Palczowice

Opis topograficzny

Palczowice leżą na wysokości 220-230 m n.p.m. u stóp Pogórza Karpackiego w Kotlinie Oświęcimskiej. Rozciągają się między rozległym zespołem stawów spytkowickich i prawym brzegiem Skawy, kilka kilometrów od ujścia tej rzeki do Wisły. Niezaprzeczalnym walorem krajoznawczym wsi pozostaje położenie w samym środku tzw. Doliny Karpia, czyli charakterystycznego układu stawów i grobli, wykorzystywanego do hodowli karpia. Ponadto Palczowice są zlokalizowane między dwoma ważnymi, historycznymi ośrodkami, Zatorem od zachodu i Spytkowicami od wschodu, oraz Smolicami od północy i Trzebieńczycami od południa.

Streszczenie dziejów

Najstarsza informacja o Palczowicach pochodzi z dokumentu Mieszka księcia cieszyńskiego nadającego prawo lokacji miasta Zatora w 1292 roku. Prawdopodobnie wieś od początku znajdowała się w rękach prywatnych, lecz nie przynosiła dużych dochodów. W latach siedemdziesiątych XV wieku właścicielem wsi był Mikołaj Myszkowski, jednak pod koniec stulecia Palczowice znajdowały się już w rękach rodziny Szaszowskich. Tutejsza linia rodziny przyjęła nazwisko Palczowskich z Palczowic. Drogą koligacji małżeńskich już w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku właścicielem miejscowości był Sykstus Lubomirski, mąż Anny z Palczowskich. Po śmierci ich wnuka Dezyderego Aleksandra Lubomirskiego w 1677 roku Palczowice stały się własnością Anny, wdowy po Dezyderym, a następnie jej drugiego męża Franciszka z Chorągwicy Łodzińskiego. Wieś należała do rodziny Łodzińskich do 1838 roku, kiedy zakupiła ją Anna Potocka, małżonka Stanisława Dunin-Wąsowicza. W latach trzydziestych XX wieku na lotnisku na terenie miejscowości stacjonowała 23. eskadra Grupy Operacyjnej „Bielsko” wchodząca w skład Armii „Kraków”, a usypany w 1910 roku kopiec grunwaldzki, aż do wysadzenia go przez Niemców w 1939 roku, był miejscem manifestacji patriotycznych mieszkańców ziemi zatorskiej.

Dzieje miejscowości

Nazwa miejscowości Palczowice ma charakter patronimiczny, co oznacza, że pochodzi od pierwszego właściciela, który być może miał na imię Palcz. Po raz pierwszy wieś wspomniano w potwierdzeniu sprzedaży prawa lokacji miasta Zatora, wystawionym 10 listopada 1292 przez Mieszka księcia cieszyńskiego Rudigerowi i Piotrowi, braciom książęcego kapelana Arnolda. W dokumencie władca wyznaczył granice przyszłego miasta między Palczowicami, Spytkowicami, Trzebieńczycami, Przeciszowem, Piotrowicami i wsią Rudze. Niewielka osada skryta w cieniu rozwijającego się Zatora należała do rąk prywatnych, lecz nie przynosiła swoim właścicielom dużego dochodu, skoro w pierwszej połowie XIV stulecia nawet poborcy dziesięciny papieskiej nie mieli w tutejszej parafii czego opodatkować. W latach 1470-1480 kanonik krakowski i kronikarz Jan Długosz przekazał, że dziedzicem Palczowic był Mikołaj Myszkowski herbu Jastrzębiec. Rodzina Myszkowskich przybyła z nieodległej ziemi siewierskiej, a jej przedstawiciele wkrótce mieli stać się jedną z najbardziej wpływowych familii małopolskich. Wówczas też dziesięcinę snopową z łanów kmiecych w wysokości 2 grzywien groszy praskich odprowadzano na rzecz scholasterii przy katedrze krakowskiej.

Jeszcze pod koniec XV stulecia Palczowice przeszły na własność Piotra Szaszowskiego z Brzeźnicy, który następnie wystarał się u króla Zygmunta I o pozwolenie na doprowadzenie kanałami wody ze Skawy do palczowickich włości. Syn Piotra, Jan z Brzeźnicy, używał już nazwiska Palczowski (Palczewski), pochodzącego od nazwy odziedziczonej po ojcu miejscowości. W połowie XV wieku Jan Palczowski był dworzaninem króla Zygmunta Augusta i znanym stronnikiem ruchów reformacyjnych. W latach sześćdziesiątych kilkakrotnie reprezentował na sejmikach szlachtę księstw zatorskiego i oświęcimskiego, a ponadto spod jego pióra wyszedł polskojęzyczny, podręczny zbiór ustaw i konstytucji sejmowych. Jan odsprzedał swoją część Palczowic bratu stryjecznemu Zygmuntowi Palczowskiemu, który posługiwał się herbem Orla. Podobnie jak krewniak, również Zygmunt zaangażował się w działalność małopolskiego ruchu reformacyjnego, m.in. zamieniając kościół parafialny w Palczowicach na zbór kalwiński w 1564 roku. W swoich rękach skupił okoliczne wsie: poza Palczowicami również pobliski Przybradz, a w latach siedemdziesiątych zakupił jeszcze leżące na południe od Zatora Rudze i Radoczę oraz części we wsiach Brodła, Czarnowice, Marcyporęba i Witanowice.

Drogą koligacji małżeńskich już pod koniec XVI wieku dziedzicem Palczowic został Sykstus Lubomirski, mąż bliżej niezidentyfikowanej Anny z Palczowskich, który przywrócił tutejszą świątynię Kościołowi katolickiemu. Po Sykstusie i Annie Palczowice odziedziczył ich syn, wojski krakowski Sykstus Lubomirski – ufundował on w 1648 roku w Kętach kaplicę poświęconą św. Janowi Kantemu. Sykstus młodszy ożenił się z Zofią z Pojałowic Staszkowską i z tego związku urodził się ich jedyny syn, Dezydery Aleksander Lubomirski, który z kolei poślubił Annę z Karnkowskich. Po jego śmierci w 1677 roku Anna, spadkobierczyni majątku Dezyderego Aleksandra, wyszła za mąż za Franciszka z Chorągwicy Łodzińskiego (wcześniej ożenionego z Anną z Wielowiejskich). Tym sposobem wieś znalazła się w rękach rodziny Łodzińskich herbu Radwan. Jeszcze pod koniec lat osiemdziesiątych pretensje do Palczowic zgłaszał Franciszek Romiszowski, jeden ze spadkobierców Anny z Karnkowskich, jednak synowie Franciszka Łodzińskiego z pierwszego małżeństwa, Michał i Mikołaj, nie dopuścili krewniaka macochy do udziału w dochodach z miejscowości. Na przełomie XVII i XVIII wieku Michał Łodziński zarzucił świecką karierę, został wyświęcony na księdza i otrzymał kanonię krakowską. Tym samym Palczowice stały się własnością jego młodszego brata Mikołaja Łodzińskiego burgrabiego krakowskiego zmarłego w 1713 roku, a następnie jego syna, również Mikołaja burgrabiego krakowskiego, który umarł w 1754 roku. Ten ostatni ze związku z Krystyną ze Starowiejskich zostawił m.in. syna Adama Jana Łodzińskiego, dziedzica Palczowic, miecznika zatorskiego i oświęcimskiego oraz członka Sejmu Galicyjskiego. W 1838 roku córki Adama Jana, Teresa Zarembina i Konstancja Zabawska, sprzedały Palczowice Annie, po pierwszym mężu Potockiej, wówczas zamężnej ze Stanisławem Dunin-Wąsowiczem, która skupywała okoliczne miejscowości wraz z Zatorem dla swojego syna, Maurycego Potockiego. Aleksander Wybranowski z podziwem opisywał później, że „pan Maurycy pierwszy sprowadził do Galicyi z Anglii «bigle», psy angielskie, którymi zwierza forsował. Pozakładał bażantarnie, także dotąd tu nieznane, a skupując coraz więcej wiosek koło Zatora, miał teren do polowania szeroki”. Poza psami i bażantami Maurycy interesował się również końmi – założył stadninę, z której perszerony podziwiane były na galicyjskich wystawach.

Po śmierci Maurycego w 1879 roku miejscowość stała się własnością hrabiego Augusta Potockiego. Palczowice zamieszkiwało wówczas mniej niż 280 osób, w tym kilku żydów. W nekrologu poświęconym Augustowi Potockiemu w 1905 roku pisano, że zmarły „oddał wielkie przysługi rolnictwu i był zawsze przewodniczącym wszelkich wystaw rolniczych i konkursów. Nie szczędził kosztów na ciągłe doskonalenie gospodarstwa stawowego w Zatorze, które […] stało się największem i wzorowem gospodarstwem stawowem w kraju”. W 1883 roku przez Palczowice przeprowadzono tory kolei Oświęcim – Skawina, zabierając przy tym miejscowemu plebanowi część ziemi.

W 1910 roku w Rabusiowicach, przysiółku Palczowic, postanowiono uczcić 500. rocznicę polskiej wiktorii z 1410 roku wzniesieniem kopca grunwaldzkiego. Pomnik ukończono po dwóch latach i 5 maja 1912 odbyło się jego uroczyste poświęcenie. Działania pierwszej wojny światowej nie były zbyt dotkliwe dla Palczowic, jeśli nie liczyć zarekwirowanych w latach 1916-1917 dzwonów kościelnych. Miejscowy proboszcz zapisał w kronice parafialnej pod 1918 rokiem: „W tym pamiętnym roku Pan Bóg miłosierny i sprawiedliwy raczył wskrzesić Polskę, ukochaną Ojczyznę naszą do wolności i niepodległości, łącząc w niej na powrót razem wszystkie trzy zabory. Dzięki Mu za to nieskończone!”. Już rok później pod auspicjami księdza administratora w Palczowicach odbyło się zebranie założycielskie kółka rolniczego, do którego od razu przystąpiło około 30 osób.

W latach trzydziestych XX wieku w Palczowicach funkcjonowało lotnisko polowe 23. eskadry obserwacyjnej Grupy Operacyjnej „Bielsko” (część Armii „Kraków”) pod dowództwem porucznika Władysława Rewakowicza. 10 lipca 1939 nowy pleban Stanisław Tomczyk zagrzewał patriotycznym kazaniem zebranych w kościele przedstawicieli powiatowych władz cywilnych i wojskowych, a po mszy zorganizował manifestacyjny pochód do kopca grunwaldzkiego w Rabusiowicach – jak odnotowano w kronice parafialnej: „cała Zatorszczyzna dała wyraz swojej gotowości do walki z hitlerowską agresją”. Miesiąc później, 20 sierpnia 1939, również zebrano się na kopcu grunwaldzkim, aby pikietować pod hasłem „Wielka manifestacja Ziemi Zatorskiej przeciw zakusom niemieckim przy ujściu Wisły”. Po wkroczeniu Niemców kopiec wysadzono w powietrze, a w kronice parafialnej odnotowano: „3 września 1939 w Zatorze i okolicy mieliśmy już armię niemiecką, a za nią nadciągnął cały partyjny aparat złożony z sadystów i wyrafinowanych zbrodniarzy”. Palczowice znalazły się w granicach Rzeszy niemieckiej. W czerwcu 1942 roku przeprowadzono w okolicy szeroką akcję wysiedleńczą, pozwalając pozostać niektórym gospodarzom w charakterze niewolniczej siły roboczej na usługach niemieckich przybyszów. Ksiądz Stanisław Tomczyk przez cały ten czas pracował w konspiracji, pomagając przemycać broń zza Wisły i wspomagając polskie oddziały podziemne. Kapłan zginął w tajemniczych i tragicznych okolicznościach w nocy z 2 na 3 stycznia 1944 na przejeździe kolejowym przy Skawie. Rok później, 25 stycznia 1945, miejscowość zajęły wojska sowieckie. Po wojnie powzięto decyzję o potrzebie rychłej elektryfikacji całej wsi. Prace nad tym przedsięwzięciem trwały do maja 1949 roku, kiedy Komitet Elektryfikacyjny zorganizował przy szkole uroczyste otwarcie linii połączone z zabawą taneczną.

W 1998 roku w Palczowicach powołano Spółdzielnię Rękodzieła Ludowego „Nadwiślanka”, której celem było zaangażowanie lokalnych środowisk w prowadzenie działalności wytwórczej w zakresie rękodzieła ludowego i artystycznego. W 2009 roku powołano Komitet Odbudowy Kopca Grunwaldzkiego, którego wysiłki doprowadziły do odbudowania pomnika i poświęcenia go w 2010 roku, dokładnie w 600. rocznicę bitwy grunwaldzkiej. Od tej pory teren kopca stał się jednym z ważniejszych punktów rekreacyjnych dla miejscowej społeczności oraz miejscem uroczystości patriotycznych.

Ciekawostki

Utworzenie w 1844 roku Towarzystwa Wstrzemięźliwości przysporzyło wielu kłopotów miejscowemu karczmarzowi. W kronice parafialnej można przeczytać: „Żyd utrzymujący propinację w Smolicach, nazwiskiem Jakub Adler, widząc dochody swoje przez wstrzemięźliwość mieszkańców wsi Smolice znacznie umniejszone, starał się włościan rzeczonej gminy wszelkimi sposobami do złamania uczynionych ślubów wstrzemięźliwości powoli nakłonić i w tym celu udzielał nawet bezpłatnie gorących napojów, tym szczególniej, którzy ohydnemu nałogowi pijaństwa dawniej oddani byli. Aby usunąć wyrzuty sumienia niektórych ze złamania ślubów pochodzić mogące i snadniej do używania wódki zachęcić, wystawiał im w karczmie zgromadzonym, że ich powrót do pijaństwa nie jest tak wielkim grzechem, bo ślubowanie nie jest przysięgą, tylko prostą obietnicą i przyrzeczeniem, a przyrzeczenia często się nie dotrzymuje, jeżeliby zdrowiu przyrzekającego szkodzić miało, jak i nagłe poprzestanie czyli przerwanie dawnego zwyczaju pewnie wam, rzecze dalej do słuchających włościan, na zdrowiu szkodzić będzie”.

W latach trzydziestych XX wieku w Palczowicach funkcjonowało lotnisko polowe 23. eskadry obserwacyjnej Grupy Operacyjnej „Bielsko”, będącej częścią Armii „Kraków”.

Bibliografia