Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Oświęcim
Miejscowość
Oświęcim
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Parafia
Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Kościół
Wniebowzięcia NMP
Identyfikator
DZIELO/24699
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
druga połowa XIII wieku, trzecia ćwierć XVII wieku, 1863 rok
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Oświęcim
Technika i materiał
kamień, cegła, techniki murarskie i stolarskie
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny musiał powstać tuż po lokacji miasta przez księcia Władysława Opolskiego (1246-1281). Po raz pierwszy obecną świątynię wzmiankuje spis świętopietrza z lat 1325-1327, jednakże murowany kościół, jak go określa Jan Długosz w "Liber beneficiorum" zapewne wzniesiono dużo wcześniej, być może na początku XIII wieku. Zasadnicze zmiany w obrębię świątyni powstały przed 1530 rokiem. Pod koniec XVI wieku do nawy od zachodu dostawiono wieżę, którą podniesiono w latach 1863-1877. Kościół gruntownie przebudowano w trzeciej ćwierci XVII wieku (przed 1681). Obecny wygląd świątynia zawdzięcza restauracji po pożarze z 1863 roku.

Opis

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Oświęcimu jest świątynia murowaną, orientowaną. Dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte ścianą prostą wzniesiono na rzucie prostokąta. W jego narożach widoczne są przypory. Od południa wybudowano przy nim zakrystię, a od północy kaplicę Chrystusa Ukrzyżowanego, którą gruntownie przebudowano w stylu pseudoromańskim w latach dwudziestych XX wieku. Korpus kościoła uzyskał układ trójnawowej, dwuprzęsłowej hali. Od zachodu na osi wzniesiono czworoboczną, dwupoziomową wieżę. Pierwszy poziom, w którym urządzono kruchtę, jest zaopatrzony w narożach w uskokowe przypory. Natomiast drugi, wyraźnie zmniejszony, został wzniesiony ponad profilowanym gzymsem na rzucie czworobocznym o ściętych narożach. Całość nakryto ostrosłupowym hełmem zwieńczonym krzyżem, wspartym na trójkątnych przyczółkach stanowiących zakończenie ścian drugiego poziomu. Nawa główna otwiera się do naw bocznych z każdej strony poprzez dwiema opilastrowanymi arkadami filarowymi. Tęcza pomiędzy nawą, a prezbiterium uzyskała wykrój półkolisty. Wnetrze obu części kościoła nakryto sklepieniem kolebkowym z lunetami wsparte na gurtach. W części zachodniej kościoła na długości całego korpusu urządzono chór muzyczny wsparty na trzech arkadach z parapetem wygiętym łukowo pośrodku. Sklepienie i parapet chóru zostały udekorowane figurami geometrycznymi ze stiukowych listw profilowanych. Do południowej nawy bocznej prowadzi gotycki, ostrołukowy portal kamienny. Z kolei wejście do prezbiterium z zakrystii oraz z kruchty do północnej nawy bocznej obramieniają dwa prostokątne, kamienne portale gotycko-renesansowe. W prezbiterium ustawiono ołtarz główny, a dwa ołtarze boczne na wschodniej ścianie naw bocznych. Kolejny ołtarz boczny znalazł się po prawej stronie łuku tęczowego. Po jego zaś drugiej stronie zawieszono ambonę.

Zarys problematyki artystycznej

Oświęcimski kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, wzmiankowany źródłowo dopiero w latach 1325-1327, zapewne powstały wcześniej, o czym świadczy wzniesione z łamanego kamienia, szerokie prostokątne prezbiterium zamknięte od wschodu ścianą prostą z przyporami w narożach. Jego przestrzeń nakryto pierwotnie najprawdopodobniej sklepieniem krzyżowo-żebrowym, do którego dobudowano halowy korpus nawowy. Mimo późniejszych przekształceń na wschodniej ścianie w prezbiterium zachowało się gotyckie, ostrołukowe, kamienne sakramentarium oraz późniejszy, profilowany, ostrołukowy portal gotycki prowadzący do nawy południowej. Forma prezbiterium nawiązuje do rozwiązań obecnych w trzynastowiecznej architekturze mendykantów. Ci zaś w Oświęcimiu, stolicy księstwa, pojawili się już przy końcu XIII wieku, kiedy prawdopodobnie książę cieszyński Mieszko erygował konwent dominikański. Dominikanie swój wielki ceglany kościół z kamiennym detalem rozpoczęli budować po koniec XIII wieku, kontynuując w pierwszej połowie XIV wieku. Bardzo podobną formę kształtu i zamknięcia prezbiterium z terenów księstwa oświęcimskiego uzyskała fara Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Żywcu, wzniesiona najprawdopodobniej w tym samym czasie, co w Oświęcimiu. Wszystko też wskazuje na to, że oświęcimski halowy korpus nawowy pozostaje w związku z podobnym założeniem, jaki zrealizowano w farze św. Jerzego i św. Wojciecha w niedalekim Zatorze około 1400 roku. Późniejsze modernizacje wnętrza, zwłaszcza uwidaczniające się w kształcie zastosowanych sklepień kolebkowy z lunetami, dekorowanych figurami geometrycznymi, utworzonymi z profilowanych listw stiukowych, na myśl przywodzą podobne rozwiązania z XVII wieku, np. w farze św. Małgorzaty i św. Katarzyny w Kętach z 1675 roku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Kościół wymaga systematycznego remontu.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 24-25;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 80, 89, 350;
A. Olszewski, A. Włodarek, Zator, [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2. Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 273;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 1036.

Streszczenie

Obecny kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Oświęcimiu po raz pierwszy wymienia spis świętopietrza z lat 1325-1327, jednakże murowany kościół zapewne wzniesiono na początku XIII wieku. Zasadnicze zmiany w obrębię świątyni powstały przed 1530 rokiem. Pod koniec XVI wieku do nawy od zachodu dostawiono wieżę, którą podniesiono w latach 1863-1877. Kościół gruntownie przebudowano w trzeciej ćwierci XVII wieku (przed 1681). Obecny wygląd świątynia zawdzięcza restauracji po pożarze z 1863 roku.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-2

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności