Koronacja Najświętszej Marii Panny w otoczeniu scen alegorycznych

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Osiek
Miejscowość
Głębowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Matki Boskiej Szkaplerznej
Miejsce przechowywania
północna ściana nawy
Identyfikator
DZIELO/13215
Kategoria
obraz
Ilość
1
Czas powstania
około połowy XVII wieku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Kraków
Technika i materiał
olej na płótnie
Wymiary podstawowe
szerokość – 2,8 m
wysokość – 2,5 m
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Obraz powstał zapewne w kontekście powołanego przy tutejszym kościele Bractwa Szkaplerza Świętego w 1654 roku, jako dopełnienie treści ideowych związanych z brackim ołtarzem ustawionym z lewej strony łuku tęczowego. W alegorycznych przedstawieniach można znaleźć odniesienia do duchowości karmelitańskiej.

Opis

Obraz uzyskał kształt leżącego prostokąta zbliżonego do kwadratu. Pole obrazowe zostało podzielone na jedną, większą, kwaterę środkową oraz dziewięć mniejszych, tworzących jej obramienie z trzech stron. W kwaterze głównej przedstawiono scenę koronacji Marii przez Trójcę Świętą. W centrum kompozycji wyobrażono na szarogranatowych obłokach w całej postaci unoszoną przez aniołów Marię ukazaną frontalnie z nieznacznie ujętą głową w trzech czwartych w lewo. Madonna ma rozłożone ręce na wysokości piersi. Jest to młoda kobieta o owalnej twarzy z wysokim czołem i jasną karnacją oraz rumianymi policzkami. Ma prosty nos i wąskie usta oraz półprzymknięte oczy. Jej głowę otaczają kręcące się długie włosy spływające na ramiona. Ubrana jest w luźną, bladoszkarłatną suknię oraz ciemnogranatowy płaszcz spływający z ramion, przechodzący przez pierś i rozwiany z lewej strony u dołu. Postać Mari od dołu podtrzymuje trzech jasnowłosych aniołów ukazanych w dynamicznych pozach. Mają pucułowate twarze o jasnych karnacjach i rozjaśnione włosy. Ich szaty są rozwiane. Anioł z lewej strony ubrany jest w tunikę ciemnozieloną, środkowy w bladoczerwoną, a anioł z prawej strony w czerwoną oraz różową szatę wierzchnią. Powyżej Marii widać siedzącego z prawej strony Boga Ojca ujętego w trzech czwartych w lewo. Jest to siwobrody starzec z papieską, kosztowną tiarą na głowie, spod której widać siwe włosy spływające na ramiona. Prawą ręką trzyma złotą, zamkniętą koronę, a lewą podtrzymuje na kolanach glob zwieńczony złotym krzyżykiem. Ubrany jest w albę oraz kosztowną, złocistą kapę podbitą różem, której prawa poła okrywa jego kolana. Po drugiej stronie siedzi na obłokach Chrystus ukazany w trzech czwartych w prawo. Prawą ręką unosi koronę nad głową matki, a w lewej trzyma złote berło. Jego twarz o jasnej karnacji, rumianych policzkach, wydatnym nosie i krótkim zaroście, otoczona długimi, brązowymi włosami spływającym na plecy jest widoczna z profilu. Nagie ciało Zbawiciela okrywa perizonium oraz czerwona, rozwiana tkanina przerzucona przez lewe ramię i zakrywająca obie nogi. Jezus ma na głowie otwartą koronę dekorowaną malowaną kameryzacją. Pomiędzy Bogiem Ojcem, a Chrystusem namalowano w świetlistym otoku gołębicę Ducha Świętego. Za nią widać w głębi sferycznie ułożone, malowane, uskrzydlone główki anielskie oraz widoczne w półpostaci dwa aniołki siedzące po bokach Trójcy Świętej na końcach obłoków. W prawym dolnym rogu kompozycji wyobrażono niewielką scenę, w której dwunastu apostołów żywo gestykulujących otacza pusty grób ustawiony na tle skalistego wzgórza. Pierwszy z mniejszych obrazów w lewym, górnym rogu przedstawia leżącego na skale i przykutego mitycznego Prometusza, któremu brązowy sęp wyrywa wątrobę. Jego nagie ciało okrywa jedynie biała przepaska na biodrach. Dookoła jego ciała widać kąsające go węże. W dolnym, lewym rogu kompozycji widać w półpostaci diabła z głową odwróconą w stronę widza. Ponad skałą otoczoną z tyłu ogniem w górnym, lewym rogu przedstawiono na obłokach klęczącą, jasnowłosą kobietę w różowej sukni ze złożonymi modlitewnie rękami odbierającą złotą koronę od postaci w złocistych szatach trzymającą w lewej ręce palmę. Na drugim, środkowym obrazku z lewej strony, w górnej części kompozycji, na obłokach przedstawiono zasiadającego frontalnie Chrystusa. Zbawiciel prawą rękę ma uniesioną ponad głowę, lewą zaś odsuniętą od siebie. Twarz Jezusa jest owalna z jasną karnacją otoczoną krótką, brązową brodą i włosami spływającymi na ramiona. Jego nagie ciało okrywa przerzucona przez lewe przedramię czerwona tkanina zakrywającą ugięte w kolanach nogi. Dłonie i stopy mają widoczne rany po gwoździach. Po bokach Zbawiciela widać w półpostaci dwóch aniołów dymiących w trąby. Na wysokości głowy Chrystusa z lewej strony widać skrzyżowane, złote berło z palmą w kwietnym otoku, a z prawej płonący miecz z biczami w otoku z cierni. Pod stopami Jezusa przedstawiono klepsydrę wspartą na uskrzydlonej czaszce ludzkiej, na której widnieje rozwiana banderola z łacińską inskrypcją. Pod czaszką na tle węża połykającego swój ogon wyobrażono skrzyżowany miecz z palmą. Na trzecim, dolnym obrazku ukazano dwóch klęczących, starszych mężczyzn skierowanych w lewo. Towarzyszą im dwaj aniołowie stróżowie. Jeden z aniołów wskazuje na widoczne w górnym rogu kompozycji Dzieciątko Jezus dźwigające krzyż w świetlistym otoku. Przed mężczyznami z lewej strony siedzi kościotrup, trzymający lewą ręką przy czaszce jabłko, a w prawej kartkę z napisem. Obok tego przedstawienia w kolejnym, umieszczonym z prawej strony, wyobrażono we wnętrzu pnia drzewa nabijanego drewnianymi czopami siedzącego frontalnie brodatego pustelnika ze modlitewnie złożonymi rękami. Przed jego czołem wiszą trzy kamienie zawieszone na drewnianej konstrukcji. Pustelnik ubrany jest we włosienicę, a jego kolana okrywa czerwony płaszcz. Bose stopy ma skute łańcuchem. Z lewej strony widać otwartą księgę, a z prawej stojący na ziemi skopek z wodą i kilka kamieni. Na sąsiedniej kwaterze z prawej strony przedstawiono w centrum kompozycji wielbłąda poganianego przez trzy osoby. Za zwierzęciem stoi kobieta o nalanej twarzy w złocistej sukni i fantazyjnym czepcu na głowie trzymająca złote berło. Za wielbłądem widać mężczyznę w różowej szacie z kulistym naczyniem w prawej ręce. Z prawej strony kompozycji stoi mężczyzna w czerwonej czapce i czarnym kaftanie, trzymający w lewej ręce trzos z monetami. Z rozjaśnionych obłoków widocznych w górnym, lewym rogu kompozycji, wyłania się ręka trzymająca igłę z uchem skierowanym ku ziemi. W następnej kwaterze wyobrażono na niewielkim wzgórzu klęczącego w profilu w lewo króla Dawida ze złożonymi modlitewnie rękami. Jest to siwobrody starzec w bladoróżowej tunice i kosztownym płaszczu na ramionach, przy którego nogach leży złocista harfa i zamknięta korona. Poniżej wzgórza z lewej strony kompozycji ukazano dwa koncentryczne koła wypełnione płomieniami, utworzone z wężów połykających własny ogon, pomiędzy którymi widać ludzkie twarze. W górnej części kompozycji widać ciemnoszarawe obłoki, z których wydobywa się ogień i spadają trzy gwiazdy. Na obłokach przedstawiono świetlisty łuk utworzony z uskrzydlonych główek anielskich otoczonych świetlistymi promieniami. W lewym, górnym rogu uskrzydlona główka anielska dmie wiatr, podobnie robi inna widoczna przy prawej krawędzi kompozycji, umieszczona na tle ukośnie ukazanego trzonu kolumny. W ostatniej kwaterze w dolnym szeregu przedstawiono siedzącego w pomieszczeniu za drewnianym stołem bankiera liczącego złote monety. Jest to dostatnio ubrany człowiek w czerwonej czapce na głowie. Towarzyszy mu anioł w różowej tunice wskazujący prawą ręką na ukazującą się z niebie rękę trzymającą na tle świetlistych obłoków wagę. W pomieszczeniu znajdują się otwarte skrzynie i worek wypełnione złotymi monetami. Pond tą kwaterą w środkowym przedstawieniu, przy prawej ramie obrazu, ukazano frontalnie w całej postaci stojącej na globie personifikację Wieczności w postaci uskrzydlonego anioła o dziecięcej twarzy. Jego głowę o pulchnych, rumianych policzkach z krótkimi włosami otacza złocisty nimb z wieńcem czarnych gwiazd. Anioł w rozłożonych rękach trzyma złotą obręcz oraz feniksa. Ubrany jest w złocistą tunikę i ciemnoróżową szatę wierzchnią spiętą pod szyją fibulą w kształcie słońca. Z lewo strony na tle skalnej groty widać koguta, a z prawej płomienie z czarnym bazyliszkiem oraz płonące wyżej skały. W ostatniej kwaterze w prawym, górnym rogu przedstawiono wnętrze jaskini otwierającej się na gwiaździste niebo. Na pierwszym planie siedzi siwobrody starzec trzymający na kolanach tabliczkę do pisania i rylec. Obok niego z lewej strony siedzi kobieta trzymająca dziecko na kolanach. Ubrana jest w różową suknię i czerwony płaszcz, a na głowie ma koronę utworzoną z murów miejskich. Przed nimi stoi młodzieniec widoczny z profilu, skierowany w prawo. W lewej ręce trzyma lirę, a w prawej łuk ze strzałami. Ubrany jest w rozwianą, złocistą tunikę sięgającą kolan. Jego głowę okala niebieskawy nimb. W głębi jaskini widać igrające niemowlęta. Na pierwszym planie namalowano węża połykającego własny ogon. Każda ze namalowanych na obrazie kwater zaopatrzona jest w umieszczoną pod przedstawieniem łacińską lemmę. Dodatków w niektórych kwaterach pojawiły się wyjaśniające, łacińskie napisy w ich polach.

Zarys problematyki artystycznej

Imponujący zarówno pod względem wielkości, jak również bogactwem treści wyobrażonych za pomocą rozbudowanych alegorii słowno-obrazowych obraz Koronacji Najświętszej Marii Panny w Głębowicach zaliczany jest do wyjątkowych przedstawień powstałych w Małopolsce w połowie XVII wieku. Głównym tematem zawartych w nim treści jest kwestia chwały niebieskiej i zbawienia, którą człowiek może osiągnąć realizując Boże wskazania, unikając jednocześnie płynących ze strony szatana zagrożeń. Łukasz Apanowicz komponując tak rozbudowany program treściowy musiał skorzystać z kilku co najmniej wzorów graficznych, które posłużyły mu do wcześniej przygotowanego programu ideowego. W mniejszej skali podobny program zrealizował np. w dekoracji brackiej szafy z około 1635 roku w kaplicy św. Anny przy kościele Bożego Ciała na krakowskim Kazimierzu, należącej do Arcybractwa Bożego Ciała i Pięciu Ran Chrystusa. Najprawdopodobniej twórcą dekoracji był działający na rzecz konwentu kanoników malarz Łukasz Porębski. Jest to trójszufladowa komoda z nastawą w formie dwuskrzydłowego kredensu. Drzwi szafy podzielone są wzdłuż pionowej osi środkowej. W ten sposób mogą być otwierane samodzielnie jak średniowieczny poliptyk. To archaiczne rozwiązanie nie zostało podyktowane względami praktycznymi. Podporządkowano je malarskiemu programowi ideowemu, nawiązując w ten sposób do pojawiających się w Krakowie w pierwszej połowie XVII wieku nastaw ołtarzowych, ze stałymi lub ruchomymi skrzydłami, będących powtórzeniem starego układu gotyckiego tryptyku. Awersy drzwi zostały podzielone na 12 kwater, układających się w trzy poziome zestawy po cztery przedstawienia. Malowane kolejno kwatery ukazują postacie stojących dwunastu aniołów, z których każdy trzyma tarczę z odpowiednim narzędziem Męki Pańskiej. Z kolei rewersy drzwi otwartej szafy zostały podzielone na dwie strefy wypełnione alegoryczno-symbolicznymi malowidłami, nawiązującymi do duchowego charakteru kazimierskiej konfraterni. Dodatkowo na lewym boku szafy wyobrażono w górnej części pokutującą św. Marię Magdalenę, a w dolnej - dusze w czyśćcu, natomiast na prawym boku płaczącego po wyparciu się Chrystusa św. Piotra Apostoła. W ten sposób zwizualizowano w bardzo skondensowany sposób najważniejsze aspekty teologii i opartej na niej duchowości kazimierskiej konfraterni. Za bogactwem ideowym dekoracji brackiej szafy stał zapewne wybitny teolog doby potrydenckiej ks. Jacek Liberiusz, pełniący od 1631 roku obowiązki kapelana konfraterni. Inny przykład może stanowić obraz z przedstawienim tzw. "Matki Boskiej kotwicznej", sygnowany przez F.L.S.B. z 1647 roku w kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej, także na krakowskim Kazimierzu. Ukazano tu grzesznika na "moście" pokuty", chwytającego "kotwicę zbawienia", którą trzyma Matka Boska klęcząca wśród aniołów przed Trójcą Świętą. Za grzesznikiem widnieje anioł "stróż pokutujących" przebijający włócznią szatana usiłującego ściągnąć pokutnika do paszczy Lewiatana, w której leży potępiony. Z lewej strony kompozycji ukazano grupę augustianów z kartuszem zawierającym objaśnienie obrazu, a pod mostem widać półpostacie pokutujących grzeszników.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ostatnia konserwację przeprowadzono na początku lat sześćdziesiątych XX wieku. Obecnie lico obrazu jest mocno ściemniałe i zabrudzone.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 462;
M. Schuster-Gawłowska, Wystawa prac absolwentów Studium Konserwacji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie, "Ochrona Zabytków", nr 17/3 (66), 1964, s. 58;
J.J. Kopeć, Interpretacja malowideł pasyjnych na szafach brackich z kaplicy św. Anny w krakowskim kościele Bożego Ciała, [w:] Studia do dziejów kościoła Bożego Ciała w Krakowie, red. Z. Jakubowski, Kraków 1977, s. 114-120, il. s. 115, 146-147, 162-163;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 431, il. 268;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 4. Kazimierz i Stradom, red. I. Rejduch-Samek, J. Samek, Warszawa 1987, s. 66, il. 229, 274-277, s. 111, il. 327-328;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 384.

Streszczenie

Obraz z Koronacją Marii i dziewięcioma scenami alegorycznymi autorstwa Łukasza Apanowicza z połowy XVII wieku w Głębowicach powstał zapewne w kontekście powołanego przy tutejszym kościele Bractwa Szkaplerza Świętego w 1654 roku, jako dopełnienie treści ideowych związanych z brackim ołtarzem ustawionym z lewej strony łuku tęczowego. W alegorycznych przedstawieniach można znaleźć odniesienia do duchowości karmelitańskiej oraz prawdy o zbawieniu.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Koronacja Najświętszej Marii Panny w otoczeniu scen alegorycznych", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/koronacja-najswietszej-marii-panny-w-otoczeniu-scen-alegorycznych

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności