos oraz niewielkie usta. Krótkie, brązowe, skręcone włosy opadają parą pukli na czoło Dzieciątka. Ubrane jest ono w długą, ciemnogranatową suknię z szerokimi, dekoracyjnymi, złoconymi lamówkami, spod której widoczne są bose stopy. Jezus prawą dłoń unosi w geście błogosławieństwa, lewą trzyma wspartą na kolanach zamkniętą księgę w zielonej oprawie. Głowy postaci okalają ryte w gruncie podobrazia nimby z motywami eliptycznych promieni ujętych wąskim okręgiem, dodatkowo wieńczą je złocone, kameryzowane korony otwarte. Złocone tło przedstawienia zdobi grawerowana wić roślinna. Obraz ujęty jest złoconą ramą w formie ażurowego układu liści akantu.

Zarys problematyki artystycznej

Określany mianem cudownego wizerunek Madonny z Dzieciątkiem w ołtarzu głównym w kościele parafialnym w Kętach należy do grona niezwykle popularnych w okresie późnego średniowiecza na terenie dawnej Małopolski malowanych na desce przedstawień maryjnych. Na wspomnianym obszarze zachowało się ich kilkadziesiąt zarówno w świątyniach klasztornych, jak i parafialnych. Początkowo wizerunek ten nazywany był przez dwudziestowiecznych historyków sztuki Matką Boską Piekarską (od cieszącego się dużym kultem obrazu z Piekar Śląskich) bądź Dudlebską (od czeskiego pierwowzoru), przez Jerzego Gadomskiego natomiast określony został mianem Hodegetrii typu krakowskiego. Hodegetria jest jednym z najstarszych i najczęściej występujących sposobów ukazywania Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Charakteryzuje się frontalnym, hieratycznym układem sylwetki Marii wskazującej na Jezusa dostojnym gestem dłoni. W kontekście greckojęzycznej genezy nazwy przedstawienia (ή oδηγήτρια – Wskazująca Drogę) gest ten interpretowany jest, jako wskazanie Syna Bożego będącego właściwą drogą ku zbawieniu. Cechami kompozycyjnymi wyróżniającymi grupę krakowskich Hodegetrii są głównie: lekko przechylona w stronę Jezusa głowa Marii, gest jej prawej ręki o wyprostowanej, ustawionej niemal poziomo dłoni z odgiętym ku górze kciukiem oraz lewej ujmującej nogi Dzieciątka, maforion Marii, czyli wierzchnia szata osłaniająca głowę oraz tułów, zazwyczaj spięty jest pod szyją fibulą. Jezus prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa, lewą wspiera na trzymanym na kolanach ewangeliarzu, jedna z jego widocznych spod sukienki stóp (prawa) widoczna jest od dołu. Tło kompozycji pozostaje złocone i zdobione grawerowanym ornamentem. Jak dotąd nie udało się ustalić źródła pierwowzoru, jakim zapewne musiał być niezachowany cudowny wizerunek z jednego z krakowskich kościołów.
Zjawisko masowego kopiowania cieszących się szczególnym kultem przedstawień było charakterystyczne m.in. dla sztuki włoskiej, a na terenach Małopolski pojawiło się zapewne dzięki wpływom czeskim, chociaż w żadnej części Europy nie osiągnęło takiej skali, jak na południu Polski. Omawiane wizerunki pod względem stylowym łączą w sobie cechy sztuki Europy wschodniej, bizantyńskiej i zachodniej, łacińskiej. Z pierwszym kręgiem wiąże się głównie typ ikonograficzny i jego hieratyczność, z drugim sposób modelowania partii sylwetek postaci i ich szat. W tej kwestii widoczne są tutaj pewne złagodzenia w opracowaniu rysów twarzy i drapowań tkanin, które pod wpływem zarówno malarstwa włoskiego protorenesansu, jak i zaalpejskiego stylu międzynarodowego ulegają pewnemu zmiękczeniu modelunku i malarskości, zyskując na pewnej elegancji, finezji i płynności rysunku przy wydobyciu fizycznego piękna. Obrazy z wizerunkami krakowskiej Hodegetrii stanowiły zarówno części środkowe tryptyków jej dedykowanych, jak również występowały w wersji samodzielnych tablic ustawianych na ołtarzach. Z biegiem lat i zmian w wyposażeniu świątyń, zwłaszcza te cieszące się szczególnym kultem, były umieszczane w nowo powstających retabulach ołtarzowych – jak miało to miejsce także w przypadku wizerunku kęckiej Madonny. Dzięki przeprowadzonym dwóm, szeroko zakrojonym pracom konserwatorskim (1968, 2017) udało się przywrócić pierwotną, gotycką formę malowidła skrywaną przez lata warstwami przemalowań. Pod względem warsztatowym obraz wiązany jest z kręgiem krakowskiego Mistrza Matki Boskiej z Wojkowic Kościelnych, działającego w latach 1450-1470. Pracownia ta jest uznawana za jedną z pierwszych, jaka specjalizowała się w wizerunkach Hodegetrii. W grupie dzieł wiązanych z tym warsztatem znalazły się obrazy z Wojkowic Kościelnych, Słomnik, Łężyn, Pustelnika, Jazowska, Krakowa-Pleszowa oraz Kęt, a także fragmentarycznie zachowane malowidło w Moszczenicy Małopolskiej oraz zaginiony ze Szreniawy. Najprawdopodobniej była to jedna z pierwszych pracowni w tej części Europy, w której stosowano szablon. Efektem tego było ujednolicenie wymiarów, kształtu i typów obrazów, co wpływało na przyspieszenie procesu powstawania licznie zamawianych malowideł. Cechami wyróżniającymi dzieła wspomnianego warsztatu były m.in. takie niuanse plastycznego modelunku fizjonomii, jak wyraziście zaznaczony, prosty nos, oprawa oczu o przyciemnionej pod brwiami partii z wyraźnie zaznaczoną granicą w zewnętrznym kąciku oka czy wyraźnie zaakcentowane kości obojczykowe. W sposobie opracowania draperii uwagę zwraca biały welon sfałdowany wzdłuż prawego policzka Madonny oraz obustronnie obszyty dekoracyjną taśmą zdobioną wicią roślinną maforion Marii. Sylwetkę Dzieciątka charakteryzuje natomiast układ palców prawej rączki ukazanej w geście błogosławieństwa, z mocno zgiętym palcem serdecznym oraz wyprostowanym i odsuniętym w bok małym. W obrębie ubioru natomiast zwraca uwagę stosunkowo sztywna, silnie sfałdowana sukienka, także obszyta dekoracyjną lamówką.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.
W 1968 rok podczas konserwacji przeprowadzonej przez Zofię Stawowiak m.in. usunięto warstwy przemalówek oraz uzupełniono rozległy ubytek warstwy malarskiej wstawką z płyty sklejki. Kolejne prace konserwatorskie obrazu przeprowadzone w 2017 roku przez Małgorzatę Nowalińską i Annę Sękowską doprowadziły do ustabilizowania podobrazia, usunięcia dwudziestowiecznych przemalówek oraz wymiany wypełnienia ubytku warstwy malarskiej, dokonano także rekonstrukcji m.in. dekoracyjnej broszy spinającej płaszcz Marii.

Literatura

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, województwo krakowskie, (red.) Szablowski Jerzy, t. 1, Warszawa 1953, s. 15.

Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 151.

Prolegomena do badań nad obrazami Hodegetrii typu krakowskiego, (red.) Gadomski Jerzy, Kraków 2014, s. 9-37.

Hodegetrie Krakowskie 1450-1490, (red.) Schuster-Gawłowska Małgorzata, Lempart-Geratowska Marta, Kraków 2017, s. 25-26, 196-200.

Streszczenie

Określany mianem cudownego wizerunek Madonny z Dzieciątkiem w ołtarzu głównym w kościele parafialnym w Kętach stanowi ciekawy, późnogotycki typ ikonograficzny zwany Hodegetrią krakowską. Wyniki ostatnich prac konserwatorskich wskazują, iż datowany na połowę XV wieku obraz jest związany z kęcką świątynią od wieków. Świadczą o tym m.in. ślady po pożarze, jaki zniszczył kościół w 1657 roku.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

AVCap. 45, s. 211.
AVCap. 46, s. 163 -165.
AV 8, k. 247r - 249r.
AV 23, s. 1270.
AVCap. 61, s. 1173.

Stawowiak Zofia, Sprawozdanie z prac konserwatorskich, 17. XII. 1968, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie.

Krasnowolska Maria, Karta ewidencyjna WUOZ, 1972 rok.

Jak cytować?

Paulina Chełmecka, "Matka Boska z Dzieciątkiem", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/matka-boska-z-dzieciatkiem-62

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności