Budzów

Opis topograficzny

Budzów jest położony środkowej części Beskidu Makowskiego wchodzącego w skład Beskidów Zachodnich, w obrębie rozległej jednostki geologicznej zwanej Płaszczowiną Magurską. Od wschodu nad wsią góruje wzniesienie Chełm (603 m n.p.m.), od zachodu pasmo Mioduszyny (633 m n.p.m.) i Makowskiej Góry (697 m n.p.m.) oraz szczyty Bucznik (634 m n.p.m.) i Jachowska Góra (642 m n.p.m.). Zabudowania Budzowa obejmują środek doliny, którą płynie potok Paleczka i jego dwa większe dopływy – Jachówka i Krzywy Potok, pozostające w rejonie dorzecza Skawy. Na terenie wsi występują gleby górskie niezbyt sprzyjające rozwojowi rolnictwa. Miejscowość sąsiaduje m.in. z Harbutowicami, Bieńkówką, Palczą, Zembrzycami i Makowem Podhalańskim.

Streszczenie dziejów

Budzów posiada średniowieczną metrykę, a jego początki sięgają przełomu XII i XIII wieku. W 1369 roku Kazimierz Wielki lokował wieś na prawie niemieckim, co zmieniło jej strukturę organizacyjną. Od tej pory osadą zarządzał sołtys, który uzyskał prawo do założenia młyna i karczmy. W końcu stulecia Budzów wraz z innymi okolicznymi wsiami wszedł w skład rozległych dóbr starostwa lanckorońskiego, dzierżonego w XV wieku przez Zbigniewa z Brzezia i jego potomków. Do rozkwitu regionu przyczyniła się przede wszystkim rodzina Wolskich, której przedstawiciele około 1550 roku prowadzili intensywną kolonizację terenów w dorzeczu Skawy. Ówcześni mieszkańcy Budzowa i sąsiednich wsi zajmowali się w dużej mierze rolnictwem, wyrobem gontów oraz obsługą młyna. W końcu XVII stulecia doszło do buntu chłopskiego pod dowództwem Jakuba Śmietany ze Skawicy, w którym uczestniczyli również kmiecie z Budzowa. Tuż przed pierwszym rozbiorem Polski w 1772 roku ziemie wokół Lanckorony stały się terenem walk konfederatów barskich z wojskami carskimi. Po śmierci ostatniego starosty lanckorońskiego, Józefa Wielopolskiego, w 1777 roku rząd cesarski przejął powyższe dobra, a następnie wystawił je na licytację. Zakupiła je Franciszka Krasińska, przekazując nabyty majątek swej córce Marii Krystynie, zamężnej z księciem Juliuszem de Montléart. Połowa XIX wieku przyniosła klęskę nieurodzaju, co doprowadziło do głodu i epidemii cholery. Zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów nie poprawiło zbytnio ciężkiej doli mieszkańców regionu. W 1889 roku dziedziczka klucza lanckorońskiego, Wilhelmina de Montléart, przekazała dominium arcyksięciu Rainerowi Habsburgowi, który w pobliskim Izdebniku uruchomił produkcję alkoholi. Budzów liczył wówczas blisko 2,6 tys. osób zamieszkujących w 258 domach. Okres przed pierwszą wojną to czas wzmożonej emigracji zarobkowej do Austrii, Węgier, Niemiec czy Stanów Zjednoczonych. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku wieś przyłączono do nowo utworzonego powiatu makowskiego. W okresie międzywojennym mieszkańcy regionu angażowali się w zyskujący coraz większą popularność ruch ludowy. W październiku 1939 roku południowo-zachodnią granicę między III Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem ustalono na rzece Skawie. Rozpoczęły się wywozy ludności na prace przymusowe do Niemiec, co powodowało opór wśród lokalnych chłopów, angażujących się w działalność konspiracyjną.

Dzieje miejscowości

Początki Budzowa sięgają okresu średniowiecza. Istnieją przypuszczenia, że osada wraz z pobliskimi Zembrzycami od końca XII wieku stanowiła warownię graniczną między Małopolską a Śląskiem. W latach trzydziestych XIV stulecia ziemie w dorzeczu Skawy znalazły się w polu zainteresowań księcia Jana I oświęcimskiego, który w 1333 roku zezwolił swojemu dworzaninowi Żegocie z Bieńkowic wykarczować tutejsze lasy i sprowadzić osadników. Ta akcja kolonizacyjna nie zakończyła się sukcesem, gdyż lokacji większości pobliskich wsi dokonał później król Kazimierz Wielki. Nie inaczej było z Budzowem, który w 1369 roku otrzymał prawo niemieckie, co nadawało mu nową strukturę organizacyjną (przywilej znany jest z transumptu wystawionego w 1478 roku przez Kazimierza Jagiellończyka dla ówczesnego dzierżawcy królewszczyzny lanckorońskiej Stanisława z Brzezia herbu Zadora). Sołectwo objął niejaki Wysz wraz z synem Florianem, którzy w zamian za konną służbę wojskową mieli do dyspozycji osiem łanów, dwa młyny (jeden podlegał staroście) i stawy, a także karczmę, ławę sukienniczą, kowala, szewca, krawca oraz prawo do trzeciej części opłat sądowych i dziesiątej części czynszu od osadników. Ponadto zasadźcy zostali zwolnieni z wszelkich obciążeń finansowych na 20 lat (okres ten nazywano wolnizną), po których musieli płacić 8 skojców czynszu. Areał ziemski wsi wynosił 24 łany, co stanowiło wówczas całkiem pokaźną liczbę i sytuowało Budzów w obrębie większych miejscowości regionu.

W ostatnich latach życia Kazimierza Wielkiego kolonizacja terenów rozciągających się na południe od Lanckorony postępowała bardzo intensywnie. Prawo niemieckie obejmowało kolejne osady, które z czasem miały stanowić kompleks włości należących bezpośrednio do monarchy, zwany królewszczyzną. Początkowo w imieniu władcy majątkiem zarządzali mianowani przez niego urzędnicy określani jako starostowie niegrodowi. Szybko jednak okazało się, że duży, choć krótkotrwały zysk przynosi wydzierżawianie królewszczyzn (zwanych też tenutami od łacińskiego słowa „tenere”, czyli trzymać) najbardziej zasłużonym rodzinom rycerskim w kraju. I tak po bitwie grunwaldzkiej władzę w Lanckoronie i podległym jej wsiom objął w 1410 roku Zbigniew z Brzezia herbu Zadora. W 1443 roku jego synowie Mikołaj i Jan podzielili się odziedziczonymi dobrami – pierwszy z nich otrzymał miasto i przynależne doń osady, w tym Budzów. Władza panów z Brzezia i Lanckorony zakończyła się w 1512 roku, kiedy Przecław za 200 florenów wydzierżawił tenutę lanckorońską z 15 wsiami Mikołajowi Jordanowi z Zakliczyna, a rok później sprzedał ją Spytkowi z Jarosławia. Czas największego rozkwitu starostwa przypadł na okres rządów rodziny Wolskich w połowie XVI wieku, którzy prowadzili wzmożoną akcję kolonizacyjną i zwiększyli liczbę wsi należących do tenuty z 15 do 22 (w 1554 roku ponownie lokowano sąsiedni Baczyn). Nowa fala osadnictwa była związana z migracjami pasterskiego ludu Wołochów, którzy na terenie Beskidu Makowskiego karczowali lasy, rozszerzając istniejące już wsie lub zakładając podwaliny pod przyszłe osady (miejsca te zwano zarębkami). W „Lustracji województwa krakowskiego” z 1564 roku można znaleźć niezwykle interesujące informacje na temat profesji, podatków i innych świadczeń uiszczanych przez mieszkańców Budzowa. We wsi żyło wówczas 13 kmieci płacących czynsz w wysokości 13 groszy od osoby. Świadczenia na rzecz właścicieli dóbr obejmowały także tzw. rugowe (1 grosz i 9 denarów), obiedne (10 denarów), a nawet żywy inwentarz (po jednym kapłonie, 2 koguty, 10 ryb i 15 jaj). Kmiecie zajmujący się wyrabianiem gontów uiszczali dodatkowo po 15 groszy gajowego i dostarczali po 13 wścianek na zamek starościński. Młynarz płacił 5 grzywien i oddawał 4 korce owsa. Na początku XVII stulecia kolejnym zarządcą tenuty lanckorońskiej został Mikołaj Zebrzydowski, fundator klasztoru Bernardynów i słynnych dróżek oraz kaplic Męki Pańskiej na wzgórzu Żarek, wzorowanych na Kalwarii Jerozolimskiej. Według „Rejestru poborowego województwa krakowskiego” z 1629 roku Budzów liczył jedynie 3 łany oraz 12 zarębników, 2 komorników z bydłem, 2 rzemieślników i młyn, uiszczających łącznie 34 złotych podatku. Wysokie powinności na rzecz dzierżawców starostwa spowodowały wzburzenie wśród lokalnego chłopstwa, co doprowadziło w końcu XVII wieku do buntu kmiecego pod dowództwem Jakuba Śmietany ze Skawicy. Niestety w 1699 roku przywódca zrywu poniósł za swoje wystąpienie najwyższą cenę, a jego towarzysze – niejaki Zając z Budzowa i Worownik z Jachówki – rozpierzchli się po okolicy. Zbójecką działalność kontynuował w latach trzydziestych XVIII stulecia Józef Baczyński ze Skawicy wraz z braćmi, Józefem i Wojciechem Serglami z Budzowa. Tuż przed pierwszym rozbiorem Polski ziemie wokół Lanckorony stały się terenem walk konfederatów barskich z wojskami carskimi. W 1771 roku od strony Palczy i Harbutowic oddział rosyjski pod wodzą Aleksandra Suworowa w liczbie 4,5 tys. żołnierzy starł się z Polakami, którymi kierował Francuz, Charles François Dumouriez. W obliczu ogromnej przewagi przeciwnika konfederaci musieli ustąpić (300 zabitych pochowano w pobliskim lesie, zwanym do dziś „Grobami”). W kolejnym roku województwo krakowskie po linię Wisły znalazło się już w zaborze austriackim. Po śmierci ostatniego tenutariusza, Józefa Wielopolskiego, rząd cesarski przejął dobra tenuty, a następnie wystawił je na licytację. W 1777 roku włości za ponad 460 tys. złotych zakupiła Franciszka Krasińska, przekazując je swej córce Marii Krystynie, zamężnej najpierw z księciem Sabaudii Karolem, a po jego śmierci związanej z księciem Juliuszem de Montléart. Inwentarz majątku został spisany w Budzowie, który jednocześnie stanowił granicę między wydzielonymi z dawnego starostwa kluczami lanckorońskim i makowskim (w tym pierwszym znalazła się ponadto sąsiednie Baczyn, Jachówka, Palcza i Zachełmna, które od 1782 roku administracyjnie weszły w skład cyrkułu myślenickiego).

Podczas wojen napoleońskich na początku XIX wieku wojska Księstwa Warszawskiego w 1809 roku stoczyły potyczkę z armią austriacką w pobliżu Budzowa. Lata 1847-1848 przyniosły klęskę nieurodzaju, co doprowadziło do głodu i epidemii cholery. Zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów nie poprawiło zbytnio ciężkiej doli mieszkańców regionu, którzy poza rolnictwem i obsługą młyna należącego do książąt de Montléart dalej chałupniczo wyrabiali gonty i sprzedawali je w Krakowie, co przynosiło jednak znikome zyski. Biedę tych terenów opisywała podróżniczka Maria Steczkowska, odnotowując, że w 1855 roku „nie słychać tu wesołego śpiewu ptaszków, ryku bydła, szczekania psów. Biedni mieszkańcy nie są w stanie utrzymać bydła. Gdzieniegdzie tylko wychudzona krówka skubie lichą trawkę, a strzegący ją pastuszek wygłodzony, obdarty siedzi na miejscu skurczony, całkiem niepodobny do owych dzielnych chłopaków, których wesołe śpiewki tak ożywiają nasze łąki i błonia. Tu nawet psów się nie chowa, bo od czasów jak padła zaraza na ziemniaki, najgłówniejszy plon tej jałowej ziemi, nie ma czym żywić tego wiernego stróża i przyjaciela. O jakże smutny widok takiej nędzy!"

Na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku Budzów wraz z sąsiednimi wsiami (Palczą, Zachełmną i Baczynem) został włączony do powiatu wadowickiego. W 1889 roku dziedziczka dóbr lanckorońskich, Wilhelmina de Montléart, przekazała powyższe dominium arcyksięciu Rainerowi Habsburgowi. Ten za sprawą administratora świeżo otrzymanego majątku, Ludwika Seelinga, rozwinął w niedalekim Izdebniku przemysłową produkcję alkoholi różnego typu (głównie nalewki i likiery), popularnych w całej monarchii austro-węgierskiej. W końcu stulecia zbudowano bitą drogę łączącą Żywiec i Suchą Beskidzką z Krakowem, prowadzącą między innymi przez Budzów. „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” zawiera informację, że wieś zajmowała wówczas 3316 morg (w tym 1030 morg lasów) i liczyła blisko 2,6 tys. osób zamieszkujących w 258 domach. Tuż przed pierwszą wojną światową tereny Beskidu Makowskiego nawiedziła kolejna epidemia cholery. Pomimo wysokiej śmiertelności wsie nadal były znacznie przeludnione, w związku z czym coraz więcej rodzin udawało się na emigrację do Austrii, Węgier, Niemiec czy nawet Stanów Zjednoczonych. Wybuch pierwszej wojny światowej w czerwcu 1914 roku spowodował pobór mężczyzn do armii cesarskiej (wielu z nich zasiliło później Legiony Józefa Piłsudskiego i oddziały Józefa Hallera). Wprawdzie front działań wojennych ominął ziemie położone w dorzeczu Skawy, ale spowodował znaczne zubożenie jej mieszkańców. Wyczerpana konfliktem zbrojnym ludność często zapadała na różne choroby, w tym na czerwonkę, dur brzuszny i przede wszystkim na grypę hiszpankę, przyniesioną przez powracających z frontu żołnierzy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku Budzów przyłączono do nowo utworzonego powiatu makowskiego. Dobra arcyksięcia Rainera Karola Habsburga zajął skarb państwa. Utworzono wówczas „Izdebnickie Zakłady Przemysłowe”, kontynuujące produkcję alkoholi.

W okresie międzywojennym lokalni chłopi angażowali się w zyskujący coraz większą popularność ruch ludowy. W 1933 roku w Makowie Podhalańskim odbył się wiec z udziałem lidera Stronnictwa Ludowego, Wincentego Witosa. Uczestnicy uchwalili rezolucję sprzeciwiającą się działaniom rządu zdominowanego przez socjalistów i sympatyków marszałka Józef Piłsudskiego. W latach trzydziestych jeden ze współtwórców pisma “Wieś – jej pieśń”, Antoni Mirek-Olcha zorganizował w Budzowie kilka wieczorów literackich, o czym wspomniał w swej książce „Żywe ogniwa”. W latach 1936-1938 ziemie i zakłady przemysłowe w Izdebniku wykupili lwowscy przedsiębiorcy, bracia Ignacy i Jakub Lewakowscy.

Po klęsce kampanii wrześniowej w 1939 roku południowo-zachodnią granicę między III Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem ustalono na rzece Skawie. Mieszkańcy regionu zostali objęci obowiązkowymi dostawami kontyngentów żywnościowych, a w 1940 roku rozpoczęły się wywozy ludności na prace przymusowe do Niemiec. Spowodowało to opór chłopów, którzy ochoczo włączali się w działalność konspiracyjną Związku Walki Zbrojnej, przekształconym później w Armię Krajową (oddział Czesława Trybowskiego „Biruty”, grupy „Szum” i „Rosomak” oraz zgrupowanie pod dowództwem Gerarda Woźnicy „Hardego”). Wielu z nich z narażeniem życia przenosiło „podziemną” prasę (np. Zygmunt Pieczara) czy nawet konstruowało prowizoryczne odbiorniki radiowe (Franciszek i Kazimierz Lempartowie), dzięki którym uzyskiwano informacje o ruchach wojsk nieprzyjaciela w okolicy. W 1944 roku partyzanci próbowali rozbroić zakłady „Colamt” w Budzowie, za co w odwecie hitlerowcy dokonali pacyfikacji Zachełmnej. Po tygodniowych walkach w paśmie Mioduszyny i Makowskiej Góry w styczniu 1945 roku armia radziecka zajęła dolinę Paleczki i Jachówki. Ludzie szybko przystąpili do likwidacji skutków wojny i powrotu do normalnego życia. W latach pięćdziesiątych XX wieku zelektryfikowano wieś. Po reformie administracyjnej w 1975 roku Budzów przynależał administracyjnie do województwa bielskiego.W centrum miejscowości, obok Ośrodka Zdrowia i Urzędu Gminy usytuowane jest przedszkole, które powstało w 1979 roku w budynku dawnej „agronomówki”. Po kolejnej reformie samorządowej w 1990 roku gmina Budzów funkcjonowała w nie zmienionym kształcie, od 1999 roku wchodząc w skład powiatu suskiego w województwie małopolskim.

Ciekawostki

Otwarcie drogi bitej między Krakowem a Suchą Beskidzką upamiętnia pomnik ustawiony na przełęczy między Palczą a Harbutowicami, z inskrypcją: „Przejście przez tę górę zbudowano za rządów ich ekscelencji CK Namiestnika hrabiego Kazimierza Badeniego i Marszałka Krajowego księcia Eustachego Sanguszki. D[nia] 4 Maja 1895”.

Bibliografia