Dębno Podhalańskie

Opis topograficzny

Dębno położone jest w widłach Dunajca i Białki, w obrębie Kotliny Nowotarskiej, na wysokości około 550 m n.p.m. Zabudowania wsi ulokowano na południe od drogi wojewódzkiej nr 969, łączącej Nowy Targ z Nowym Sączem. Dalej ciągnie się równina podhalańska, zajęta częściowo na łąki i pola uprawne. Duży kompleks leśny w okolicy stanowi pobliski bór sięgający Łopusznej. Dębno sąsiaduje m.in. z Maniowami, Frydmanem, Harklową, Łopuszną, Nową Białą oraz Krempachami.

Streszczenie dziejów

Od połowy XIII wieku Dębno stanowiło uposażenie klasztoru Cystersów w Szczyrzycu, przechodząc później w ręce różnych rodzin rycerskich. Do lokacji wsi na prawie niemieckim doszło w latach 1325-1335, a akcją przewodził zasadźca Urban z Grywałdu. Około 1440 roku miejscowość należała do Bełzowskich, a następnie do Komorowskich. Już wówczas Dębno razem z pobliskimi Gronkowem i Ostrowskiem tworzyło niewielki kompleks majątkowy, zwany potocznie tenutą dębieńską. W 1505 roku król Aleksander Jagiellończyk nadał włości w dzierżawę Jordanom z Zakliczyna herbu Trąby, dzięki czemu połączyli oni wieś z administrowanym przez nich zamkiem w Czorsztynie. W lustracji województwa krakowskiego z 1564 roku wykazano, że Dębno zamieszkiwało 15 rodzin kmiecych osiadłych na 117 prętach (około 170 ha). Od początku XVII stulecia osada z kluczem majątkowym pozostawała w rękach rodziny Ochotnickich. Duże spustoszenie w regionie poczyniły wojska szwedzkie, plądrując Zamagurze w maju 1656 roku. Zgodnie z informacjami zawartymi w kolejnym rejestrze poborowym z 1680 roku, Dębno liczyło jeden łan sołtysi, siedem łanów kmiecych oraz 13 zagród bez ról. W latach 1709-1711 Spisz nawiedziła epidemia dżumy, dziesiątkując tutejszą ludność. Po wieloletnich trudach większość miejscowości na Spiszu podniosła się gospodarczo i społecznie dopiero w połowie XVIII wieku (w 1777 roku Dębno zamieszkiwało 187 osób w 40 domach). Niestety w 1769 roku Austria zbrojnie zajęła Podhale, przyczyniając się później do pierwszego rozbioru Polski. Wieś weszła w skład nowo powołanego Królestwa Galicji i Lodomerii, podlegając administracyjnie cyrkułowi w Nowym Sączu. Początek XIX stulecia w okolicy to czas nawracających epidemii cholery i tyfusu. Z czasem zauważalnie wrosła liczba mieszkańców, lecz znaczne przeludnienie oraz trudna sytuacja ekonomiczna wymuszały niekiedy emigrację zarobkową na zachód Europy bądź za ocean. Po proklamowaniu niepodległych Rzeczpospolitej i Czechosłowacji w listopadzie 1918 roku, granicę między państwami wytyczono kilkadziesiąt kilometrów na południe od rzeki Białej. W okresie międzywojennym przystąpiono m.in. do reorganizacji szkolnictwa i likwidacji reliktów pańszczyzny. Warto dodać, że we wsi działał wówczas zyskujący popularność ludowy rzeźbiarz Józef Janos. We wrześniu 1939 roku armia słowacka zajęła Zamagurze, wcielając je w obręb autorytarnego kraju pozostającego w sojuszu z Trzecią Rzeszą. Dębno znów stało się miejscowością przygraniczną, co sprzyjało nielegalnemu handlowi i przemytowi. W Polsce Ludowej wśród mieszkańców osady nadal dominowało rolnictwo i hodowla owiec. Wraz z transformacją ustrojową w 1989 roku w regionie wzmógł się ruch turystyczny – w Dębnie szczególnie związany z tutejszym drewnianym kościołem.

Dzieje miejscowości

W XIII stuleciu górzyste tereny na południe od Myślenic były w posiadaniu możnego rodu Gryfitów. Jeden z jego znakomitych przedstawicieli, Teodor zwany Czadrem, w 1234 roku uzyskał zgodę od księcia Henryka Brodatego na kolonizację niezamieszkanych ziem wzdłuż rzek: Ostrówka, Dunajec, Rogoźnik, Lepietnica i Stradomka. Do powyższego celu postanowił zaangażować cystersów – zakon sprawdzający się w uprawie ziemi, hodowli zwierząt, rybołówstwie czy nawet w handlu, co niewątpliwie pomogłoby w rozwoju dziewiczych terytoriów. Wystarawszy się u biskupa krakowskiego Wisława o pozwolenie na osadzenie mnichów w Ludźmierzu, suto uposażył przyszły konwent i rozpoczął budowę drewnianej świątyni. Niestety rychła śmierć darczyńcy w 1238 roku oraz ciężkie warunki naturalne Podhala zmusiły zakonników do przeniesienia się do bezpieczniejszego Szczyrzyca. Pomimo znacznego oddalenia od otrzymanych włości, bracia zainicjowali szeroką akcję kolonizacyjną na powierzonym im terenie. W interpolowanym dokumencie wystawionym przez Bolesława Wstydliwego w 1254 roku książę potwierdził przywileje cystersów, wymieniając m.in. pola i łąki w Dębnie jako beneficjum klasztoru. Niemniej do lokacji wsi doszło dopiero w latach 1325-1335, kiedy brat Jacek Lesziczki oraz rycerze Piotr, Marcin i Jerzy powierzyli Urbanowi z Grywałdu misję przeniesienia osady na prawo niemieckie. W efekcie zasadźca uzyskał sołectwo z dwoma wolnymi łanami kmiecymi miary frankońskiej (około 45 ha), z których odprowadzać miał jedynie dziesięcinę biskupią w wysokości 6 groszy oraz wiardunek srebra od łana (odpowiednik jednej czwartej grzywny lub 12 groszy). Z racji położenia Dębna przy ruchliwej i niebezpiecznej granicy z Królestwem Węgier, Urbana zwolniono z obowiązku służby w czasie wojny. Ponadto zezwolono mu na wzniesienie na Dunajcu jednego młyna o dwóch kołach (lub dwóch po jednym). Urban pobierał także szóstą część wartości czynszów i trzeciego denara od opłat za wymierzone kary. Warto tutaj dodać, że z kolei kmiecie musieli oddawać daniny właścicielom wsi – na Boże Narodzenie po kurczęciu z łana, na Wielkanoc po 12 jaj, a na Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny po dwa sery.

W drugiej połowie XIV wieku prawa dziedziczne do Dębna w całości przeszły w ręce rodzin rycerskich. Od 1396 roku o władzę zwierzchnią nad wsią procesowały się pani Piechna z Żeleźnikowej i pani Spytkowa z Kępanowa, występując w imieniu niejakiego Ścibora. W 1419 roku do długoletniego sporu włączył się Adam z Tura, podsędek łęczycki, otrzymując Dębno w dożywotnie rządy za sumę zaledwie 30 grzywien. Około 1440 roku osada należała już do Bełzowskich, którzy po zastawieniu majątku Piotrowi z Gabania, a następnie wydzierżawieniu włości Goworkowi z Suchodołu, ostatecznie w 1460 roku sprzedali wieś za 200 grzywien Piotrowi Komorowskiemu. Podczas konfliktu Kazimierza Jagiellończyka z Maciejem Korwinem rodzina Komorowskich poparła króla Węgier, przypłacając niefortunny wybór konfiskatą mienia. Polski monarcha wcielił wówczas tzw. tenutę dębieńską (razem z Gronkowem i Ostrowskiem) do starostwa czorsztyńskiego, wydzielając dobra z powrotem w 1487 roku na rzecz braci Jana i Mikołaja z Janiewic (z uposażeniem w wysokości 100 florenów i 50 grzywien). W kolejnych latach osadą zarządzali: Jan Wojnowski (1492), Jan Jabłoński (1497) i Feliks Gilowski (1504). Rok później król Aleksander pozwolił Jordanom z Zakliczyna wydzierżawić tenutę dębieńską, dzięki czemu mogli połączyć wieś z administrowanym przez nich zamkiem w Czorsztynie. Niestety nie utrzymali jej długo, gdyż miejscowość znów zmieniła najemców, przynależąc w 1518 roku do dworzanina Feliksa Wierzbięty (ten w ciągu kilku lat sprzedał świeżo nabyte włości wraz z sołectwem Jakubowi Gołaszowskiemu). W rejestrze podatków na wojsko z 1536 roku odnotowano pobór z dwóch i pół łana, karczmy oraz młyna. Natomiast w lustracji województwa krakowskiego z 1564 roku wykazano, że Dębno zamieszkiwało 15 rodzin kmiecych osiadłych na 117 prętach (około 170 ha), płacących czynsz z 10 wirteli (działek), a także uiszczających obiedne (8 groszy) oraz daninę w postaci ryb, kur, jaj i serów. Dodatkowo od pięciu zagród pobierano opłatę po 12 groszy (sołtys otrzymywał jedną szóstą od wszystkich czynszów, co równało się 24 groszom), a królewszczyzna wynosiła po 8 groszy. Według protokołów wizytacyjnych biskupa krakowskiego Jerzego Radziwiłła z 1598 roku we wsi przebywało 16 rodzin kmiecych i 10 zagrodniczych.

Od początku XVII stulecia wieś z okolicznym kluczem majątkowym pozostawała w rękach Ochotnickich – Macieja (1614) i jego syna Jana (1618). Duże spustoszenie w regionie poczyniły wojska szwedzkie w trakcie tzw. potopu, plądrując Zamagurze w maju 1656 roku. Po wyniszczającym konflikcie zbrojnym liczba gospodarstw spadła z około 40 do 23. Zgodnie z informacjami zawartymi w kolejnym rejestrze poborowym z 1680 roku Dębno miało jeden łan sołtysi, siedem łanów kmiecych oraz 13 zagród bez ról. W latach 1709-1711 Spisz nawiedziła straszna epidemia dżumy, dziesiątkując tutejszą ludność. Zaraza w połączeniu z przemarszami przez Małopolskę szwedzkich i rosyjskich oddziałów zaangażowanych w trzecią wojnę północną (1700-1721) oraz przygraniczne manewry zbuntowanego księcia Siedmiogrodu, Franciszka II Rakoczego, doprowadziły do regresu gospodarczego w regionie. Większość miejscowości na Zamagurzu podniosła się dopiero w połowie XVIII wieku. W inwentarzu dóbr tenuty dębieńskiej z 1739 roku znajduje się wzmianka, że we wsi było już 15 łanów kmiecych, 4 zagrody i 15 komorników. Rosła też liczba mieszkańców, wynosząc w 1777 roku 187 osób w 40 domach. Osiem lat wcześniej Cesarstwo Austriackie pod pretekstem utworzenia kordonu sanitarnego przed potencjalnym ogniskiem chorób zakaźnych na południu województwa krakowskiego, zbrojnie zajęło Podhale i ziemię sądecką. Jak się szybko okazało, powyższa aneksja była tylko wstępem do pierwszego rozbioru Polski, ratyfikowanego w 1772 roku przez wszystkie państwa ościenne. Dębno weszło w skład nowo powołanego Królestwa Galicji i Lodomerii, podlegając administracyjnie okręgowi (Bezirk) i cyrkułowi w Nowym Sączu, a po reformie 1867 roku przynależąc do powiatu nowotarskiego. W okresie staropolskim ostatnim odnotowanym dzierżawcą majątku pozostawał w 1765 roku Jan Grabianka, nadal korzystający z dawnych przywilejów sołectwa i czerpiący dochody z własnych ról oraz młyna i karczmy.

Pierwsze lata XIX stulecia w regionie to czas nawracających epidemii cholery i tyfusu, przynoszonych przez żołnierzy wracających z kampanii napoleońskiej. Z upływem lat stale zwiększała się liczba chłopów zamieszkujących Dębno, sięgając 379 osób w 1869 roku i 461 osób w 1910 roku. Niestety powyższe wskaźniki gwałtownie spadły w momencie zakończenia pierwszej wojny światowej, co niewątpliwie było skutkiem wyniszczającego konfliktu zbrojnego, a także wzmożoną wcześniej emigracją górali z Podhala i Spisza do Stanów Zjednoczonych. Wprowadzenie autonomii w Galicji w 1867 roku obudziło patriotyczne nastroje wśród Polaków i Słowaków zamieszkujących rejon tatrzańskim, jednak zasadnicze zmiany na tym gruncie przyniósł dopiero listopad 1918 roku, kiedy proklamowano niepodległe państwa Polskie i Czechosłowackie. Jednym z zadań stojących przed nowymi bytami państwowymi było ustalenie rozdzielających je granic, wytyczonych ostatecznie po nieudanym plebiscycie przez Radę Ambasadorów obradującą w belgijskim Spa w 1920 roku. Część Zamagurza z Frydmanem, Kacwinem, Łapszami Wyżnymi i Niżnymi, Niedzicą czy Dębnem przypadła Polsce, przesuwając tym samym przedrozbiorową granicę kilkadziesiąt kilometrów na południe. Następnie reformy państwowe objęły szkolnictwo, odziedziczone po systemie edukacji funkcjonującym w monarchii austro-węgierskiej. Ciągle przeważały szkoły jednoklasowe z placówkami utrzymanymi w nie najlepszym stanie oraz doskwierał brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej. Ponadto w regionie nadal obowiązywała pańszczyzna dworska zwana żelarką, zlikwidowana przez władze Rzeczpospolitej dopiero w 1931 roku. W okresie międzywojennym w Dębnie mieszkał artysta ludowy Józef Janos. Po powrocie z frontu włoskiego w 1916 roku z odmrożonymi nogami i „pomieszanymi zmysłami” Janos zamknął się w sobie, cierpiąc najpewniej na zespół stresu pourazowego. Z czasem jednak odkrył drzemiący w nim talent snycerski, dekorując najpierw swój nowy dom, a następnie czyniąc drobne zdobienia innych chat. Później zaczął naprawiać stare rzeźby w kapliczkach oraz tworzyć nowe przedstawienia. Jego opus magnum stanowią niewątpliwie wykonane w 1934 roku płaskorzeźby, feretrony, klęczniki, konfesjonał i świecznik zwany pajączkiem w kościele parafialnym w Dębnie. W kolejnych latach Janos działał m.in. w opactwie Cystersów w Szczyrzycu oraz świątyniach w Krościenku nad Dunajcem, Rzepienniku Strzyżewskim i Jaszczurówce w Zakopanem.

We wrześniu 1939 roku armia słowackiego generała Ferdinanda Čatloša razem z jednostkami niemieckimi najechała Rzeczpospolitą w rejonie Jurgowa. Po szybkim zajęciu Zamagurza nową granicę między autorytarną republiką księdza Tisy a Generalnym Gubernatorstwem wytyczono na rzece Białej. Podobnie jak w okresie staropolskim, Dębno znów stało się miejscowością przygraniczną. Zaistniała sytuacja sprzyjała nielegalnemu handlowi oraz przemytowi towarów spożywczych i przemysłowych ze Spisza na Podhale, bowiem obowiązkowe kontyngenty żywnościowe na Słowacji były znacznie niższe niż w okupowanej Polsce (Niemcy pobierali przymusowe daniny w małych ilościach zboża, siana, kartofli, grzybów czy miodu). Na początku 1944 roku Armia Krajowa zawiązała w okolicy struktury państwa podziemnego (operowały tu oddziały „Wichra”, „Zawiszy” i „Lamparta”). Pierwsi żołnierze radzieccy pojawili się w pobliżu Dębna w styczniu 1945 roku, „wyzwalając” region w niespełna miesiąc. Dwa lata później kosztem utrzymania Zaolzia socjalistyczna Czechosłowacja odstąpiła Polskiej Republice Ludowej dawne tereny za rzeką Białą, wracając tym samym do przedwojennej granicy. W latach pięćdziesiątych XX wieku większość gospodarstw chłopskich na Zamagurzu liczyła średnio około 5 ha, posiadając także spore udziały w łąkach i lesie harklowskim. Rzemiosło nadal skupiało się na usługach stolarskich, ciesielskich, ślusarskich czy kowalskich. Wzorem sąsiedniego Podhala rozwinięto hodowlę owiec wraz z przetwórstwem wełny. Zgodnie z reformą administracyjną w 1955 roku powołano Gromadzkie Rady Narodowe, włączając Dębno do gromady w Łopusznej. W 1973 roku zlikwidowano powiaty i przywrócono gminy jednostkowe, przydzielając wieś do województwa nowosądeckiego i okręgu w Nowym Targu. Transformacja ustrojowa Polski Ludowej w kraj demokratyczny i wolnorynkowy odbiła się na Zamagurzu bezrobociem, wymuszającym po 1989 roku emigrację mieszkańców do większych miast. Z czasem lokalnym władzom udało się rozbudować sieć wodociągową i kanalizacyjną oraz powiększyć bazę noclegową, do czego z pewnością przyczynił się wzmożony ruch turystyczny. Warto dodać, iż na Spiszu nadal prężnie działa mniejszość słowacka, inicjująca liczne imprezy okolicznościowe, w tym przegląd folklorystyczny czy dni kultury. Obecnie Dębno zamieszkuje ponad 800 osób.

Ciekawostki

W okresie międzywojennym Dębno odwiedził pianista Witold Małcużyński. Słysząc wcześniej o rosnącej popularności Józefa Janosa, w czasie wizyty u artysty stwierdził, że posiada już jego jedno dzieło i chętnie kupi drugie. Janos na to miał odpowiedzieć: „Dy jak taki artysta, to niech se sam zrobi”.

Bibliografia