Włosienica

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Oświęcim
Tagi
Kółko Rolnicze Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy księstwo oświęcimskie Ludowy Klub Sportowy Małopolska Brygada Odwodowa Kompanii Pompowej KRAK Ochotnicza Straż Pożarna pańszczyzna prepozytura oświęcimska sołtys Spółka Oszczędności i Pożyczek szkoła
Autor opracowania
Piotr Kołpak
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Włosienica leży na terenie gminy Oświęcim w zachodniej części województwa małopolskiego na pograniczu trzech regionów gospodarczych: Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, aglomeracji krakowskiej oraz tzw. Podbeskidzia obejmującego Bielsko-Białą i okolice. Wieś jest położona na południowej terasie doliny Wisły, nad jej prawym dopływem – Macochą. Położenie determinuje charakter flory, w której dominuje roślinność siedlisk wodnych i łęgowych. Przez Włosienicę przebiega droga DK 44 łącząca Gliwice z Krakowem. Wieś od zachodu graniczy z Oświęcimiem (dzielnicą Monowice), od północy z sołectwem Stawy Monowskie, od wschodu z gminą Przeciszów, a od południa z gminą Polanka i sołectwem Poręba Wielka. Pod koniec XIX wieku w kronice parafialnej zapisano: „Położenie […] samej Włosienicy nie można nazwać pod względem klimatu szczęśliwem. Okolica obfituje w stawy i bagna, które nasycają powietrze wilgocią. Do tego królowa rzek polskich, Wisła, występuje co kilka lat z łożyska swego, zalewając wodą grunty nadbrzeżne i niszcząc plany mieszkańców”.

Streszczenie dziejów

Najstarsza wzmianka o Włosienicy pochodzi z 1285 roku. Po podziale księstwa cieszyńskiego w 1315 roku znalazła się w granicach księstwa oświęcimskiego. Pod koniec XIV wieku została odnotowana w grupie miejscowości zapisanych jako uposażenie Jadwigi, żony Jana III oświęcimskiego. Wkrótce po sprzedaży księstwa królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi w 1457 roku stała się własnością rycerską, gdyż w 1470 roku kilku miejscowych rycerzy uposażyło prepozyturę oświęcimską, nadając jej m.in. Włosienicę. Kolejne cztery stulecia dziejów miejscowości sprowadzały się do regulowania powinności pańszczyźnianych. Prepozyci oświęcimscy nie zajmowali się bezpośrednio sprawami gospodarczymi, zatrudniając oficjalistów, a sobie zostawiając prerogatywy sądownicze. W drugiej połowie XIX wieku, po uwłaszczeniu chłopów galicyjskich, sytuacja uległa diametralnej zmianie. Obejmując ziemię na własność, gospodarze musieli nauczyć się sprawnego zarządzania swoimi gospodarstwami. Z pomocą przyszły na początku XX wieku Spółka Oszczędności i Pożyczek oraz Kółko Rolnicze. Obie wojny światowe nie doprowadziły we Włosienicy do wielu zniszczeń, lecz z pewnością zahamowały rozwój społeczny wsi. Po wojnie podjęto kolejne kroki modernizacyjne, m.in. elektryfikując wieś oraz zastępując drewniane chałupy murowanymi domostwami.

Dzieje miejscowości

Włosienica należy do najdawniejszych miejscowości regionu, a najstarsza źródłowa wzmianka o niej pochodzi z dokumentu wystawionego w 1285 roku przez komesa Adama, który oddawał 60 łanów frankońskich lasu między Oświęcimiem oraz wsiami Włosienica i Grójec w celu lokowania na prawie niemieckim osady Poręba Wielka. Ówczesna kasztelania oświęcimska, w której skład wchodziła Włosienica, leżała w granicach piastowskich księstw, najpierw opolskiego, a następnie cieszyńskiego. Dopiero po podziale tego ostatniego w 1315 roku powstało księstwo oświęcimskie. Trzy lata później, w 1318 roku, pierwszy książę oświęcimski Władysław nadał swojemu kmieciowi Milęcie łąki koło Włosienicy nad rzeczką Włosianką, uwolnił go od wszelkich opłat i wydał pozwolenie na budowę karczmy. Książęta zwykli też byli zapisywać swoim żonom uposażenie, z którego miały się utrzymać po ewentualnej śmierci mężów. W 1400 roku król czeski Wacław potwierdził nadanie takich sum (zwanych wiennymi) przez Jana III oświęcimskiego swojej małżonce Jadwidze. Znalazły się tam dochody z miast Zatora i Wadowic, zamku Wołek oraz szeregu wsi – w tym Włosienicy. Kiedy w styczniu 1445 roku dzielono księstwo oświęcimskie między synów Kazimierza I oświęcimskiego granica księstw zatorskiego i oświęcimskiego przebiegała niedaleko Włosienicy. Wkrótce jednak, 21 lutego 1457, książę Jan IV oświęcimski za 50 tysięcy kop groszy praskich sprzedał królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi swoje władztwo wraz z dwoma miastami (Oświęcimiem i Kętami), dwoma zamkami (Oświęcimiem i Wołkiem) oraz 45 wsiami, wśród których wymieniono Włosienicę. Nieco później wieś znalazła się w rękach rycerskich, jednak nie na długo, gdyż już w 1470 roku Stanisław i Jan bracia z Brzezia, Łukasz i Zbigniew z Wodzisławia oraz Leonard i Henryk Rusoccy uposażyli prepozyturę oświęcimską, nadając jej m.in. Włosienicę, z której dochodów mieli odtąd czerpać proboszczowie sąsiedniego Oświęcimia.

Kolejne cztery stulecia dziejów Włosienicy sprowadzały się przede wszystkim do regulowania powinności pańszczyźnianych. Jeszcze pod koniec XV wieku specjalne przywileje uzyskał tu sołtys: na jego gruncie osadzono dwóch kmieci i jednego zagrodnika, pozostawał też w wyłącznym posiadaniu włosienickiej karczmy. Ponadto nie miał obowiązku siewu dla proboszcza, choć oddawał mu określoną ilość ziarna. Stulecie później, w 1581 roku, niewielka część miejscowości należała do Stanisława Porębskiego – był to jednak wyłącznie 1 półłanek w stosunku do 19 półłanków własności prepozyckiej. Właściciele wsi nie zarządzali nią bezpośrednio, oddając administrację i sprawy ekonomiczne w ręce oficjalistów, zostawiając sobie jedynie prerogatywy sądownicze. We włościach prepozyckich obciążenia feudalne były bardziej dokuczliwe niż w sąsiednich miejscowościach, czemu czasem sprzeciwiali się poddani. We Włosienicy dali wyraz swojej frustracji, wypowiadając posłuszeństwo w 1798 roku. Po rychłym spacyfikowaniu buntowników ukarano wójta Sebastiana Słomkę oraz ławników Jana Węgrzyna i Tomasza Czyrwika, którzy – według zapisów sądowych – za niesubordynację zebrali 15 kijów na gołe ciało. Dobra pańskie, na których chłopi byli zmuszani do pracy, wynosiły wówczas 231 morgów ziemi uprawnej, 41 morgów łąk i pastwisk oraz 195 morgów lasu – ponadto działały tu dwa młyny wodne i niewielki dwór z zabudowaniami folwarcznymi. W niewielkiej Włosienicy w 1803 roku naliczono nieco ponad 100 rodzin, w tym 7 rodzin kmiecych uprawiających po około 30 morgów ziemi, 28 rodzin zagrodników z gruntami po około 10 morgów oraz 51 rodzin chałupniczych z maleńkimi gospodarstwami około dwumorgowymi. Po wydaniu cesarskiego patentu uwłaszczeniowego 15 maja 1848 chłopów przestały obowiązywać dotychczasowe zasady feudalne, a ziemia, którą dotychczas uprawiali na swoich gruntach, stała się ich własnością.

Początkowe trudności wynikające z braku umiejętności formalnego administrowania gospodarstwem zostały szybko przezwyciężone, a przełom XIX i XX stulecia zastał Włosienicę na etapie dynamicznego rozwoju społecznego, samorządowego i ekonomicznego. Osobami, które w niemałym stopniu przyczyniły się do tego ożywienia, byli kapłani Jan Głąbiński i Józef Grudziński, wójtowie Franciszek Nycz, Antoni Szczęśniak i Szymon Najder, dzierżawca dóbr Karol Dydusiak oraz nauczyciele Adam Waga, Stanisław Kloska i Tomasz Kita. W 1903 roku powołano do życia włosienickie Kółko Rolnicze, którego animatorzy mieli za zadanie edukować chłopów, wprowadzać ich w zasady pracy nowymi narzędziami czy nauczyć używania nawozów sztucznych. Modernizację gospodarstw ułatwiła rolnikom Spółka Oszczędności i Pożyczek założona w 1905 roku z inicjatywy księdza Józefa Grudzińskiego dla Włosienicy, Monowic, Dworów Drugich i Poręby Wielkiej. Spółka udzielała korzystnych pożyczek i przyjmowała oszczędności mieszkańców na opłacalny procent. Dzięki niej już w 1910 roku Kółko Rolnicze wybudowało swoją siedzibę, a rok później Ochotnicza Straż Pożarna postawiła remizę. W 1912 roku ostatecznie zorganizowano jednoklasową szkołę powszechną, a w 1913 roku ukończono prace przy budowie drogi przez wieś wraz z żelazobetonowym mostem przez Macochę.

Dynamiczny rozkwit zatrzymał w 1914 roku wybuch pierwszej wojny światowej, na której frontach zginęło wielu mężczyzn pochodzących z Włosienicy. Radość z odzyskanej niepodległości w 1918 roku szybko przeszła w rozgoryczenie wynikające z załamania koniunktury gospodarczej i szalejącej inflacji. Mimo to podjęto trud odnowienia lokalnych struktur ekonomicznych i społecznych. Kółko Rolnicze znowu prowadziło działalność zaopatrzeniowo-handlową, a miejscowa społeczność zaczęła wznosić budynek dla nowej, siedmioklasowej szkoły. Najazd wojsk niemieckich we wrześniu 1939 roku zniweczył te starania. Pierwszy oddział dotarł tu 12 września. Żołnierzy mających za zadanie pełnić straż przy torach kolejowych oraz mostach zakwaterowano w budynku starej szkoły. Z kolei w niedokończonej szkole hitlerowcy zorganizowali magazyn, a ponadto zakazali działalności organizacji społecznych, wysiedlili część rodzin i wysłali wielu mieszkańców na przymusowe roboty do Rzeszy. Nazwiska pochodzących z Włosienicy ofiar obu wojen światowych umieszczono na tablicy pamiątkowej wmurowanej w ścianę kościoła. Pod koniec stycznia 1945 roku Niemcy wycofali się, uciekając przed nadchodzącymi oddziałami Armii Czerwonej. Mieszkańcy Włosienicy musieli przyzwyczaić się do specyficznych warunków ustrojowych Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Z czasem kryte strzechą drewniane chałupy zastąpiono murowanymi domami, a wieś zelektryfikowano. W 1952 roku ostatecznie ukończono budowę siedmioklasowej szkoły. W kolejnych latach w krajobrazie Włosienicy pojawiły się stadion sportowy włosienickiego Ludowego Klubu Sportowego oraz nowa remiza, mieszcząca poza sprzętem strażackim pomieszczenia poczty, biblioteki oraz świetlicy. W 1995 roku jednostkę OSP włączono do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego, a w 2003 roku znalazła się w składzie Małopolskiej Brygady Odwodowej Kompanii Pompowej KRAK.

Ciekawostki

16 marca 1805 we Włosienicy w rodzinie ubogiego zarządcy urodził się Józef Patelski, polski szlachcic i wojskowy. Karierę rozpoczął w 1823 roku jako ochotnik w 1. Pułku Strzelców Pieszych Królestwa Polskiego. W 1826 roku wstąpił do szkoły podchorążych w Warszawie. Wziął udział w powstaniu listopadowym, walczył m.in. pod Grochowem i Ostrołęką, za co 13 czerwca 1831 otrzymał stopień porucznika. 17 września został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari i awansowany do stopnia kapitana. Po upadku powstania został skazany na karę śmierci. Ukrywał się najpierw w Porębie Żegoty, a następnie w Płazie. Uczestniczył w powstaniu krakowskim w 1846 roku i w powstaniu styczniowym w 1863 roku – był wówczas odpowiedzialny za szkolenie i organizowanie grup ochotników. Zmarł 15 lutego 1887 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. W 1914 roku w Wilnie wydano jego wspomnienia z lat 1823-1831.

Bibliografia

Łepkowski Józef, "Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa", Kraków 1863 , s. 41-41
Michalik Irena, "Osadnictwo księstwa oświęcimskiego, praca magisterska napisana w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem Zbigniewa Perzanowskiego", 1976
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880-1902

Jak cytować?

Piotr Kołpak, "Włosienica", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/wlosienica-2

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności