Nidek

Opis topograficzny

Nidek jest położony na Pogórzu Śląskim, w zachodniej części województwa małopolskiego, na terenie gminy Wieprz. Wieś cechuje się niewielkim zalesieniem i płaskim ukształtowaniem terenu, jednak lokalizacja między zespołem stawów hodowlanych zwanym Doliną Karpia i północnymi zboczami Beskidu Małego dodatnio wpływa na jej walory krajobrazowe. Nazwy poszczególnych części wsi – Dół (dawniej Nidek Dolny) na wschód od dzisiejszego centrum (Nidka Górnego) oraz Folwark, Prebenda i Berno na północ – wiążą się z nazwami dawnych folwarków i uposażeń plebańskich. Nidek graniczy od wschodu z Wieprzem i Gierałtowicami, od północy z Głębowicami i Osiekiem, od zachodu z Witkowicami i od południa z Bulowicami.

Streszczenie dziejów

Najstarsze wzmianki o miejscowości pochodzą z pierwszej połowy XIV wieku. Zapewne już w XV wieku Nidek znalazł się w rękach rodziny, która obrała wieś za swoją siedzibę, przyjmując nazwisko Nideccy. Przez kolejne stulecia członkowie rodziny dzielili i odsprzedawali poszczególne części ojcowizny, m.in. Marcinkowskim, Radomskim, Brzezińskim, a w końcu Bobrowskim, którzy pod koniec XVIII wieku wystawili w Nidku murowany, parterowy dwór otoczony ogrodem. Kolejnymi właścicielami majątku w XIX wieku byli Józef Czaderski, Teofil Odrowąż Wysocki, Jerzy i Oskar Górniakowie, oraz zabrzańska firma Simona Siegfrieda Nothmanna, która odsprzedała dwór Janowi Walicy. Po pierwszej wojnie światowej majątek zakupili bracia Michał i Adam Dembińscy, z kolei po drugiej wojnie dobra ziemskie rozparcelowano, a dwór przeznaczono na użytek Nadleśnictwa Andrychów.

Dzieje miejscowości

Już w 1325 roku na terenie Nidka funkcjonowała parafia, jednak jej niskie uposażenie świadczy, że była wówczas niewielka i uboga. Położona w księstwie oświęcimskim miejscowość od połowy XV wieku znajdowała się w rękach rycerskiej rodziny Nideckich. Jej pierwszym prawdopodobnym przedstawicielem był Jan z Nidka, który w 1454 roku składał hołd królowi polskiemu wraz z rycerstwem ziemi oświęcimskiej – wcześniej w dokumentach wymieniano piszących się z Nidka Hermana i Hejka w 1364 roku oraz Niczka w 1441 roku. Już wtedy Nideccy musieli mieć poważne problemy finansowe, gdyż niektórzy członkowie rodziny wyemigrowali do miast księstw oświęcimskiego i raciborskiego, przechodząc tym samym do stanu mieszczańskiego. Synem nieznanego z imienia Nideckiego, właściciela kamienicy w Oświęcimiu, oraz Pawłowskiej (krewnej biskupa ołomunieckiego Stanisława Pawłowskiego) był najwybitniejszy członek rodziny, Andrzej Patrycy Nidecki, filozof, sekretarz królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, a następnie biskup wendeński (inflancki). Nideccy, przechodząc w połowie XVI wieku na wyznanie kalwińskie, wyrzucili plebana i zamienili drewniany kościół na zbór.

Nidecki majątek był regularnie dzielony i wyprzedawany. W 1622 roku Aleksander Nidecki, syn zmarłego Jana, sądził się o spadek z braćmi Piotrem i Wojciechem oraz siostrą Reginą. W aktach sejmiku oświęcimskiego z lat dwudziestych XVII wieku pojawiają się imiona kolejnych Nideckich: Kacpra, Aleksandra i Jana, dziedziczących różne części miejscowości. W 1669 roku wśród szlachty województwa krakowskiego i ziemi oświęcimskiej podpisującej elekcję króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego znaleźli się Jan i Franciszek Nideccy, prawdopodobnie synowie Aleksandra i Marianny z Kijeńskich. Już pod koniec stulecia, w 1696 roku, podzielony Nidek należał do Aleksandra Franciszka i Dominika Nideckich, Pawła Marcinkowskiego, Jana Radomskiego oraz Pawła Bobrowskiego. W XVIII stuleciu najaktywniej działali w Nidku Bobrowscy, którzy jako kolatorowie parafii dbali o stan kościoła i systematycznie dofinansowywali tutejszych proboszczów, a pod koniec stulecia wystawili murowany dwór otoczony ogrodem. W 1778 roku oprócz Ignacego Bobrowskiego część wsi posiadał Michał Przyłęcki, a w 1808 roku jako dziedzica wymieniano też Mikołaja Studzińskiego. Bobrowscy pozostawali właścicielami Nidka Górnego, z kolei Nidek Dolny po kilku latach znowu znalazł się w innych rękach – tym razem rodziny Brzezińskich.

W 1820 roku obie części wykupił Józef Czaderski, po którym miejscowy pleban pozostawił fatalną opinię: „najgorsze czasy przeżywa parafia do 1834, kiedy właścicielem dworu był Czaderski. Porzucił swoją żonę ślubną, a wziął córkę Jana Jordanka, Julię, i z nią żył ku wielkiemu zgorszeniu parafian. Prowadził życie okropnie rozpustne i cały majątek dworski i plebański (bo zabrał mieszkanie proboszcza) doprowadził do największej nędzy. Parafianie pouciekali do sąsiednich wiosek. Dopiero w 1834 władze kościelne i państwowe zmusiły go do opuszczenia Nidku”. Wieś wróciła do poprzednich właścicieli – Nidek Górny do Joachima Bobrowskiego, Nidek Dolny do Jakuba Wincentego de Dunin Brzezińskiego. Już jednak w 1857 roku posiadaczem dworu był Teofil Odrowąż Wysocki, który cztery lata później odsprzedał go za 60 tysięcy florenów Jerzemu Górniakowi.

W 1881 roku Nidek zamieszkiwało 905 mieszkańców, w tym 10 żydowskiego pochodzenia. Dwór i największy obszar ziemski z folwarkiem należał do Górniaka, funkcjonowały też dwa mniejsze folwarki – Szymańskich i Kolasów. Na potrzeby miejscowej karczmy działała gorzelnia. Po bankructwie Oskara Górniaka, syna Jerzego, majątek kupiła na licytacji w sądzie obwodowym w Wadowicach żydowska firma produkująca maszyny Siegfried Nothmann & Comp. z Zabrza. 1 września 1899 dwór odkupił Jan Walica (Walitza), jednak rok później podpisano nadanie górnicze oddające prawa do poszukiwań rudy żelaza w Nidku właścicielowi spółki Simonowi Siegfriedowi Nothmannowi (w 1947 roku w ramach nacjonalizacji gospodarki nadanie przeszło na własność państwa). W czasie pierwszej wojny światowej wielu mężczyzn z Nidka walczyło w mundurach austro-węgierskich, a jeden z nich, Kazimierz Aleksander Kuś, późniejszy generał Wojska Polskiego, wziął potem udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku. W niepodległej Polsce rozkwitło życie społeczne, zakładano kółka rolnicze i kasy pożyczkowe. W 1924 roku w Nidku powołano do życia Ochotniczą Straż Pożarną, na czele z komendantem Józefem Szemikiem. W 1929 roku, Michał Dembiński odkupił od Pawła Walicy cały majątek i wraz z bratem, Adamem, dzierżył go do wybuchu drugiej wojny światowej.

Wojna wycisnęła tragiczne piętno na życiu mieszkańców Nidka. Tutejszych Żydów przewieziono do getta w Andrychowie, około 200 osób przesiedlono do Rzyk w 1941 roku, a wielu młodych mężczyzn i kobiet wysłano na przymusowe roboty. W czasie działań zbrojnych zginęło tu 22 mieszkańców, których nazwiska wypisano na tablicy poświęconej w kościele nideckim w lecie 1947 roku. Proboszcz Jan Nowak opisywał przykrą rzeczywistość życia pod okupacją: „fatalne były warunki mieszkania, żywienia się, ubierania Polaków-robotników. Wiele historyjek krąży po Nidku o zachowaniu się tych niemieckich «bauerów», cyganów, włóczęgów z Bukowiny lub Besarabii, najwięcej żywot pasterski prowadzących. Ludność w Nidku na ogół sprytnie i roztropnie umiała się urządzać, by przetrzymać choć w głodowaniu panowanie bauerowskie”. Pod koniec stycznia 1945 roku Rosjanie po uprzednim bombardowaniu wkroczyli do miejscowości, walcząc z Niemcami zaciekle broniącymi się najpierw w okolicach kościoła i cmentarza, a następnie wycofującymi się przez przysiółek Berno. W trakcie walk obrzucono granatami dworski dom dla służby oraz gospodarstwa domowe, zabijając przy tym kilku cywili.

Po wojnie majątek Dembińskich rozparcelowano, a dwór przekazano Nadleśnictwu Andrychów na potrzeby Leśnictwa Nidek. Stajnię dworską w latach pięćdziesiątych przebudowano na świetlicę i Klub Rolnika, z kolei w 1973 roku nidecka straż pożarna po latach starań w końcu doczekała się własnej remizy. W 1975 roku dwór został przeznaczony na gminne przedszkole. Z czasem popadał w coraz większą ruinę, mimo że w 1987 roku został wpisany do rejestru zabytków. Jego charakterystyczna sylwetka jest wynikiem zastosowania projektu dziewięcioosiowej fasady parterowej z niesymetrycznie usytuowanym wejściem zwieńczonym powiększoną facjatą i szczytem schodkowym. Dziś obiekt stoi odnowiony z prywatnych środków.

Ciekawostki

27 listopada 1522 urodził się najbardziej znany przedstawiciel rodziny Nideckich z Nidka, Andrzej Patrycy, humanista, sekretarz władców Zygmunta Augusta, Anny Jagiellonki i Stefana Batorego, proboszcz warszawski i archidiakon wileński, a w latach 1585-1587 biskup wendeński (Wenden, Kieś, obecnie: Cēsis na Łotwie), ceniony komentator dzieł Cycerona.

Z Nidka pochodził generał Wojska Polskiego Kazimierz Aleksander Kuś, urodzony 1 grudnia 1896, młodszy brat pułkownika Józefa Kusia, ofiary Katynia. Kazimierz Kuś brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, następnie wykładał w szkole oficerskiej w Bydgoszczy. W czasie drugiej wojny światowej został internowany w rumuńskim obozie, a po spektakularnej ucieczce służył w Polskich Siłach Zbrojnych we Francji. W 1944 roku zgłosił się do Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie, potem walczył o Bolonię jako ostatni dowódca 5. Wileńskiego Pułku Artylerii Lekkiej. W 1990 roku prezydent na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski mianował go generałem brygady. Zmarł w Londynie 5 stycznia 1994 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Bibliografia