Łękawica

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wadowicki
Gmina
Stryszów
Tagi
konfederacja warszawska księstwo zatorskie Rada Państwa Sejm Galicyjski Zamek Królewski na Wawelu zbór kalwiński
Autor opracowania
Stanisław Witecki
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Łękawica należy do gminy wiejskiej Stryszów w powiecie wadowickim województwa małopolskiego. Położona jest na terenie Beskidu Makowskiego, w dolinkach kilku dopływów Skawy, u podnóża Jaroszowickiej Góry. W krajobrazie miejscowości dominują pagórki i dość rozległe kompleksy leśne. Kilka kilometrów na zachód od wsi znajduje się Jezioro Mucharskie, czyli zaporowy zbiornik retencyjny powstały przez spiętrzenie rzeki Skawy. Przez wieś przebiega szlak papieski Wadowice-Kalwaria Zebrzydowska.

Streszczenie dziejów

Pierwsze informacje o wsi rycerskiej Łękawica pochodzą z 1415 roku, kiedy jej właścicielami byli Hinek Szeliga i jego syn Wiernek. Miejscowość znajdowała się na terenie księstwa oświęcimskiego będącego lennem korony czeskiej. Od 1445 roku Łękawica wchodziła w skład księstwa zatorskiego powstałego w wyniku podziału księstwa oświęcimskiego pomiędzy spadkobierców księcia Kazimierza I. 29 lipca 1494 książę Janusz V sprzedał królowi polskiemu Janowi Olbrachtowi księstwo zatorskie wraz z Łękawicą za kwotę 80 tysięcy florenów węgierskich, z obietnicą jednak, że będzie mógł je dzierżyć aż do śmierci. W 1525 roku właściciel Łękawicy Jan Kołaczkowski, a w latach 1526-1535 jego spadkobiercy sprzedawali Zygmuntowi Staremu ogromne ilości drewna przeznaczonego na przebudowę zamku królewskiego na Wawelu. Na sejmie warszawskim 25 lutego 1564 w obliczu nacisków miejscowej szlachty, w tym właściciela Łękawicy, kalwinisty Jana Palczowskiego, ziemie oświęcimska i zatorska zostały inkorporowane do Korony Królestwa Polskiego jako powiat śląski województwa krakowskiego. Od połowy XVII do końca XVIII wieku Łękawica była własnością rodziny Przerębskich. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku wieś znalazła się pod rządami Habsburgów, którzy wymogli na szlachcie dowiedzenie praw do herbów. Stanisław Radecki wylegitymował się ze swojego szlachectwa w oświęcimskim sądzie grodzkim w 1782 roku. W połowie XIX wieku wieś należała do rodziny Wężyków, którzy po uwłaszczeniu chłopów w 1848 roku pozostali właścicielami dominium łękawickiego, na które składały się również Zagórze i Brańkówka. Leonard Wężyk (zmarł w 1876 r.) był posłem na Sejm Galicyjski oraz delegatem do wiedeńskiej Rady Państwa. W 1906 roku rozpoczęła działalność jednoklasowa Szkoła Powszechna, aczkolwiek lekcje prowadzono w prywatnym domu nauczycieli. Przed samym wybuchem pierwszej wojny światowej Łękawica wraz z Zagórzem i Brańkówką liczyła 1555 mieszkańców. W 1938 roku po wielu latach starań wybudowano siedzibę szkoły. W czasie okupacji niemieckiej wieś znalazła się na terytorium Generalnego Gubernatorstwa, którego granica przebiegała na Skawie. Wojsko okupanta wycofało się ze wsi pod koniec stycznia 1945. Walki jednak nie ustały od razu, ponieważ do 1955 roku Urząd Bezpieczeństwa prowadził akcje przeciwko tym żołnierzom, którzy nie złożyli broni po rozkazie dowództwa Armii Krajowej. W latach siedemdziesiątych, po wielu latach starań ukończono budowę remizy strażackiej, a w 1987 roku przy OSP w Łękawicy powołano Orkiestrę Dętą, która zapewnia oprawę muzyczną w czasie uroczystości gminnych i parafialnych. W latach dziewięćdziesiątych oraz w pierwszej dekadzie XXI wieku wyremontowano i rozbudowano budynek szkolny. W 2011 roku powstało aktywnie działające Stowarzyszenie Koła Gospodyń Wiejskich w Łękawicy. W 2017 roku rozpoczęło się zalewanie sąsiadującego z Łękawicą zbiornika retencyjnego na rzece Skawie, który rok później został nazwany Jeziorem Mucharskim.

Dzieje miejscowości

Pierwsze informacje o wsi rycerskiej Łękawica pochodzą z 1415 roku, kiedy jej właścicielami byli Hinek Szeliga i jego syn Wiernek. Miejscowość znajdowała się na terenie księstwa oświęcimskiego będącego lennem korony czeskiej. W 1430 roku niejaki Mikołaj alias Wrzeszczek sprzedał Łękawicę wraz z Dąbrówką i Ostałówką Piotrowi z Paszkowic (obecnie Paszkówka) za 260 grzywien. Nowy właściciel już cztery lata po zakupie podpisywał się jako Piotr z Łękawicy i zapewne uczynił ze wsi swoją główną siedzibę. Od 1445 roku Łękawica znajdowała się na terenie księstwa zatorskiego powstałego w wyniku podziału księstwa oświęcimskiego pomiędzy spadkobierców księcia Kazimierza I. W latach 1451-1484 właścicielem Łękawicy był Piotr Łękawski, syn Piotra z Łękawicy. W 1452 roku wdał się on w konflikt z sołtysem mucharskim Stanisławem. Spór skończył się walką na miecze i topory na terenie cmentarza przykościelnego w Mucharzu. Miejscowy pleban Michał uznał zajście za profanację poświęconej ziemi i wytoczył obu stronom proces.
29 lipca 1494 książę Janusz V sprzedał królowi polskiemu Janowi Olbrachtowi księstwo zatorskie wraz z Łękawicą za kwotę 80 tysięcy florenów węgierskich, z obietnicą jednak, że będzie mógł je dzierżyć aż do śmierci. Gdy w 1513 roku zginął z ręki Wawrzyńca Myszkowskiego, jego księstwo znalazło się pod władzą króla polskiego. Na przełomie XV i XVI wieku, w latach 1498-1505 właścicielami Łękawicy byli Stanisław Łukawski i jego żona Anna, ale już kilka lat później wieś należała do Jana Kołaczkowskiego i jego żony Doroty, którzy dowiedli swoich praw do tych dóbr podczas toczonego w latach 1521-1524 sądowego sporu z Aleksym Brandysem. W 1525 roku Jan Kołaczkowski, a w latach 1526-1535 jego spadkobiercy Maciej, Jan i Piotr sprzedawali Zygmuntowi Staremu ogromne ilości drewna przeznaczonego na przebudowę zamku królewskiego na Wawelu. Być może w zawarciu transakcji pomagał ksiądz Jan z Łękawicy będący w latach 1515-1530 altarystą w kaplicy Szafrańców w katedrze krakowskiej oraz faktorem królewny Jadwigi. Następnym właścicielem wsi był Jan Palczowski z Brzeźnicy, dworzanin Zygmunta Augusta, pisarz, a następnie sędzia ziemski zatorski, a także autor kompilacji „Ustaw prawa polskiego” wydanej w 1561 roku. Palczowski około 1550 roku związał się ze zwolennikami reformacji. Przed swoją śmiercią w 1565 roku przekazał przynajmniej pół Łękawicy synowi Stanisławowi Palczowskiemu z Brzeźnicy, który w 1564 roku zabezpieczył na nich 1500 złotych przywianku przekazanego swojej żonie Katarzynie Straszównie z Białaczowa. Na sejmie warszawskim 25 lutego 1564 w obliczu nacisków miejscowej szlachty, w tym Jana Palczowskiego, ziemie oświęcimska i zatorska zostały inkorporowane do Korony Królestwa Polskiego jako powiat śląski województwa krakowskiego. Do 1567 roku cała Łękawica znalazła się w rękach Michała Palczowskiego, brata Stanisława Palczowskiego i męża Barbary z Lubomirskich. Był on zdeklarowanym kalwinistą wykształconym na uniwersytetach w Krakowie, Lipsku i Wittenberdze. W 1573 roku posłował na sejm konwokacyjny, w czasie którego podpisał w imieniu innowierców zatorsko-oświęcimskich tzw. konfederację warszawską. Trzy lata później wraz z bratem Stanisławem przekształcił kościół parafialny w Marcyporębie w zbór kalwiński. Zmarł przedwcześnie w 1578 roku w wyniku postrzelenia przez Jana Krassowskiego w czasie sąsiedzkiego zatargu. Osierocił sześcioro dzieci, nad którymi opiekę przejął jego brat Stanisław, wtedy już podstarości i burgrabia krakowski. W 1581 roku Łękawica została opisana w lustracji jako własność Krzysztofora Niewiarowskiego. Prawdopodobnie był on jednak tylko dzierżawcą majątku należącego do synów Michała Palczowskiego – Mikołaja, Krzysztofa i Pawła. We wsi funkcjonowało wtedy 18 gospodarstw półłanowych, 8 zagrodniczych z rolą, 2 zagrodnicze bez roli, 2 komornicze bez bydła i 1 rzemieślnicze. Paweł i Krzysztof Palczowscy zdobyli sławę jako pisarze. Najbardziej znanym dziełem pierwszego z nich była wydana w 1609 roku propagandowa „Kolęda moskiewska”, w której zachęcał posłów na sejm do zbrojnego wykorzystania słabości wschodniego sąsiada Rzeczypospolitej. Jego brat zdobył popularność opublikowanym w 1619 roku utworem „O Kozakach, jeśli ich znieść czy nie”, w którym postulował wzięcie kozaków na służbę Rzeczypospolitej i objęcie ich ścisłą dyscypliną. Łękawicę na mocy ugody zawartej między braćmi w 1594 roku uzyskał natomiast trzeci z braci - Mikołaj Palczowski. Wieś odziedziczył po nim syn Marcin Palczowski, który prawdopodobnie zmarł nie pozostawiwszy dziedzica, ponieważ w 1640 roku Łękawica należała już do sędziego ziemskiego zatorskiego Hieronima Przerębskiego, męża siostry Marcina Katarzyny z Palczowskich. Nowy właściciel był wielokrotnie wybierany na marszałka sejmiku zatorskiego. Postulował i przeprowadzał zwiększanie podatków na cele ogólnokrajowe, w tym pobór wojska. W 1648 roku był także posłem na sejm elekcyjny, w czasie którego głosował na Jana Kazimierza. W Łękawicy ufundował murowaną kaplicę pw. św. Józefa. Następnym właścicielem wsi był jego syn Jacek (Hiacynt) Przerębski, komornik graniczny sądecki, sędzia skarbowy i elektor Jana III Sobieskiego. W 1667 roku przywłaszczył sobie część lasów i pól należących do starostwa barwałdzkiego.
Prawdopodobnie Przerębscy utrzymali się w Łękawicy do początków XVIII wieku, a następnie właścicielem wsi został Walerian Radecki. Po jego śmierci wieś odziedziczył jego syn Stanisław Radecki ożeniony z Zofią z Jezierskich, którzy w źródłach parafialnych pojawiają się jako rodzice chrzestni dzieci z nieodległej Lgoty, począwszy od 1768 roku. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku Łękawica znalazła się pod rządami Habsburgów, którzy wymogli na szlachcie dowiedzenie praw do herbów i przynależności do uprzywilejowanego stanu. Stanisław Radecki wylegitymował się ze swojego szlachectwa w oświęcimskim sądzie grodzkim w 1782 roku. Łękawica należała do niego przynajmniej do 1794 roku. W 1807 roku właścicielem liczącej wtedy 98 domów i 724 mieszkańców miejscowości był Józef Kalasanty Gorczyński, adwokat i sędzia Sądu Szlacheckiego w Tarnowie, który w 1794 roku uzyskał nobilitację. Natomiast w latach 1833-1839 Łękawicę wraz z przysiółkami Zagórze i Brańkówka posiadali już Salomea z Rottermundów Wężyk i jej mąż Stanisław. Małżeństwo odziedziczyło prawdopodobnie wieś po ojcu Salomei Wojciechu, który mógł kupić te dobra od Józefa Gorczyńskiego lub jego spadkobierców. W następnych latach majątek pozostawał w rękach rodziny Wężyków, aczkolwiek jako jego właściciele figurowali różni jej członkowie. W latach 1845-1851 gospodarzyła Kornelia, żona Romualda Gostkowskiego, córka Salomei i Stanisława Wężyków. Wtedy właśnie doszło do rabacji galicyjskiej, a w 1848 roku w wyniku uwłaszczenia chłopi przejęli na własność uprawianą przez siebie ziemię. W 1851 roku Łękawicę ponownie znalazła się w rękach Salomei i Stanisława Wężyków, a Kornelia wraz z bratem Leonardem przeniosła się do dominium Paszkówka. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Łękawica została jednowioskową gminą, z której wydzielono obszar dworski na terenie majątku dominialnego. Od 1867 roku wieś należała do powiatu wadowickiego. Do swojej śmierci w 1876 roku właścicielem Łękawicy był Leonard Wężyk. Ukończył szkoły w Krakowie i Uniwersytet Wrocławski, następnie przez kilka lat oddawał się pracy gospodarczej w Paszkówce, by w końcu zaangażować się w sprawy publiczne. Był posłem na Sejm Krajowy Galicji pierwszej, drugiej i trzeciej kadencji w latach 1861-1875 oraz członkiem pierwszej rady nadzorczej Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie od 1860 do 1864 roku. Redaktorzy krakowskiego „Czasu” w opublikowanym 8 stycznia 1876 nekrologu tak opisali jego postać: „Jako poseł sejmowy był pilnym pracownikiem w komisjach, jako delegat w Radzie Państwa zaraz w pierwszym roku jej zebrania jednał sobie uznanie Izby znajomością spraw, bo nie lenił się, gdy szło o dobro kraju, a siedząc w Wiedniu pracowite nawet odbywał studia administracyjne i skarbowe. Szlachcic polski w najpiękniejszym tego słowa znaczeniu jako taki należał do partii konserwatywnej z przekonania i doświadczenia, bo za młodu i on zwiedzał wszystkie kręte drożyny, na których młodzież jego epoki szukała zbawiania kraju – szczęśliwszy od swego brata Aleksandra, który porwany w Warszawie i wywieziony na Sybir, w młodym wieku uległ tam tęsknocie i klimatowi. Leonard Wężyk pojmował obowiązki obywatelskie wszechstronnie i lubo oszczędny jako dobry gospodarz, nie skąpił grosza w potrzebie i dla włościan był nie tylko doradcą i opiekunem, ale nieraz i szafarzem; był zaś jako wierny syn kościoła i tak umarł.” W 1867 roku zapisał szkole rolniczej w Czernichowie 2 tysiące zł kapitału, z którego dochód miał być przeznaczony na utrzymanie nauczyciela leśnictwa. Zastrzegł jednak, że kwota będzie wypłacona przez właścicieli Łękawicy dopiero po śmierci jego żony Ludwiki z Żeleńskich Borowskiej. Spadkobiercy Leonarda Wężyka po opłaceniu 200 zł należności rządowej, kilka miesięcy po śmierci dziedziczki w 1886 roku, rzeczywiście wpłacili na rzecz szkoły należną kwotę. W okresie tym we wsi mieszkało 1315 ludzi, wszyscy wyznania rzymskokatolickiego, w tym 44 na obszarze dworskim, który obejmował 551 mórg gruntów ornych, 27 mórg łąk i ogrodów, 35 mórg pastwisk oraz 786 mórg lasu. Chłopi gospodarowali w tym czasie na 793 morgach gruntów ornych, 24 morgach łąk, 154 morgach pastwisk i 53 morgach lasu. Folwark znajdował się na południe od wsi, nad rzeką w Zagórzu. W latach 1904-1914 właścicielem dominium łękawickiego był Herman Reich. W okresie tym bardzo dynamicznie wzrosła liczba ludności wsi. Przed samym wybuchem pierwszej wojny światowej Łękawica wraz z Zagórzem i Brańkówką liczyła 1555 mieszkańców. W 1906 roku rozpoczęła działalność jednoklasowa szkoła powszechna, aczkolwiek lekcje prowadzono w prywatnym domu nauczycieli. W czasie pierwszej wojny światowej front szczęśliwie nie dotarł do Łękawicy. W 1926 roku szkołę powszechną przekształcono w pięcioklasową publiczną szkołę mieszaną. Od początku konsekwentnie podnoszono kwestię budowy jej siedziby, ale idea ta została zrealizowana dopiero w 1938 roku, w czasie, gdy funkcję dyrektora pełnił Roman Jabłoński.
W okresie okupacji niemieckiej wieś znalazła się na terytorium Generalnego Gubernatorstwa, którego granica przebiegała na Skawie. Władze okupacyjne skonfiskowały budynek szkolny, a lekcje przeniesiono ponownie do domów prywatnych. Dyrektora Romana Jabłońskiego aresztowano i wywieziono do obozu w Oświęcimiu, gdzie zmarł. Pod koniec wojny okoliczną ludność, więźniów, wojsko i Ukraińców z Organizacji Todta zmuszono do pracy przy budowie betonowych bunkrów oraz zasieków i rowów strzeleckich na wzniesieniach przy granicy z Barwałdem Dolnym. Niemcy nie zdążyli ich dokończyć i umocnienia nie zatrzymały frontu. Wojsko okupanta wycofało się ze wsi pod koniec stycznia 1945. Walki jednak nie ustały od razu, ponieważ do 1955 roku Urząd Bezpieczeństwa prowadził akcje przeciwko tym żołnierzom, którzy nie złożyli broni po rozkazie dowództwa Armii Krajowej.
W 1945 roku powołano pierwszy zarząd zorganizowanej w 1940 roku ochotniczej straży pożarnej, a w latach siedemdziesiątych XX wieku po wielu latach starań ukończono budowę remizy strażackiej. W wyniku reformy administracyjnej przeprowadzonej w 1975 roku Łękawica znalazła się na terenie gminy Stryszów w województwie bielskim. W 1987 roku przy OSP w Łękawicy powołano Orkiestrę Dętą, która zapewnia oprawę muzyczną w czasie uroczystości gminnych i parafialnych. W 1991 roku kierowany przez Adama Adamczyka Społeczny Komitet Budowy Sali Gimnastycznej w Łękawicy rozpoczął rozbudowę szkoły. W 1994 roku oddano do użytku dwie nowe sale lekcyjne, w 1995 roku szkolne sanitariaty i sale gimnastyczną, a w 1997 boiska przyszkolne. Od reformy administracyjnej w 1999 roku Łękawica należy do gminy Stryszów w powiecie wadowickim województwa małopolskiego. W latach 2002-2003 po raz kolejny rozbudowano szkołę, która wzbogaciła się o salę dla oddziału przedszkolnego, dwie nowe sale lekcyjne, bibliotekę na poddaszu oraz stołówkę w piwnicach. Powstałe w 2011 roku Stowarzyszenie Koła Gospodyń Wiejskich w Łękawicy bierze udział w organizacji miejscowych dożynek, pikników rodzinnych i wystaw tematycznych. Działające w nim kobiety organizują warsztaty kuchni regionalnej oraz zajęcia fitness. W 2014 roku stowarzyszenie zrealizowało finansowany z środków unijnych cykl warsztatów ekologiczno-krawieckich. W 2013 roku ukończono generalny remont remizy w Łękawicy finansowany ze środków Unii Europejskiej. W 2017 roku rozpoczęto zalewanie zbiornika retencyjnego na rzece Skawie, a rok później nazwano go Jeziorem Mucharskim. Sąsiaduje ono bezpośrednio z Łękawicą i zapewne przyczyni się do rozwoju turystyki w miejscowości.

Ciekawostki

Z Łękawicy pochodził Jan Brandys, bakałarz sztuk, kanonik katedralny krakowski, protonotariusz apostolski i pisarz króla Kazimierza Jagiellończyka występujący w źródłach w latach 1468-1489.

Bibliografia

Palczowski Paweł, "Kolęda moskiewska", Warszawa 2010
Byliński Janusz, "Przerębski (Przerembski) Hieronim h. Nowina" , [w:] "Polski słownik biograficzny, t. 28" , Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984-1985 , s. 745-746
Bibrzycki Kazimierz , "Palczowski Paweł h. Orla" , [w:] "Polski słownik biograficzny, t. 25" , Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980 , s. 62-64
Bibrzycki Kazimierz , "Palczowski Krzysztof h. Orla" , [w:] "Polski słownik biograficzny, t. 25" , Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980 , s. 62-62
Ślusarek Krzysztof , "W przededniu autonomii. Własność ziemska i ziemiaństwo zachodniej Galicji w połowie XIX wieku", Warszawa 2013
"Ani my Lachy, ani górale. Opowieści i przepisy z gminy Stryszów", Stryszów 2000

Jak cytować?

Stanisław Witecki, "Łękawica", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/lekawica

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności