Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Obraz Matki Boskiej Różańcowej z połowy XIX wieku pierwotnie był przeznaczony do ozdoby chorągwi procesyjnej lub feretronu. Stąd też wtórnie został oprawiony w drewnianą, prostą ramę.

Opis

Malowany na płótnie obraz uzyskał kształt stojącego prostokąta. W centrum kompozycji przedstawiono Matkę Boską Różańcową w towarzystwie św. Dominika i św. Katarzyny Sieneńskiej. Postacie okala piętnaści malowanych medalionów ilustrujących tajemnice Różańca św., obwiedzionych różańcem, którym towarzyszą róże. Siedząca na dwustopniowym podwyższeniu Madonna ukazana została frontalnie z głową ujętą w trzech czwartych pochyloną w lewo. Wyciągniętą prawą ręką podaje różaniec klęczącemu na stopniu podwyższenia św. Dominikowi, natomiast lewą przytrzymuje siedzącego na jej kolanach małego Jezusa. Maria ma pociągłą twarz o pucułowatych, rumianych policzkach, mięsisty nos półprzymknięte oczy oraz wydatne usta. Ubrana jest w niebieski maforion, spod którego na głowie widać białą chustę zasłaniającą w całości włosy. Spod niego widać bladoczerwoną suknię spiętą złotym paskiem w talii. Suknia u dołu odkrywa fragment bosej lewej stopy. Lewa poła maforionu przerzucona jest przez oba kolana Madonny. Jej głowę otacza dziesięć sześcioramiennych gwiazd. Siedzące na kolanach matki Dzieciątko ujęte został w trzech czwartych w prawo. Przechylony w prawo nagi Jezus obiema rękami nakłada na głowę klęczącej na stopniu podniesienia Katarzynie różaniec. Prawą nóżkę ma luźno opuszczoną wzdłuż kolana matki, zaś lewą mocno podgiętą w kolanie. Dzieciątko ma owalną, pucułowatą twarz z wydatnym nosem i ustami, otoczoną krótkimi jasnymi włosami odsłaniającymi prawe ucho. Jego głowę okala świetlisty nimb. Klęczący z lewej strony św. Dominik został ukazany w trzech czwartych w prawo, z głową w profilu uniesioną w stronę Madonny. Lewą rękę przykłada do piersi, prawą zaś odbiera różaniec od Marii zakończony medalionem. Jest to starszy mężczyzna o jasnej karnacji z siwiejącą brodą i włosami z wyciętą tonsurą. Ma wydatny nos i usta. Ubrany jest w biały habit i czarny płaszcz zakonny z kapturem. Wokół głowy widać nimb. Po drugiej stronie klęczy zwrócona w lewo św. Katarzyna ze Sieny. Uniesioną prawą ręką odbiera różaniec zakończony medalionem od małego Jezusa. Lewą rękę wyraźnie odsuwa od siebie w geście adoracji. Jej głowa jest kornie pochylona do przodu, stąd też twarz widoczna jest tylko z profilu. Ma jasną karnację, duży nos i wydatne usta. Święta ubrana jest w biały habit ze szkaplerzem oraz czarny welon, spod którego widać kornet i podwikę. Na głowie ma cierniową koronę. Jej głowę otacza nimb. Na stopniu, na którym klęczą oboje święci widać leżące za nimi lilię, a na środku wieniec z białych i czerwonych róż. Poniżej przy kolanach św. Dominika leży jasnobrązowy pies z pochodnią w pysku. Obok niego widać niebieski glob ze złotym krzyżykiem. Wokół centralnych postaci w niewielkich, owalnych medalionach rozmieszczono ilustracje piętnastu tajemnic różańcowych. Każda z nich oparta jest o kilkuosobową kompozycję, której towarzyszy podpis. Idąc od góry w lewo namalowano: Zwiastowanie Marii, Nawiedzenie św. Elżbiety, Boże Narodzenie, Ofiarowanie w świątyni, Znalezienie w świątyni, Modlitwa w Ogrójcu, Biczowanie, Cierniem ukoronowanie, Niesienie krzyża, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego, Wniebowzięcie Marii, Ukoronowanie Marii w niebie. Narrację tajemnic rozdziela u góry wiszący na paciorkach różańca złocisty krzyżyk.

Zarys problematyki artystycznej

W jawiszowickim obrazie wykorzystano przedstawienie Matki Boskiej Różańcowej, określane od 1875 roku jako Matka Boska Pompejańska, nazywana tak od wizerunku czczonego w sanktuarium maryjnym w Pompejach. Został on wypracowany na bazie szesnastowiecznych włoskich przedstawień w typie sacra conversazione, gdzie Madonnie z Dzieciątkiem towarzyszy św. Dominik i św. Katarzyna ze Sieny. Wzór ten następnie przeczepiono na grunt europejski, czego przykładem jest odkryte w 2018 roku późnorenesansowe malowidło z 1598 roku na łuku tęczowym w niedalekim kościele parafialnym Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Bestwinie, gdzie ukazano moment przekazania różańca św. Także w następnych stuleciach w podobny sposób przedstawiano scenę przekazania różańca św. Dominikowi i św. Katarzynie, czego wymowny przykład stanowi obraz ołtarzowy autorstwa Matthäusa Güntera (zm. 1788) w Dominikanerkirche w Augsburgu, gdzie obok Madonny Różańcowej ze św. Dominikiem i św. Katarzyną Sieneńską dodatkowo widać na globie ziemskim psa z płonącą pochodnią w pysku. Zatem twórca jawiszowickiego przedstawienia musiał skorzystać z powszechnie dostępnego wzoru graficznego, bądź też inspirował się obecnym w Jawiszowicach feretronem z XIX wieku z podobnym wyobrażeniem. Jednocześnie kompozycję swojego obrazu wzbogacił poprzez dodanie medalionów ilustrujących tajemnice różańcowe. Taki zabieg można spotkać w licznych grafikach z XVII i XVIII wieku oraz w drukach dewocyjnych i oleodrukach z XIX wieku. W oparciu o takie rozwiązanie powstała np. dekoracja stropu drewnianego kościoła św. Andrzeja Apostoła w Osieku, wykonana w 1881 roku przez malarza Śmiłowskiego z Oświęcimia lub podobnej dekoracji na stropie w kościele św. Mikołaja w Polance Wielkiej. Zapewne spod ręki twórcy przedstawienia w Jawiszowicach wyszły dwa obrazy wprawione w feretron z połowy XIX wieku znajdujący się w kościele pw. Św. Wawrzyńca w Grojcu.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Widoczne nieznaczne przetarcia i uszkodzenia warstwy malarskiej. Obraz konserwowano na początku XXI wieku w pracowni konserwatorskiej Doroty i Bogusława Krówków w Krakowie.

Literatura

I. Frank, Dominikus von Calerugea, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 6, Ikonographie der Heiligen. Crescentianus von Tunis bis Innocentia, Hrgs. W. Braunfels, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994, kol. 77, il. 3;
A. Hałatek, B. Jania, Świątynie Osieka, Osiek 2008, s. 8;
R. Kalinowski, Ecclesia Sancti Martini Jawiszowice, Kraków 2017, s. 92-93.

Streszczenie

Obraz Matki Boskiej Różańcowej z połowy XIX wieku pierwotnie był przeznaczony do ozdoby chorągwi procesyjnej lub feretronu. Wizerunek powstał w oparciu o obraz Matki Boskiej Pompejańskiej połączony z ilustracjami tajemnic różańcowych w medalionach.