Radziszów

Opis topograficzny

Wieś leży w dolinie rzeki Skawinki, na skraju Pogórza Wielickiego i na granicy dwóch płaskowyżów: Świątnickiego oraz Draboża, wchodzących w skład rozległej jednostki geologicznej zwanej Pogórzem Karpackim. Różnica wysokości między dnem doliny (215 m n.p.m.) a jej obrzeżami (315 m n.p.m.) wynosi 100 m. Zboczami spływają liczne strumienie i potoki, w tym Włosanka z prawej strony oraz Mogiłka z lewej. Od południowo-wschodniej strony Radziszów otacza Las Bronaczowa porastający Obniżenie Głogoczowskie. Na jego terenie w 1989 roku otwarto rezerwat „Kozie Kąty” z trzema szlakami turystycznymi. Na północ od wsi droga biegnie wprost do Skawiny. W sąsiedztwie znajduje się kilka miejscowości, m.in. Buków, Wola Radziszowska czy Krzywaczka.

Streszczenie dziejów

Dzieje Radziszowa łącza się z opactwem Benedyktynów w Tyńcu, gdyż od początku XII wieku do rozbiorów Rzeczpospolitej wieś wchodziła w skład dóbr klasztornych. Po konflikcie między książętami Władysławem Opolskim a Bolesławem Wstydliwym w 1274 roku Radziszów znalazł się na granicy między Śląskiem i Małopolską. Do Korony Polskiej wieś wróciła dopiero po hołdzie książąt oświęcimskich w połowie XV wieku. Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” zawarł informację, że w Radziszowie działały dwa folwarki, a areał wsi wynosił 11 łanów kmiecych (około 220 ha), wzrastając na początku XVII stulecia do 15 łanów. Poważne zniszczenia w regionie przyniosła zaraza z lat 1651-1652, potop szwedzki i najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. W 1770 roku w pobliżu wsi toczyły się walki konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi. Zajęcie południowej części województwa krakowskiego przez Cesarstwo Austriackie w wyniku postanowień I rozbioru Polski doprowadziło do kasaty konwentu tynieckiego. Dawne dobra klasztorne w okolicy Radziszowa zamieniono w klucz majątkowy, nabywany kolejno przez rodziny Dzieduszyckich, Pawlikowskich i Mieroszewskich. Pod koniec XIX stulecia wieś liczyła ponad 1,5 tysiąca mieszkańców. Pomimo prób modernizacji rolnictwa i poprawy warunków życia wśród najuboższych warstw społecznych w Królestwie Galicji i Lodomerii, z powodu znacznego przeludnienia wielu chłopów decydowało się na emigrację na zachód Europy, a nawet za ocean do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Pierwsza wojna światowa skończyła się w Radziszowie epidemiami oraz wielkim pożarem, który stawił znaczną część zabudowy. II Rzeczpospolita to czas powoływania licznych instytucji o charakterze gospodarczym. Okupacja hitlerowska odcisnęła się na miejscowej ludności ciężkimi represjami w postaci obowiązkowych kontyngentów żywności i wywózki na prace przymusowe do Niemiec. Zawiązano wówczas oddziały partyzanckie Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej. W okresie Polski Ludowej stopniowo modernizowano wieś, a także powoływano różne organizacje, w tym zespoły muzyczno-taneczne czy koła rolnicze. Po 1989 roku wyremontowano i udostępniono zwiedzającym dawny dwór Dzieduszyckich. 


Dzieje miejscowości

Początki Radziszowa łączą się z dziejami fundowanego w XI wieku klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. W jednym z najstarszych dokumentów dotyczących podkrakowskiego konwentu (1124), nuncjusz papieski Idzi potwierdził dotychczasowe przywileje opactwa nadane w 1105 roku przez księcia Bolesława Krzywoustego i biskupa Radosta. W dyspozycji dokumentu zestawiono uposażenie klasztoru, wymieniając m.in. Radziszów wraz z pasiekami i terenami łowieckimi (Radessow villa cum mellificio et venatione). Podobne informacje pojawiły się w dokumencie wystawionym przez papieża Grzegorza IX w 1229 roku (Locum ipsum, in quo praefatum monasterium situm est cum omnibus pertinentiis […] de Radessow). W 1274 roku po zawarciu układu między księciem opolsko-raciborskim Władysławem a księciem krakowskim i sandomierskim Bolesławem Wstydliwym, granica śląsko-małopolska przesunęła się niemal pod Tyniec, biegnąc wzdłuż dwóch rzek – Skawy i Skawinki. Tym samym Radziszów na ponad 150 lat stał się wsią graniczną, rozdzielając późniejsze księstwo oświęcimskie, lenno Korony Czeskiej, od Królestwa Polskiego.

Stłumienie buntu wójta Alberta przez Władysława Łokietka w 1311 roku wiązało się z odebraniem uczestnikom spisku zagarniętych majątków konwentu Benedyktynów. Wśród ukaranych znalazł się niejaki Jan, sołtys Radziszowa i Woli (Johannes de Radesow et Wola). Pod koniec XIV stulecia doszło do zatargu pomiędzy klasztorem tynieckim a sołtysami Świętopełkiem i Filipem, którzy zwlekali z oddaniem zaległej dziesięciny. Sprawa skończyła się polubownym wyrokiem wydanym w 1402 roku przez Mikołaja dziekana kolegiaty św. Floriana na Kleparzu. Od tej pory kmiecie mieli oddawać tylko 1 wiardunek dziesięciny, co odpowiadało czwartej części grzywny srebra i w przeliczeniu stanowiło 12 groszy. Na prośbę opata Bogdana w 1440 roku książę oświęcimski Wacław zrzekł się przewodniczenia nad sądami chłopskimi, a także zrezygnował z dawnych powinności prawa zwyczajowego do wsi opactwa położonych na terenie jego władztwa. 10 lat później sąd ziemski krakowski potwierdził powyższe ustalenia, lecz już w 1454 roku po krótkim konflikcie zbrojnym książęta Jan IV i wspomniany wcześniej Wacław I złożyli hołd królowi Polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Monarcha, chcąc uporządkować sprawy własnościowe na nowo nabytych ziemiach, uznał wszystkie dotychczasowe przywileje klasztoru tynieckiego.

Pierwszy szczegółowy opis Radziszowa przedstawił kronikarz Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” z lat 1470-1480 – we wsi działały dwa folwarki: klasztorny i sołtysi, zapewniające dziesięcinę miejscowemu plebanowi. Areał wynosił 11 łanów kmiecych (około 220 ha), w tym 9 łanów położonych w księstwie zatorskim. Protokoły wizytacji biskupiej kardynała Jerzego Radziwiłła z okresu 1595-1598 zawierają informacje o toponimii poszczególnych części osady: „za Mnichem”, „na Choczniach”, „w Tarniu” czy „w Łęgu”. Z kolei w rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku znajdują się zapisy o wysokości podatku pobranego na cele wojskowe. Zarządcą folwarku był wówczas Jan Popielowski, który uiścił 60 złotych od 15 łanów kmiecych z dziesięciną, 8 złotych i 24 grosze od trzech zagród z rolą i czterech zagród oczynszowanych, 5 złotych od czterech komorników z bydłem i trzech bez oraz 8 złotych i 12 groszy od czterech kół dorocznych, tj. młynów. Na podstawie powyższych wyliczeń można spróbować ustalić przypuszczalną powierzchnię ziemi uprawnej, a także zbadać przekrój społeczny Radziszowa. Osada liczyła między 250 a 300 ha gruntów ornych, z przeważającą grupą teoretycznie wolnych chłopów, zmuszonych do odrabiania pańszczyzny w obu folwarkach. Na początku lat pięćdziesiątych XVII wieku region nawiedziła groźna zaraza, która zdziesiątkowała tutejszą ludność. Skala epidemii była tak duża, że w sąsiedniej Skawinie w okresie 1651-1652 wymarła niemal połowa mieszkańców miasta. Nie najlepszą sytuację pogłębiła wojna ze Szwecją i złupienie klasztoru tynieckiego wraz z okolicznymi miasteczkami i wsiami, które nastąpiło po zdobyciu Krakowa przez Szwedów jesienią 1655 roku. Tragedii dopełnił najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego w marcu 1657 roku. Szwedzi ponownie opanowali część Małopolski w pierwszej fazie wojny północnej, kiedy po wygranej bitwie pod Kliszowem w 1702 roku zajęli m.in. Wawel. Burzliwy okres od połowy XVII wieku do drugiego ćwierćwiecza następnego stulecia przyczynił się do degradacji wielu miast i wsi w Rzeczpospolitej, które niejednokrotnie nie odzyskały już swej dawnej świetności.

Losy Radziszowa były związane z opactwem tynieckim do końca epoki staropolskiej. W czasie konfederacji barskiej, zawiązanej na początku 1768 roku przez niewielką część polskiej magnaterii, szlachty i duchownych przeciwko wszechobecnej dominacji Rosji oraz królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, w regionie miały miejsce kolejne walki zbrojne. Gdy w 1770 roku wojska rosyjskie pod dowództwem generała Aleksandra Suworowa zmierzały na zamek w Lanckoronie, w nieodległej Skawinie stacjonował z oddziałami Kazimierz Pułaski. Wycofawszy się z miasta po przegranej bitwie na wzgórzach Beskidu Makowskiego, garstka konfederatów umocniła się w Tyńcu zdobytym dwa lata później przez Austriaków – tuż przed podpisaniem traktatu rozbiorowego. Od tej pory prawobrzeżna strona Wisły wraz z województwem krakowskim należała do monarchii habsburskiej przez ponad 100 lat. Tereny zaboru austriackiego ze stolicą we Lwowie podzielono na cyrkuły z podporządkowanymi im dominiami, czyli kluczami majątków oraz magistratami miejskimi. Radziszów włączono do cyrkułu wielickiego, rozdzielonego po reformie administracyjnej z lat czterdziestych XIX wieku na dodatkowy – myślenicki. Dekretem z 1781 roku zniesiono jurysdykcję polskich biskupów, przeorów i opatów nad ich dotychczasowymi poddanymi na terenie nowo utworzonego Królestwa Galicji i Lodomerii. Następnie przystąpiono do likwidacji tych zgromadzeń, które nie prowadziły działalności wychowawczej, duszpasterskiej i opiekuńczej. W efekcie skasowano większość małopolskich konwentów, a pozostałe po nich dobra zasiliły tzw. fundusz religijny. Ujednolicono także status chłopów, wydając w 1786 roku „patent o robociznach” kodyfikujący ich obowiązki pańszczyźniane wobec ziemiaństwa i Kościoła. Na polecenie Józefa II nowe nabytki terytorialne cesarstwa w latach 1785-1788 opisano w tzw. Metryce Józefińskiej. Wieś liczyła wówczas 3522 mieszkańców i wraz z Wolą oraz Skawiną stanowiła dzierżawę niejakiego Ciepielowskiego. W 1790 roku w ramach zadośćuczynienia za przejęte przez państwo kopalnie soli w Kosowie i Rachiniu na Rusi dawny klucz dóbr klasztornych otrzymała rodzina Dzieduszyckich. Na początku XIX stulecia do majątku przybyła Ludwika Urszula, fundując nowy dwór według projektu uznanego krakowskiego architekta doby klasycyzmu, księdza Sebastiana Sierakowskiego. Niestety w 1826 roku budowla spłonęła, a następnie mocno ucierpiała przez wylew Skawinki. Po śmierci Ludwiki dobra odziedziczył jej brat Wawrzyniec, ożeniony z Anastazją Mierówną. Dziedzic więcej czasu spędzał w swych włościach na wschodzie i rzadko przebywał w Galicji – z tego względu zapisał tzw. klucz radziszowski synowi Eugeniuszowi. Ten okazał się zapalonym kolekcjonerem sztuki i jednym z inicjatorów powołania Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Nieszczęśliwie początek jego rządów w 1833 roku naznaczyła epidemia cholery, a 11 lat później pożar pochłonął kościół parafialny wraz z plebanią i zabudowaniami gospodarczymi. Wówczas proboszczowi Janowi Guthowi pomogli kolator z małżonką Heleną, ofiarując mu tymczasowe mieszkanie we dworze. Ksiądz odwdzięczył się rodzinie Dzieduszyckich podczas rabacji w 1846 roku, powstrzymując miejscową ludność od przyłączenia się buntu. Co więcej, dzięki wsparciu włościan z Radziszowa uwolniono przetrzymywanych w prowizorycznym areszcie urzędników folwarku i odparto atak kmieci z pobliskiej Woli. Hrabia nagrodził obrońców, rozdając 80 korców zboża, co okazało się zbawienne w obliczu panującej w Galicji klęski głodu. Niebawem przebudowano dwór położony w zachodniej części wsi, w zakolu rzeki Skawinki. Otaczały go ogrody kwiatowe, sad owocowy i ogród warzywny. Była to budowla na planie prostokąta, dwukondygnacyjna, nakryta dachem czterospadowym. Część parterowa służyła celom gospodarczo-mieszkalnym, zaś piętro miało charakter reprezentacyjny. Od południa dodano wówczas obszerny, dwupoziomowy taras widokowy.

Wiosna Ludów w państwie austriackim zmusiła cesarza Ferdynanda I do abdykacji, a państwo do gruntownych zmian na płaszczyźnie administracyjnej, gospodarczej i społecznej. Władzę objął Franciszek Józef I, który rządził prawie do końca istnienia monarchii (zm. 1916). Niewątpliwie najważniejszą reformą było poprawienie sytuacji chłopów poprzez ich uwłaszczenie oraz zniesienie pańszczyzny w majątkach ziemiańskich i kościelnych. Ponadto zabór podzielono na dwa okręgi – lwowski (Galicja Wschodnia) oraz krakowski (Galicja Zachodnia). Wprowadzono urząd namiestnika czuwającego nad całą prowincją, przeorganizowaną z dawnych dominiów na powiaty i gminy. Klęska wojsk austriackich w wojnie z Francją i Prusami (przegrane bitwy pod Magentą i Solferino w 1859 roku oraz porażka pod Sadową w 1866 roku) wymusiła kolejne reformy, prowadzące do przekształcenia cesarstwa w dualistyczne państwo austro-węgierskie. W 1857 roku zmarł dziedzic Eugeniusz Dzieduszycki, przekazując wcześniej na mocy testamentu klucz radziszowski swej córce Helenie. Po jej ślubie z Mieczysławem Pawlikowskim majątek przeszedł na ręce męża, właściciela Medyki. Choć młodzi przebywali głównie na Rusi, starali się angażować w sprawy swych włości w Galicji. Podczas powstania styczniowego w 1863 roku Helena poświęciła się działalności konspiracyjnej, dostarczając partyzantom odzież i niezbędne zaopatrzenie. Z kolei Mieczysława mianowano naczelnikiem powiatu przemyskiego oraz członkiem Rządu Narodowego, co przypłacił aresztowaniem i trzyletnim pobytem w więzieniu w Ołomuńcu. Po amnestii dla ziemian uczestniczących w styczniowym zrywie niepodległościowym, w 1867 roku Pawlikowscy przybyli do Radziszowa. Zainicjowali rozwój oświaty w regionie, zatrudniając miejscowego organistę w charakterze nauczyciela. Trzeba pamiętać, że szkolnictwo w Galicji po rozbiorach Polski zostało zunifikowane według modelu obowiązującego w całej monarchii, bazującego na niemieckojęzycznych, dwustopniowych placówkach – trywialnych i normalnych. Państwo starało się objąć kontrolę nad całą oświatą, lecz nie posiadało odpowiednio wykwalifikowanej kadry ani tym bardziej wystarczających środków na ten cel. Zmianę przyniosły dopiero przekształcenia administracyjne Cesarstwa w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX wieku. Organizację edukacji na najniższym szczeblu przekazano lokalnym samorządom, które miały sfinansować budowę szkół ludowych. Pierwsza placówka powstała w Radziszowie w 1867 roku dzięki wstawiennictwu naczelnika gminy Jakuba Pająka oraz dziedziców Pawlikowskich. Przewodniczącym Rady Szkolnej przez wiele lat pozostawał proboszcz Marceli Zauss. Prowizoryczną placówkę w domu organisty utrzymywano różnymi środkami, m.in. z obligacji i książeczki Kasy Oszczędnościowej Krakowskiej, ze składek gminy Jurczyce czy z funduszu dworskiego. Co ciekawe, po ustawowym równouprawnieniu Żydów przez Sejm Krajowy w 1868 roku, część dzieci wyznania mojżeszowego zapisano do radziszowskiej szkoły ludowej. Wcześniej dzieci żydowskie uczyły się w nielegalnym domu zwanym przez mieszkańców „pokątnym”.

Pod koniec lat siedemdziesiątych XIX stulecia Pawlikowscy postanowili sprzedać majątek, przenosząc się do domu na krakowskim Kleparzu. Dobra nabyli Tadeusz Oksza Orzechowski z żoną, którzy jednak szybko sprzedali włości księżnej Róży de Bassano. Ta przebywała we dworze jedynie kilka miesięcy, pozbywając się klucza radziszowskiego na rzecz rodziny Mieroszewskich z Krakowa. Od 1881 roku folwarkiem kierowała hrabina Wiktoria Dembińska, fundując browar pod kierownictwem Albina Kollorosa. Dzięki doprowadzeniu wody źródlanej produkowano piwo dobrej jakości, zyskujące dużą popularność w regionie (browar działał do 1895 roku, przenosząc się później do Skawiny). Rok wcześniej majątek nabył dr Władysław Lisowski, który sprzedał go w 1903 roku dr. Stefanowi Kirchmayerowi. Nie wiadomo, z jakiego powodu nowy właściciel zaczął wyzbywać się włości (część zakupił Wincenty Schmidt, dziedzic sąsiedniej Krzywaczki). Zbiegło się to z planami rozbudowy szkoły, gdyż organistówka szybko okazała za mała na pomieszczenie 125 dzieci. W 1897 roku gmina podjęła uchwałę o wzniesieniu nowej placówki edukacyjnej, przeznaczając pod inwestycję prawie 4 tysiące koron. Zbyt niskie nakłady finansowe nie pozwoliły nawet na rozpoczęcie budowy, wobec czego plany zostały zawieszone. Dopiero w 1908 roku porozumiano się z dr. Kirchmayerem odnośnie do zakupu dworu, gdzie miałaby mieścić się szkoła. Następnie przeprowadzono remont adaptacyjny rezydencji pod kierunkiem inż. Marcelego Kucharskiego. Uroczyste otwarcie placówki wraz z poświęceniem przez proboszcza Zaussa oraz wizytą inspektora oświaty, słynnego etnografa Seweryna Udzieli, odbyło się 30 października 1909. Rok później status placówki podniesiono do poziomu czteroklasowej, zatrudniając łącznie sześciu nauczycieli.

W końcu XIX wieku w Radziszowie dominowała drewniana zabudowa z jednoizbowymi domami bez kominów, krytymi strzechą (tzw. kurne chaty). Poszczególne części wsi nadal nosiły nazwy topograficzne, jak np. Podlesie, Rozparka, Zadworze, Rynek, Brzegi czy Zawodzie. Miejscowość liczyła wówczas 1522 osób na obszarze 1629 mórg (ok. 800 ha) – w tym 331 mórg należało do dworu (ok. 150 ha). Okolica miała charakter rolniczy, z bardzo rozdrobnionymi gospodarstwami o wielkości około 5 ha, niepozwalającymi na utrzymanie i wykarmienie wielopokoleniowych rodzin. Wprawdzie ziemiaństwo i bogaci chłopi zaczynali wprowadzać nowinki technologiczne, lecz stanowili oni grupę jedynie 20% społeczeństwa Galicji. Pomocy na zakup nowoczesnych urządzeń oraz na zastosowanie upraw przemysłowych i nawozów chemicznych udzielały liczne towarzystwa kredytowe, w tym kasy oszczędnościowe założone w 1889 roku przez Franciszka Stefczyka z Czernichowa. Ponadto, dzięki pomocy państwa osuszano bagna, przekształcając je w grunty orne, łąki i pastwiska. Z Holandii zaczęto sprowadzać bydło hodowlane i mleczne krowy. Doprowadziło to do nieznacznego polepszenia stopy życiowej chłopów, przytłoczonych przede wszystkim drastycznym przyrostem liczby ludności w kraju, niewspółmiernym do możliwości lokalowych oraz żywieniowych wsi małopolskiej. Migrowano zatem do miast i gmin z rozwijającym się przemysłem (Skawina, Sułkowice, Chrzanów), w czym pomocna okazała się kolej, od 1884 roku łącząca Radziszów z Krakowem i Suchą. Duża część mieszkańców Galicji wyjeżdżała na pracy sezonowe do Austro-Węgier, Prus czy Francji. Nasiliła się także emigracja do Stanów Zjednoczonych Ameryki (w latach 1850-1914 prowincję opuściło prawie milion osób!).

Zamach na arcyksięcia Ferdynanda Habsburga 28 czerwca 1914 w Sarajewie doprowadził do wybuchu pierwszej wojny światowej. Był to niezwykle wyniszczający konflikt dla największych mocarstw starego kontynentu, zmieniający zarazem diametralnie pozycję kilku narodów Europy Środkowo-Wschodniej. Wielu mężczyzn z Radziszowa zasiliło szeregi armii austro-węgierskiej, walcząc na różnych frontach. Jesienią 1914 roku wojsko zarekwirowało świeżo wyremontowany budynek dworu zaadaptowany na potrzeby szkoły ludowej. Nasiliły się represje i rekwizycje żywności oraz trzody chlewnej, pogłębiające nie najlepszą sytuację materialną rodzin chłopskich. Beznadzieję pogłębiły pożar i epidemia tyfusu oraz tzw. grypy hiszpanki w latach 1917-1918. Co gorsza, powojenną odbudowę wsi zahamował kolejny, wielki pożar z 1921 roku – bez domów zostało 225 osób.

W okresie międzywojennym najliczniejszą grupą społeczną nadal byli chłopi, stanowiąc 50-70% ludności Radziszowa. Przeważały gospodarstwa mało- i średniorolne o powierzchni do 10 ha. Dużą popularnością w regionie cieszyło się Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”, zdobywając w wyborach parlamentarnych w 1922 roku 453 na 574 głosy oddane w gminie. We wsi funkcjonowały trzy sklepy, dwie gospody, Spółdzielnia Mleczarska, Kółko Rolnicze, komisariat policji i poczta. Liczba domów zwiększyła się wprawdzie do około 450, choć ich forma nie zmieniła się znacznie w porównaniu do poprzedniego stulecia. Miejscowość nieustannie nękały różne kataklizmy, głównie pożary i powodzie. W 1922 roku sformalizowano działalność Ochotniczej Straży Pożarnej, wyposażając jej kilkuosobowy oddział w pierwsze profesjonalne sikawki (strażacy wykazali się odwagą i heroiczną postawą podczas powodzi na Skawince w 1935 roku). Dwa lata później we wsi otwarto nowoczesny dom opieki nad najmłodszymi, zwany Domem Dziecka Powiatu Krakowskiego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Dwupiętrowy, modernistyczny budynek zaprojektowany przez uznanego krakowskiego architekta Fryderyka Tadainera ulokowano na zboczu niewielkiego wzgórza. Do wybuchu drugiej wojny światowej dom przyjął kilka tysięcy dzieci, w tym dużą grupę polskich imigrantów z III Rzeszy. Prężnie rozwijała się również Szkoła im. św. Stanisława, z zakrojoną na szeroką skalę edukacją patriotyczną (organizowano liczne inscenizacje, pogadanki czy wieczornice rocznicowe). W 1939 roku placówkę odwiedził metropolita krakowski, kardynał Adam Stefan Sapieha.

Pierwsze hitlerowskie oddziały wkroczyły do Radziszowa 6 września 1939, rozpoczynając trwającą pięć i pół roku okupację. Na wieś nałożono obowiązkowe roczne kontyngenty żywności. W 1940 roku w regionie pojawiły się polskie rodziny wysiedlone z województwa poznańskiego. Część z nich, wraz z okolicznymi mieszkańcami, znalazła pracę w niemieckiej fabryce „Apold & Schmidt”, produkującej podeszwy do butów oraz rączki do pieczątek. Jednocześnie w Radziszowie stacjonowały oddziały formacji TODT, zajmującej się budową oraz naprawą strategicznie położonych dróg i mostów. Pozostałe we wsi rodziny pochodzenia żydowskiego wywieziono w sierpniu 1942 roku do obozu zagłady w Bełżcu. Pogarszające się warunki okupacji i wszechobecny terror doprowadził do zawiązania się kilku grup ruchu oporu. Organizujący tajne komplety kierownik szkoły Bronisław Lubowiecki utworzył gromadę „Rola”, z której wyłonił się później oddział Batalionów Chłopskich. Z kolei dyrektor Spółdzielni Rolniczo-Handlowej w Skawinie Władysław Nazim przyczynił się do powstania komórki Związku Walki Zbrojnej przekształconego w Armię Krajową. W konspiracji działało około 80 mieszkańców wsi, współpracując m.in. z komendantem granatowej policji Janem Pokładnikiem i właścicielem wspomnianej firmy Henrykiem Apoldem. Dzięki interwencji tego ostatniego na początku 1944 roku nie doszło do pacyfikacji Radziszowa. Hitlerowcy przeprowadzili wówczas obławę, poszukując partyzantów i mężczyzn ukrywających się przed wywozem na roboty w głąb Rzeszy. Ostatecznie tylko niedużą grupę osób zmuszono do kopania rowów strzeleckich i przeciwczołgowych w rejonie Barwałdu (niektórych przetransportowano aż pod Rudnik nad Sanem, lecz w obliczu nadciągającej ofensywy wojsk radzieckich udało im się stamtąd uciec). Niepokonana dotychczas armia Rzeszy okazała się niezdolna do stawienia czoła posuwającym się w zawrotnym tempie oddziałom sowieckim. Rosjanie zbombardowali wycofujących się Niemców, poważnie uszkadzając przy tym budynek szkoły. Pierwsi żołnierze Armii Czerwonej pojawili się w Radziszowie 22 stycznia 1945.

Po zakończeniu wojny jeszcze przez kilka lat w okolicy funkcjonowały oddziały partyzanckie walczące z nową, komunistyczną władzą, rozbite dopiero pod koniec lat czterdziestych XX wieku. Początkowo Radziszów wchodził w skład gminy Skawina, zmieniając przynależność administracyjną po reformie z 1954 roku, kiedy powołano Gromadzkie Rady Narodowe. Sfałszowane wybory do Sejmu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej nieustannie wygrywał w regionie Front Narodowy, zdobywając zawsze 100% poparcia. W zaistniałej sytuacji mieszkańcy wsi sami próbowali wpływać na poprawę warunków życia. Wielkie zasługi na polu służby zdrowia położył lekarz Tadeusz Lelka, organizując w 1959 roku pierwszy punkt medyczny, rozbudowany później w przychodnię. Założono także Orkiestrę Dętą „Sygnał” (1949), Klub Rolnika (1979) oraz Kapelę Ludową i Taneczny Zespół Regionalny „Radziszów” (1980). Z inicjatywy zarządu Ochotniczej Straży Pożarnej w 1974 roku powołano komitet budowy Domu Strażaka, wznosząc następnie nowy budynek (z samochodem marki Lublin na wyposażeniu i profesjonalnym zapleczem strażackim). Po ogólnokrajowej reformie administracyjnej w kolejnym roku zlikwidowano rady narodowe i powiaty, a ich kompetencje przejął Urząd Miejsko-Gminny Skawina. Podczas krótkiego okresu prosperity za rządów pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego PZPR Edwarda Gierka w latach siedemdziesiątych XX stulecia, w Polsce Ludowej znacznie wrosła liczba ludności. W Radziszowie powstało pierwsze przedszkole (1981), a w 1985 roku powołano Społeczny Komitet Rozbudowy Szkoły (nową placówkę edukacyjną ukończono dopiero w 1997 roku). Rozpoczęto także starania o położenie wodociągów i kanalizacji oraz gazyfikację wsi (1980-1984). W latach osiemdziesiątych przeprowadzono akcję dokumentacji zabytków na terenie województwa krakowskiego. W Radziszowie odnotowano bezcenny kościół, dwór z młynem, cztery stodoły, sześć zagród, dworzec kolejowy oraz 24 domy.

Wraz z nastaniem demokratycznej Polski po 1989 roku w Radziszowie pojawiły się nowe sklepy, przedsiębiorstwa oraz lokalne inicjatywy. Zamontowano pierwszą centralę telefoniczną na blisko 200 numerów i uruchomiono podmiejską linię autobusową do Krakowa. Nadal zmagano się z powodziami, spowodowanymi wzbieraniem wody na rzece Skawince, z których największa dotknęła wieś w 2001 roku. Do popularyzacji wiedzy na temat miejscowości i regionu znacznie przyczyniło się Stowarzyszenie „Nasz Radziszów”, organizując liczne konferencje oraz wykłady, a także spotkania kulturalne czy happeningi. Do jego największych sukcesów należy założenie regularnie ukazującego się czasopisma „Biuletyn Nasz Radziszów”, a przede wszystkim zakończone sukcesem starania o rewitalizację dworu i szkoły. Niezbędne środki uzyskano w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Unii Europejskiej, realizowanego przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Prace remontowe przeprowadzono w latach 2011-2013 z zamiarem udostępnienia obiektu zwiedzającym oraz przeznaczenia go na cele kulturalne, oświatowe oraz wystawiennicze. Obecnie dawny Dwór Dzieduszyckich pozostaje własnością Centrum Kultury i Sportu w Skawinie.

Ciekawostki

Na terenie rezerwatu leśnego „Kozie Kąty” wytyczono trzy szlaki turystyczne: niebieski nosi nazwę Sułkowickich Kowali; zielony to Szlak Generała Bema; trzeci jest zwany Bronaczowskim.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVI wieku podczas trudnych rządów opata tynieckiego Andrzeja Brzechwy doszło do buntów chłopskich w Radziszowie oraz Woli.

28 czerwca 1919 rodzinne Jurczyce oraz Radziszów odwiedził generał Józef Haller.

Po pierwszej wojnie światowej w regionie szerzył się bandytyzm, czego tragicznym przykładem było zamordowanie naczelnika stacji kolejowej w Radziszowie Rudolfa Wiesiołowskiego 22 czerwca 1922.

Na terenie Radziszowa swój debiutancki film „Gromada” nakręcił Jerzy Kawalerowicz, ukrywający się w okolicy podczas okupacji niemieckiej. Na ekranie uwieczniono zabudowę i krajobraz wsi, a mieszkańców zatrudniono w charakterze statystów.

Bibliografia