Dobczyce

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Dobczyce
Tagi
Starostwo niegrodowe
Autor opracowania
Stanisław Witecki
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Miasto i siedziba gminy miejsko-wiejskiej w powiecie myślenickim województwa małopolskiego, w skład której, poza Dobczycami, wchodzą wsie Bieńkowice, Brzączowice, Brzezowa, Dziekanowice, Kędzierzynka, Kornatka, Niezdów, Nowa Wieś, Rudnik, Sieraków, Skrzynka, Stadniki i Stojowice. Gmina znajduje się pomiędzy Pogórzem Wiśnickim a Pogórzem Wielickim. Miasto położone jest w dolinie rzeki Raby, nad powstałym przez spiętrzenie jej wód retencyjnym Zbiornikiem Dobczyckim.

Streszczenie dziejów

Wieś Dobczyce powstała najpóźniej w 1266 rokiem, a do 1278 roku stała się siedzibą rozległych dóbr książęcych. Przed 1310 rokiem na wzgórzu nieopodal wsi zostało założone miasto na prawie niemieckim. W jego bezpośrednim sąsiedztwie w pierwszej połowie XIV wieku powstał murowany zamek. W 1362 roku Kazimierz Wielki wystawił dla miasta przywilej zapewniający mu znaczną pozycję gospodarczą w ciągu następnych stuleci. Od 1390 roku, kiedy Władysław Jagiełło oddał królewszczyznę dobczycką w dzierżawę, jej kolejni zarządcy tytułowali się starostami i tenutariuszami dobczyckimi. Na zamku dobczyckim, poza pierwszym Jagiellonem, gościli jego małżonka królowa Jadwiga oraz wnuk i późniejszy święty, Kazimierz Jagiellończyk wraz ze swoim opiekunem Janem Długoszem. W 1585 roku tenutariuszem dobczyckim został Sebastian Lubomirski, który przekształcił zamek w renesansowy pałac oraz ufundował nowy kościół. Zamek i miasto zostało dwukrotnie zajęte w czasie potopu szwedzkiego i popadły w ruinę, z której nie zostały podniesione do czasów wojny północnej. Wskutek działań wojennych, a także w wyniku epidemii z 1710 roku doszło do dalszego wyludnienia. W drugiej połowie XVIII wieku miasto zaczęło rozwijać się na nowym miejscu pod wzgórzem zamkowym. W 1772 roku Dobczyce jako część Galicji weszły w skład monarchii habsburskiej. W 1818 roku przejętą przez skarb austriacki królewszczyznę sprzedano Janowi Nepomucenowi Turnauowi. Odcięcie od rynku krakowskiego, a także epidemia cholery z 1849 roku spowodowały upadek rzemiosła dobczyckiego. Miasto zaczęło rozwijać się dopiero w dobie autonomicznej po powstaniu władz samorządowych. W 1868 roku uregulowano Rabę i wybudowano most, w 1882 roku założono Stowarzyszenie Pożyczkowe i Oszczędnościowe „Wzajemna Pomoc”, a w 1887 roku powstało Towarzystwo Handlu Skór i Wyrobów zrzeszające przedstawicieli świetnie prosperującego rzemiosła szewskiego i kuśnierskiego. W początkowych miesiącach pierwszej wojny światowej do Dobczyc dotarł front, a w czasie walk zniszczono most na Rabie. Radość z odzyskania niepodległości przyćmiła epidemia grypy hiszpanki z lat 1917-1920. W okresie międzywojennym powstały gimnazjum, szkoła zawodowa i ochronka dla dzieci oraz liczne sklepy wielobranżowe. W czasie drugiej wojny światowej w okolicy działała silna partyzantka polska. Okupacji nie przetrwała dobczycka społeczność żydowska. W okresie PRL rzemiosło zamknięto w ramy spółdzielczości oraz utworzono kilka zakładów przemysłowych. W 1986 roku otwarto dobczycki zbiornik wody pitnej. Po reformach 1989 roku władze samorządowe pod kierownictwem wieloletniego burmistrza Marcina Pawlaka przeprowadziły trzy kluczowe inwestycje: remont centrum, budowę obwodnicy oraz Regionalnego Centrum Oświatowo-Sportowego.

Dzieje miejscowości

Badania archeologiczne wykazały, że okolice Dobczyc były zamieszkane już od neolitu. Na terenie dzisiejszego Starego Miasta funkcjonowała otoczona wałem osada obronna kultury łużyckiej, a na dobczyckim wzgórzu osadnictwo odnotowano też w okresie kultury przeworskiej i w czasach rzymskich. Wedle miejscowych legend za panowania Mieszka I niejaki Dobek założył na skalistym wybrzeżu Raby warowną osadę, która po latach przyjęła nazwę od miana jego potomków, czyli Dobczyków lub Dobczyców. Pierwsze wiarygodne informacje źródłowe na temat wsi Dobczyce pochodzą jednak dopiero z 1266 roku, kiedy biskup krakowski Prędota nakazał jej mieszkańcom płacić dziesięciny na rzez klasztoru Cystersów w Mogile. Błędna jest natomiast informacja podana przez Jana Długosza i powtarzana przez literaturę, jakoby dokonał tego już biskup Iwo Odrowąż w 1226 roku. Przynajmniej od 1278 roku Dobczyce były własnością książąt krakowskich. Prawdopodobnie już pod koniec XIII wieku uzyskały status miasta na prawie niemieckim. W 1310 roku na kartach najstarszej krakowskiej księgi ławniczej odnotowano bowiem wdowę po dziedzicznym wójcie dobczyckim. Z badań archeologicznych wiadomo, że otoczone murami miasto powstało w pobliżu, a nie na miejscu starej wsi. Z dziejów długiego sporu o dziesięcinę między plebanem dobczyckim a klasztorem cystersów w Mogile wynika natomiast, że teren wsi włączono w całości pod jurysdykcję miejską. W 1311 roku Władysław Łokietek wystawił dokument w obozie w okolicy Dobczyc, co Feliks Kiryk błędnie uznał za dowód na funkcjonowanie zamku. Badania archeologiczne wykazały, że murowaną warownię wzniesiono później, w pierwszej połowie XIV wieku. W 1340 roku Kazimierz Wielki zwolnił mieszczan dobczyckich z opłat celnych, a w 1356 roku zdecydował, że wójt dobczycki będzie zasiadał w sądzie najwyższym prawa magdeburskiego na zamku krakowskim. W dokumencie tego władcy wystawionym w 1362 roku zawarta jest pierwsza wzmianka w źródłach pisanych potwierdzająca istnienie zamku. Ostatni Piast na tronie polskim w 1362 roku nadał Dobczycom prawo magdeburskie na wzór tego, którym posługiwał się stołeczny Kraków. Władca udzielił miastu immunitetu sądowego, ustanowił tygodniowy targ w poniedziałki oraz określił czynsz z ról mieszczańskich, siedlisk i karczmy oraz zezwolił mieszczanom na wolny wypas bydła w granicach miasta, w dąbrowach i w innych miejscach. Ponadto pozwolił dobczyczanom łowić ryby sakiem na własny użytek w Rabie i w Smarkawie, ale tylko w czasie nieobecności króla. W razie jego pobytu połów był zakazany już dzień przed przyjazdem monarchy. Ten szczegółowy przepis nie pozostawał bynajmniej martwy. Wedle zachowanych dokumentów przynajmniej od 1387 roku zamek dobczycki był siedzibą rozległych dóbr królewskich. W 1390 roku Władysław Jagiełło przeznaczył znaczne ilości soli z żupy wielickiej na wieczyste utrzymanie zamku dobczyckiego, który wraz z podlegającymi jego jurysdykcji miastem i wsiami oddał w dzierżawę podkanclerzemu Klemensowi z Moskorzowa. Tenutariusz i jego potomkowie mieli wpłacać do skarbu królewskiego 2 grosze rocznie z każdego łanu osiadłego. Monarcha zastrzegł, że będzie mógł wykupić tenutę dobczycką od najbliższych spadkobierców, jeżeli Klemens nie będzie miał potomstwa. Z dokumentu ogłaszającego nadanie wynika, że w skład tenuty dobczyckiej wchodziły wówczas wsie Winiary, Rudnik, Kamyk, Brzączowice, Skrzynka, Brzozowa, Burletka, Kurnatka (dziś Kornatka), Poznachowice Górne, Wiśniowa, Jerzmanowa (dziś Wierzbanowa) i Kobielnik. Na przełomie XIV i XV wieku dzierżony przez Klemensa, a następnie jego syna Marcina zamek dobczycki często odwiedzali członkowie rodziny panującej. Królowa Jadwiga gościła w warowni w 1391 roku, a jej małżonek w 1393 i 1417 roku. Jednakże już w 1418 roku Władysław Jagiełło odebrał Marcinowi z Moskorzowa majątek dobczycki „z powodu wielkich gwałtów i występków”.
Na początku XV wieku Dobczyce były już rozwiniętym, otoczonym murami miastem z ławą, radą i dziedzicznym urzędem wójta. Kupcy dowozili do Krakowa produkty rolne wytwarzane we wsiach królewszczyzny, w tym chmiel, suszone owoce i skóry. Niektórzy za zgodą królewską trudnili się m.in. transportem wielickiej soli na Węgry. Działał młyn, a sądząc po zawodach pochodzących z Dobczyc imigrantów przyjętych do krakowskiego prawa miejskiego w ciągu XV wieku, w mieście nad Rabą nie brakowało rzemieślników. Odnotowano kowali, kołodziejów, szewców, kuśnierzy, stelmachów i licznych krawców. W 1436 roku tenutę dobczycką w zamian za zasługi dla zmarłego króla dostali na sześć lat bracia Jan i Mikołaj z Brzezia. Synowie Marcina z Moskorzowa zrzekli się spornego majątku i zwrócili Władysławowi Warneńczykowi przywilej wystawiony ich ojcu dopiero w 1439 roku. Wtedy też młody król odnowił przywilej dla Mikołaja z Brzezia. W następnych latach bracia Mikołaj i Jan z Brzezia w różny sposób dzielili między siebie zarząd majątkiem, jednocześnie uzyskując od Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka kolejne, zapisane na nim sumy. W 1455 roku biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki potwierdził założenie bractwa religijnego krawców przy kościele dobczyckim, co świadczy o znaczeniu tej grupy rzemieślników. W 1456 roku król polski zastawił tenutę dobczycką Mikołajowi z Brzezia, wtedy już marszałkowi Królestwa. W drugiej połowie XV wieku w okolicach Dobczyc grasowało kilka zbrojnych band rozbójniczych. Jedna z nich składająca się z byłych żołnierzy, zwana „braćmi żebrakami”, w 1467 roku zdobyła nawet miasto i zamek. Została pokonana dopiero przez silny oddział wojska królewskiego. W latach 1468-1486 majątek pozostawał w rękach Stanisława i Jana Lanckorońskich z Brzezia. W 1472 roku zatwierdzili oni statut dobczyckiego cechu szewców. W 1473 roku na zamku przez kilka miesięcy przebywał królewicz i późniejszy święty Kazimierz Jagiellończyk wraz z opiekunem, kronikarzem Janem Długoszem. W 1498 roku tenutę dzierżyli już Mikołaj i Stanisław Lanckorońscy z Brzezia. W następnych latach jako tenutariusz w źródłach wzmiankowany był już tylko Mikołaj Lanckoroński z Brzezia. Pod koniec XV wieku na Uniwersytecie Krakowskim studiowało wielu mieszczan dobczyckich, co świadczy o wysokim poziomie miejscowej szkoły parafialnej. Król Jan Olbracht w 1494 roku potwierdził wszystkie przywileje miejskie, a jego brat Aleksander w 1506 roku pozwolił mieszczanom pobierać z żup wielickich i bocheńskich 8 cetnarów soli.
W 1511 roku Zygmunt Stary zwolnił mieszczan dobczyckich z czopowego od dwóch kwartałów. W 1512 roku odnotowano w źródłach informacje o ratuszu, a także o jatkach rzeźniczych, kramach szewskich, piekarskich i rybnych oraz o blechu, czyli specjalnie przygotowanym miejscu do bielenia płótna przez polewanie wodą na słońcu. Przed 1519 rokiem Mikołaj Lanckoroński z Brzezia zastawił tenutę Jerzemu i Mikołajowi z Żabna, którzy z kolei w tym samym roku ustąpili zastaw swojemu bratu Stanisławowi z Witowic, dziedzicowi Żabna zwanemu Czarnym Pawłem. W 1523 roku Zygmunt Stary wyraził zgodę na wykup tenuty z rąk Mikołaja Lanckorońskiego z Brzezia przez Stanisława z Witowic, który z kolei w 1527 roku przekazał ją w dożywocie swojej żonie Katarzynie. Z 1536 roku pochodzą pierwsze informacje o działalności cechów krawieckiego oraz kuśnierskiego. W 1559 roku Zygmunt August potwierdził wszystkie przywileje wydane miastu przez swoich poprzedników, a w 1570 roku wydał dokument potwierdzający prawo organizacji cotygodniowego targu w poniedziałki i wyraził zgodę na organizację jarmarków w dniach św. Marcina i święto Zesłania Ducha Świętego. Jeszcze w tym samym roku zezwolił mieszczanom na pobieranie targowego, należnego zwyczajnie marszałkowi koronnemu, w celu zebrania funduszy na remont murów miejskich. Według Feliksa Kiryka w 1569 roku Stanisław z Witowic zwany czarnym Pawłem zatwierdził statut dobczyckiego cechu tkaczy, sukienników i płócienników. Jednakże według Pawła Filewicza w okresie tym tenutariuszem był już Hieronim Bużeński. W 1574 roku zatwierdził on statut Cechu Wielkiego, który zrzeszał m.in. kowali, garncarzy, ślusarzy, rymarzy, bednarzy i siodlarzy. Po tej dacie zarząd nad królewszczyzną objął Piotr Bużeński. Z kolei w latach 1583-1585 dzierżawił ją Seweryn Boner, a po nim na wiele lat trafiła ona w ręce rodziny Lubomirskich. Sebastian Lubomirski w czasie rządów starościńskich w latach 1585-1606 przebudował gotycki zamek na renesansowy pałac, w którym w 1611 roku odbyło się huczne wesele jego córki Barbary z Janem Zebrzydowskim. W 1604 roku zatwierdził on statut cechu garncarzy. Jeszcze za życia ojca, w 1606 roku starostą dobczyckim został jego syn Zebrzydowskiego Joachim, a po jego przedwczesnej śmierci w 1610 roku jego brat Stanisław, który faktycznie objął rządy dopiero po śmierci ojca w 1613 roku. Stanisław Zebrzydowski był uczestnikiem bitwy pod Chocimiem w 1621 roku, a po śmierci hetmana Jana Karola Chodkiewicza przez dwa tygodnie sprawował faktyczne dowództwo. Już w 1628 roku starostą dobczyckim został jego dwunastoletni syn Jerzy Sebastian Lubomirski, który po śmierci ojca w 1649 roku przekazał starostwo dobczyckie Michałowi Jordanowi z Zakliczyna. Na początek XVII wieku przypada największy rozwój dobczyckiego rzemiosła spożywczego. W mieście działały słodownie, browary i gorzelnie, których wyroby sprzedawano w 16 szynkach. Funkcjonowały też 3 młyny i 12 zakładów piekarskich. W czasach rządów Michała Jordana zamek i miasto zostały dwukrotnie złupione przez obce wojska, najpierw w 1655 roku przez Szwedów, a następnie w 1657 roku przez Siedmiogrodzian. Zniszczenia były na tyle znaczne, że król Jan Kazimierz 17 września 1657 zwolnił miasto na cztery lata z podatków, by ułatwić odbudowę. 1 stycznia 1660 władca zatwierdził statut dobczyckiego cechu rzeźników. W 1664 roku po śmierci Michała Jordana starostwo przeszło w ręce jego syna Franciszka. W 1681 roku Dobczyce wciąż potrzebowały pomocy, a sejmik województwa krakowskiego pozwolił władzom miejskim pobierać podymne. Mimo to w 1688 roku wciąż wiele domów pozostawało w ruinie, a niektóre działki i zagrody nadal były puste. Po śmierci Franciszka Jordana w 1697 roku królewszczyznę dobczycką objął jego syn Michał Stefan.
W 1702 roku, w czasie wojny północnej Dobczyce po raz kolejny zostały zajęte przez wojska szwedzkie, a w 1710 roku zostały spustoszone przez wielką zarazę. Miasto popadło w ruinę, a liczba ludności znacznie spadła. W 1739 roku, kiedy zmarł dzierżawca Michał Stefan Jordan, w mieście wciąż stały tylko 54 domostwa. W 1744 roku królewszczyznę dobczycką dzierżyła Elżbieta Urszula z Przebendowskich Ożarowska, wdowa po Jerzym Marcinie Ożarowskim. Negowała ona przywileje miejskie dotyczące produkcji trunków, jednocześnie zalewając dobczycki rynek własnymi wyrobami alkoholowymi, co rzecz jasna nie wpływało pozytywnie na rozwój miasta. W 1750 roku starościna wyszła ponownie za mąż za Andrzeja Moszczeńskiego, wojewodę inowrocławskiego, który w 1746 roku oficjalnie został starostą dobczyckim. W 1753 roku miasto spłonęło i zostało zwolnione z czopowego w celu ułatwienia odbudowy. W latach 1754-1755 Andrzej Moszczeński procesował się z gromadami wiejskimi, które oskarżały go o wymuszanie nadmiernych danin, robocizn i czynszów. Mimo niesprzyjającej polityki starostów, Dobczyce skorzystały z dobrej koniunktury w czasie rządów Augusta II Wettyna. W 1765 roku odnotowano już 128 domostw i aż 42 szynki, w których wszakże coraz częściej sprzedawano alkohol produkowany w zakładach starościńskich. Znacznie większa liczba mieszkańców niż przed kryzysem przełomu XVII i XVIII wieku trudniła się rolnictwem, co tłumaczy rozwój piekarnictwa – działało wtedy aż 26 rzemieślników tej profesji. W latach 1768-1771 okolice Dobczyc zostały objęte działaniami konfederatów barskich. Wiosną 1770 roku na usługi wojsk rosyjskich przeszedł jeden z dowódców Józef Bierzyński. Bratobójczej walce między jego oddziałami a konfederatami zapobiegł tylko bunt żołnierzy przeciw dowódcom. Działania konfederatów niejednokrotnie odbywały się kosztem mieszczan, od których pobierano różnorodne daniny. Jeszcze przed rozbiorami mieszczanie zaczęli budować nowe domy u podnóża wzgórza zamkowego, wzdłuż ulicy, której najszersze fragmenty zaczęto nazywać rynkiem. Z czasem stare miasto całkowicie opustoszało. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Dobczyce jako część Galicji weszły w skład monarchii Habsburgów i zostały włączone do cyrkułu wielickiego. Mimo przejęcia królewszczyzny dobczyckiej przez skarb austriacki, Andrzej Moszczeński pozostał jej dzierżawcą aż do 1778 roku, kiedy przejął ją Walenty Dobrzyński. Do 1785 roku rezydował on w lewym skrzydle zamku, jedynym, które udało się odnowić po uprzednich zniszczeniach. Pod koniec jego rządów jedna ze służących przypadkowo znalazła ukryty skarb poprzednich starostów. Mając nadzieję na kolejne odkrycia, Walenty Dobrzyński konsekwentnie przeszukiwał zamek, przy okazji niszcząc i burząc kolejne ściany. Gdy opuścił majątek, ruiny warowni dopełnili mieszczanie rozbierający pozostałe ściany na budowę własnych domów. W 1782 roku w wyniku reformy administracyjnej miasto zostało włączone do cyrkułu bocheńskiego. W latach 1787-1803 dzierżawcą majątku dobczyckiego był Michał Baran Lenartowski, a następnie w latach 1803-1806 Kacper Biliński. W 1789 roku władze austriackie na miejscu dotychczasowej szkoły parafialnej otworzyły szkołę ludową, która w 1804 roku przeniosła się do specjalnie kupionego budynku w nowym, dolnym mieście. W 1806 roku rząd wiedeński wystawił starostwo dobczyckie na sprzedaż, ale nie zgłosił się żaden kupiec, w konsekwencji czego, w 1810 roku podjęto decyzję o jego podziale na cztery części, które sprzedano osobno na licytacjach w 1817 i w 1818 roku. Miasto wraz z wsiami Brzezowa, Kornatka, Burletka, Targoszyna i Skrzynka nabył pochodzący z Czech Jan Nepomucen Turnau. W latach 1828-1834, przy znacznym udziale nowego właściciela i z wykorzystaniem materiału z rozbiórki zamku, wybudowano nowy kościół w Dobczycach. Po śmierci Jana Turnaua majątek objęli jego potomkowie. Dobczyce po pierwszym rozbiorze zostały odcięte granicą od krakowskiego rynku zbytu, co negatywnie wpłynęło na ich sytuację gospodarczą. W dalszym ciągu funkcjonowały cechy, chociaż straciły na znaczeniu gospodarczym przede wszystkim ze względu na likwidację ich monopolu produkcyjnego. W 1846 roku wybuchła rabacja galicyjska, w której uczestniczyli chłopi z okolicznych wsi. W 1848 roku doszło do uwłaszczenia, które zmieniło charakter relacji między właścicielami ziemskimi a ich dotychczasowymi poddanymi. Konsekwentnie spadała liczba rzemieślników. Przykładowo w latach 1839-1844 czynnych było 200 zakładów szewskich, a w latach 1845-1849 buty szyło już tylko 70 rzemieślników. Na tak znaczny spadek miała wszakże ogromny wpływ epidemia cholery, która wybuchła w 1849 roku. Podczas niej zmarło ponad 300 mieszkańców parafii dobczyckiej, a liczba katolickiej ludność miasta spadła do 2090 osób.
W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo przekształciło się w dualistyczną monarchię austro-węgierską, poszczególne austriackie kraje koronne, w tym Galicja, uzyskały autonomię, zmienił się podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Dobczyce stały się siedzibą powiatu sądowego, ale zostały włączone do zastępującego dotychczasowe cyrkuły powiatu wielickiego. Samo miasto uzyskało samorząd gminny z radą posiadającą władzę uchwałodawczą i zarządem sprawującym władzę wykonawczą z burmistrzem na czele. W 1863 roku spłonął założony jeszcze w 1766 roku dom dla ubogich, a jego podopieczni przenieśli się do wynajętego domu przy obecnej ulicy św. Kingi. W 1868 roku nowe władze samorządowe rozpoczęły regulację Raby i budowę drewnianego mostu, który wreszcie skomunikował Dobczyce z głównym traktem łączącym Myślenice i Bochnię. Inwestycja przyniosła miastu nie tylko lepsze skomunikowanie z sąsiednimi miastami, ale także konkretne dochody z myta. Dopiero w 1872 roku władze miejskie uzyskały zgodę na organizację drugiego comiesięcznego jarmarku. Wcześniej wielu rzemieślników wolało swoje towary wystawiać na rynkach myślenickim i bocheńskim. W 1875 roku władze miejskie zakupiły na potrzeby domu dla ubogich budynek na Kamieńcu przy „przykopie”, a krawiec Franciszek Płonka powołał pierwszy zespół Ochotniczej Straży Pożarnej.
Pod koniec XIX wieku w Dobczycach powstał szereg samorządowych organizacji. W 1882 roku założono Stowarzyszenie Pożyczkowe i Oszczędnościowe „Wzajemna Pomoc”, które udzielało chłopom preferencyjnych kredytów i znacznie ograniczyło skalę upadłości gospodarstw rolnych. W 1886 roku ukończono nowy dom dla ubogich. W tym roku na terenie parafii mieszkało już 4421 chrześcijan i 263 żydów. W 1889 roku sytuację kasy miejskiej pogorszyło zniesiono prawa propinacji, czyli monopolu na sprzedaż alkoholu. W konsekwencji rozwinęła się prywatna inicjatywa i na przełomie XIX i XX wieku działało nawet 15 karczem. W 1891 roku dzięki staraniom księdza Andrzeja Brańki w Dobczycach powstało Kółko Rolnicze. W 1892 roku szkoła ludowa otrzymała nowy, murowany, dwukondygnacyjny budynek, który istnieje do dzisiaj. W drugiej połowie XIX wieku konkurencji zakładów przemysłowych uległy dobczyckie warsztaty tkackie. Natomiast ponownie rozwinęło się rzemiosło szewskie i garbarskie. Dobczyce obok Starego Sącza stały się największym producentem obuwia w Galicji Zachodniej, funkcjonowało tu około 170 zakładów szewskich i 9 garbarni. Przedstawiciele branży w 1887 roku zrzeszyli się w Towarzystwie Handlu Skór i Wyrobów, które istniało aż do 1907 roku. W 1897 roku założono nawet trzyletnią szkołę szewską, którą jednak z nieznanych przyczyn zlikwidowano w 1910 roku. Koniunktura na buty nie wystarczyła jednak, by złagodzić skutki przeludniania i złej sytuacji gospodarczej, których konsekwencją była masowa emigracja, przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych. Dopiero w 1898 roku władze miejskie uzyskały własną siedzibę i wyprowadziły się z budynku sądu. Murowany budynek magistratu powstał dzięki przebudowie byłego urzędu propinacyjnego. W 1901 roku Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej na prośbę władz miasta przeznaczyło 200 koron na konserwacje ruin zamku i murów miejskich, a prace wykonano do końca 1902 roku. Z tego samego roku pochodzi pierwsza informacja o dobczyckiej synagodze, którą prawdopodobnie wybudowano już pod koniec XIX wieku. W 1904 roku dobra dobczyckie nabył od Henryka Turnaua Stanisław Czerwiński, mieszkający w dworku koło Brzezowej. Cały majątek rozparcelował między okolicznych chłopów, a sobie pozostawił jedynie folwark zwany „Gaik”. W 1907 roku powstała dobczycka Kasa Stefczyka, a w 1911 roku spółdzielnia mleczarska. W 1913 miasto dotknęła wielka powódź, której opis znalazł się w „Tygodniku Ilustrowanym”.
W czasie pierwszej wojny światowej, w listopadzie 1914 roku armia rosyjska dotarła pod Dobczyce, które tym samym znalazły się na linii frontu. Wojsko austro-węgierskie podjęło jednak szybko skuteczną kontrofensywę, odrzuciło Rosjan na wschód i 12 grudnia pokonało ich pod Limanową. W czasie walk pociski obu stron nie dosięgły samego miasta, ale zniszczeniu uległ most na Rabie. Ludność poniosła znaczne straty materialne w wyniku konfiskat żywności i innego dobytku. Koniec władzy austriackiej w Dobczycach nastąpił już 1 listopada 1918, kiedy na wieść o powstaniu Polskiej Komisji Likwidacyjnej pracownicy sądu zerwali z budynku austriackie orły. Większe straty od działań wojennych przyniosła mieszkańcom Dobczyc epidemia grypy hiszpanki, która wybuchła w 1917 roku i utrzymywała się aż do 1920 roku. W jej konsekwencji oraz w wyniku dalszej emigracji zarobkowej liczba ludności znacznie spadła. O ile w 1890 roku Dobczyce zamieszkiwało 3329 ludzi, to w 1921 roku pozostało już tylko 2920 osób. Władze polskie utrzymały przynależność Dobczyc do powiatu wielickiego, aczkolwiek organ ten stracił swoją demokratyczną legitymację i samorządowy charakter. W 1922 roku chrześcijańskie i żydowskie organizacje sportowe porozumiały się i powstał jeden, wspólny klub „Raba”. W latach 1924-1929 działała w Dobczycach Szkoła Zawodowa Dokształcająca. Na mocy decyzji z 1929 roku, ostatecznie w 1932 roku, zlikwidowano dobczycki powiat sądowy, a miasto podporządkowano sądowi w Myślenicach. W okresie międzywojennym nadzieję na rozwój gospodarczy Dobczyc wzbudzał projekt budowy linii kolejowej z Kłaja do Kasiny, która miała pomóc m.in. w zbycie drewna beskidzkiego. Projekt jednak nie został nigdy zrealizowany. W tym okresie cechy rzemieślnicze, przede wszystkim szewski, nadal odgrywały znaczną rolę gospodarczą, ale handel w coraz większym stopniu przenosił się z targów i jarmarków do sklepów wielobranżowych. Swoją działalność zaczęły ponadto m.in. apteka i zakład zegarmistrzowski. W 1933 roku z inicjatywy właściciela ziemskiego z Brzezowej Stanisława Czerwińskiego w Dobczycach otwarto ochronkę dla dzieci prowadzoną przez siostry służebniczki starowiejskie. W latach trzydziestych w mieście powstał oddział Związku Strzeleckiego. Z kolei w roku szkolnym 1935/1936 rozpoczęło działalność dobczyckie gimnazjum. Już 1 września 1939 na Dobczyce spadły pierwsze niemieckie bomby, które zniszczyły kilka domów i zabiły wielu mieszkańców. Wojska lądowe wkroczyły do miasta w nocy z 5 na 6 września. Wkrótce mieszczanie zaczęli organizować swoje życie w warunkach okupacyjnych Generalnego Gubernatorstwa. Szkoły podstawowe nie zaprzestały działania, a nauczyciele miejscowego gimnazjum zorganizowali tajne nauczanie, które objęło swoim zasięgiem 47 wsi. W 1942 roku mieszkańcy Dobczyc i okolicznych wsi zaczęli działalność partyzancką w ramach Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Polskie siły były na tyle znaczące, że w 1944 roku Niemcy podjęli nawet próbę negocjacji, których prawdziwym celem było jedynie rozpoznanie liczebności oddziałów polskich. Wkrótce po nieuchronnym fiasku rozmów doszło do bitwy między czterystuosobowym oddziałem partyzantów a żołnierzami Wehrmachtu przeprowadzającymi rekwizycję żywności w Glichowie. W ramach odwetu 18 września 1944 oddziały SS przeprowadziły brutalną akcję pacyfikacyjną we wsiach Wiśniowa, Lipnik i Zasań. Drugiej wojny światowej nie przetrwała liczna dobczycka społeczność żydowska. Armia Czerwona wkroczyła do miasta w trakcie ofensywy w dniach 20-21 stycznia 1945.
W 1948 roku władze ludowe zlikwidowały dobczycki Cech Rzemieślniczy, a rękodzielnicy musieli szukać zatrudnienia w Rzemieślniczej Spółdzielni Pracy Branży Skórzanej oraz w Rzemieślniczej Spółdzielni Pracy Krawców i Pokrewnych Zawodów. W innej formie organizacyjnej kontynuowano więc w zasadzie tradycyjną działalność gospodarczą. W 1949 roku otwarto bibliotekę miejską, a rok później doszło do dalszych przekształceń ustrojowych. Dotychczasowe samorządowe władze miejskie zostały zastąpione miejską Radą Narodową, Kasę Stefczyka przekształcono w Gminną Kasę Spółdzielczą, a stara ochronka w przedszkole. W tym samym roku otwarto miejscowe kino, a w 1951 roku rozpoczęły działalność oddziały Związku Harcerstwa Polskiego. W 1956 roku w wyniku odwilży politycznej ponownie zaczęła funkcjonować Kasa Spółdzielcza w Dobczycach. W 1962 roku oddano do użytku nowy budynek szkoły podstawowej, a także otwarto Technikum Elektryczne z internatem i nowoczesnymi warsztatami, które uzyskało nową siedzibę w 1969 roku. W latach 1962-1963 wykonano wał ochronny od mostu do ulicy Rzeźniczej i pogłębiono i uregulowano koryto rzeki. Ponadto część mieszkańców znalazła pracę w utworzonej w 1964 roku Spółdzielni „Raba” Zakładu Garbarskiego Skór Futerkowych. W latach siedemdziesiątych powstały Zakład Przemysłu Gumowego „Stomil” i Zakład Naprawy Sprzętu medycznego „Chirana”, który znalazł siedzibę w starym budynku szkolnym z 1892 roku. W 1973 roku powołano do życia Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Dobczycach. W 1986 roku ukończono budowę zbiornika wody pitnej, który trwale zmienił nie tylko krajobraz, ale i profil gospodarczy miasta, utrudniając działalność rolniczą i otwierając perspektywy na rozwój turystyki. Rozwój tego ostatniego sektorowi gospodarki wspomogło również otwarcie w 1988 roku zlokalizowanego na terenie wzgórza zamkowego skansenu.
W wyniku reformy z 1990 roku przywrócono samorząd terytorialny, a władza miejska w Dobczycach ponownie trafiła w ręce rady i wybieranego przez nią burmistrza. Nowe władze kontynuowały proces gazyfikacji i budowy sieci wodociągowych, a w latach 1992-1994 zrealizowały projekt przebudowy i renowacji rynku. Ze względu na ogromne koszty stał się on przedmiotem znacznych kontrowersji. W wyniku reformy administracyjnej z 1999 roku Dobczyce zostały siedzibą gminy miejsko-wiejskiej w powiecie myślenickim województwa małopolskiego. W pierwszych bezpośrednich wyborach na burmistrza wygrał pełniący już wcześniej tę funkcję Marcin Pawlak, uzyskując wyjątkowy wynik 80.52 % oddanych głosów i wprowadzając 13 radnych do piętnastoosobowej rady miejskiej. W 2010 roku w mieście uroczyście obchodzono jubileusz siedemsetlecia miejscowości, w ramach którego m.in. pierwszy raz wykonano miejski hejnał. W tym roku po wielu latach budowy ukończono Regionalne Centrum Oświatowo-Sportowe. W 2012 roku oddano do użytku obwodnicę Dobczyc, inwestycję, której plany powstały jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych. W 2015 roku zmarł wieloletni burmistrz dobczycki Marcin Pawlak.

Ciekawostki

Z Dobczyc pochodził Leonard Vitreatoris zwany Szklarzem lub Szklarkiem, bernardyn, astronom, astrolog i matematyk, wykładowca Uniwersytetu Krakowskiego. Pozostawił po sobie rękopisy książek, które obecnie przechowywane są w Bibliotece Jagiellońskiej.

Bibliografia

Figlewicz Paweł, "Królewskie miasto Dobczyce. Od czasów najdawniejszych do współczesności", Kraków-Dobczyce 2015
Kowalski Władysław, Staśko Józef, "Dobczyce. Przeszłość i teraźniejszość", Kraków 1969
Mikołajski Michał, Dominik Katarzyna, "Dzieje parafii pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Dobczycach", Dobczyce 2011
Sikora Franciszek, "Dobczyce" , [w:] "Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1" , s. 560-564
Sikora Franciszek, "Dobczyce. Zamek i tenuta" , [w:] "Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1" , s. 564-568
"Dobczyce" , [w:] "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 2" , red.Sulimierski Filip, Chlebowski Bronisław, Walewski Władysław , Warszawa 1881 , s. 59

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum Tarnoviensis, Dobcicensis, Woynicensis, Opatowiensis, Lypnicensis et Wielicensis ad Archidiaconatum Cracoviensis pertinentium per venerabilem Christophorum Cazimirski Praepositum Tarnoviensis mandato Illustrissimi Principis et Domini Domini Georgini Divina Miseratione S. R. Ecclessia Tituli S. Sixti Card. Praesbyteri Rzadziwł nuncupati Episcopatus Cracoviensis et Ducatus Severiensis administratoris perpetui in Olica et Neswiesz Ducis et ex commissione admodum Rndi. Dni. D. Stanislai Crasinski Archidiaconi in spiritualibus vicarii et generalis officialis Cracoviensis etc. etc.

Autor: Krzysztof Kazimirski

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Compendium actorum visitationis exterioris ecclesiarum existentium in et sub decanatu Pilsnensi, Mielecensi, Ropczicensi, Biecensi, Jaslensi et Żmigrodensi, ad archidiaconatum Sandecensem pertinentium, per R. D. Christophorum Kazimirski, praepositum Tarnoviensem mandato Illustrissimi et Reverendissimi Domini Georgii S. R. E. Cardinalis praesbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olyka et Nieswierz ducis a. D. 1595 factae
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Compendium actorum visitationis exterioris ecclesiarum existentium in et sub decanatu Pilsnensi, Mielecensi, Ropczicensi, Biecensi, Jaslensi et Żmigrodensi, ad archidiaconatum Sandecensem pertinentium, per R. D. Christophorum Kazimirski, praepositum Tarnoviensem mandato Illustrissimi et Reverendissimi Domini Georgii S. R. E. Cardinalis praesbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olyka et Nieswierz ducis a. D. 1595 factae
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Liber visitationum decanatus Dobczycensis a perillri ac reverendissimo Domino Nicolao Oborski Dei et Apostolice Sedis Gratia Episcopo Laodicensis Suffraganeo, Archidiacono, Vicario in Spiritualibus et Officiali Generali Cracoviensi
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis per me Alexandrum Mathiam Rudzki Commissarium ad hoc nunus in dusbus decanatibus Lipnicensis et Voynicensis

Autor: Aleksander Maciej Rudzki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationis decanatuum Dobczycensis et Lipnicensis ex delegatione Cel. Principis R.D. Andrea Stanislai Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis ducis Severiae, per Clementem Stanislaum Kostka Herka, Phil. Doctorem et Professorem, Collegam minorem, Ecclesiae Collegiatae Boboviensis custodem, parochiae Droginensis curatum a.D. 1747 die vero 3 mensis Decembris inchoata et 1748 die 22 mensis Martii expeditae

Autor: Andrzej Stanisław Kostka Załuski

Jak cytować?

Stanisław Witecki, "Dobczyce", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/dobczyce

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności