Czernichów

Opis topograficzny

Czernichów to wieś i siedziba gminy w powiecie krakowskim województwa małopolskiego. W jej skład wchodzi 12 wsi: Czernichów, Czułówek, Dąbrowa Szlachecka, Kamień, Kłokoczyn, Nowa Wieś Szlachecka, Przeginia Duchowna, Przeginia Narodowa, Rybna, Rusocice, Wołowice i Zagacie. Czernichów położony jest na wysokiej terasie wiślanej. W pobliżu rozciągają się malownicze wzgórza Bramy Krakowskiej wchodzące w skład Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego.

Streszczenie dziejów

Wieś Czernichów powstała przed 1229 rokiem, kiedy papież Grzegorz IX potwierdził przynależność jej części do dóbr klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. Druga część wsi przynajmniej od 1282 roku była własnością rycerską. W 1525 roku rycerska część wsi stała się królewszczyzną. W 1795 roku w wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej, miejscowość została włączona w granice habsburskiej Galicji Zachodniej. W trakcie wojen napoleońskich, w wyniku pokoju w Schönbrunn znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. Natomiast po klęsce cesarza Francuzów, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego została częścią Wolnego Miasta Kraków. Po 1817 roku większość gruntów znalazła się w rękach chłopskich, a część ziemi folwarcznej stała się własnością wójta z Rybnej Jana Kadłubowskiego. W 1846 roku Czernichów jako część Rzeczypospolitej Krakowskiej włączono do monarchii habsburskiej jako Wielkie Księstwo Krakowskie. 20 czerwca 1860 w budynkach dworskich wykupionych w 1857 roku przez Krakowskie Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze otwarto istniejącą do dzisiaj średnią szkołę rolniczą. W 1890 roku z inicjatywy znanego działacza ludowego, dr. Franciszka Stefczyka, działalność rozpoczęła pierwsza w Galicji, Spółdzielcza Kasa Oszczędności i Pożyczek. W 1900 roku Antonina Piętkowa założyła prywatną szkołę haftu dla dziewczyn. W okresie międzywojennym szkoła została rozbudowana, a w czasie okupacji niemieckiej kontynuowała działalność, aczkolwiek przedmioty humanistyczne przeszły do tajnego nauczania. Obecnie Czernichów jest częścią aglomeracji krakowskiej, a na terenie gminy działa ponad 800 firm.

Dzieje miejscowości

Na obszarze gminy Czernichów odkryto liczne stanowiska prehistorycznego osadnictwa. Wśród nich za szczególnie cenne uznaje się ślady obozowisk jaskiniowych. Istnieją też pozostałości pracowni krzemieniarskich i osad. Wieś Czernichów powstała przed 1229 rokiem, kiedy papież Grzegorz IX potwierdził przynależność jej części do dóbr klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. Druga część wsi przynajmniej od 1282 roku była własnością rycerską, a jej pierwszym znanym dziedzicem był Pribinia. W 1286 roku książę Leszek Czarny rozszerzył immunitet przysługujący w Czernichowie klasztorowi tynieckiemu, a w 1367 roku Kazimierz Wielki nadał klasztornej części wsi prawo magdeburskie. W 1398 roku doszło do sporu granicznego między opatem tynieckim a wojewodą łęczyckim Janem Ligęzą. W jego rezultacie klasztor został zobowiązany do likwidacji karczmy, ale równocześnie oddalono rycerskie pretensje do zwierzchności nad czterema kmieciami. Spór prawdopodobnie na tym się nie skończył, ponieważ w 1423 roku klucznik tyniecki oskarżył kmieci z rycerskiej części Czernichowa i z Przegini o wycięcie klasztornego lasu, co zapewne wydarzyło się za zgodą ich pana. W 1433 roku doszło do kolejnego sporu, tym razem między opatem tynieckim i plebanem czernichowskim, w wyniku którego oficjał krakowski przysądził klasztorowi prawo połowu ryb w jeziorze czernichowskim. W 1440 roku Henryk Ligęza sprzedał swoją część wsi wraz z patronatem kościoła parafialnego i swoją częścią Przegini za 800 grzywien Żegocie z Gumieniec herbu Topór. W 1462 roku nowy właściciel wyznaczył na wypadek swej śmierci opiekunką swych dóbr do czasu pełnoletności córki Anny żonę Piotruszę. W 1468 roku, po jego śmierci, córka Anna, żona Jana ze Skawiny samodzielnie zarządzała włościami i toczyła sądowy spór z Andrzejem Ossolińskim z Balic. Jak wynika z „Liber beneficiorum” Jana Długosza w latach 1470-1480 w klasztornej części wsi były tylko dwa łany kmiece, nie było zagród, karczem i folwarku. Kmiecie płacili czynsz, dawali po 12 jaj, 4 koguty, 2 sery rocznie, ale nie odrabiali powab i nie płacili osepu. W 1485 roku Anna była już żoną Mikołaja z Paczółtowic. Zmarła przed 1490 rokiem, kiedy to jako dziedzic części Czernichowa został odnotowany jej nieletni syn Hieronim, aczkolwiek pozostawał on pod opieką Mikołaja z Paczółtowic, swojego ojca lub ojczyma. Po uzyskaniu pełnoletności Hieronim Czernichowski pozostawał właścicielem wsi przynajmniej do 1513 roku. W 1525 roku dotychczas rycerska część wsi stała się królewszczyzną, ponieważ w tym roku Zygmunt Stary nadał ją w dożywocie Mikołajowi z Szydłowca, kasztelanowi sandomierskiemu. Wieś należała do klucza dóbr, w skład którego wchodziły ponadto Bór, Czułów, Czułówek, Kępa, Kłokoczyn, Pasieka, Przeginia Narodowa, Rybna i Węglarka. Według „Liber retaxationum” w 1529 roku klasztor pobierał 4 grzywny czynszu z jeziora w Czernichowie, a w części rycerskiej istniał folwark.Według lustracji dóbr województwa krakowskiego przeprowadzonej w 1564 roku w królewskiej części Czernichowa nie było kmieci tylko dwór z folwarkiem gdzie uprawiano żyto, jęczmień, owies i groch, karczmarz i czterech zagrodników. Działał także młyn na stawie Boner, a we wsi mieszkali także rybacy. Mieszkańcy Czernichowa jako flisacy zajmowali się również przeprawą towarów na Wiśle, w tym zboża i drewna do Krakowa, a nawet dalej do Gdańska. Rzeka przynosiła więc korzyści gospodarcze, ale też niejednokrotnie zagrażała życiu i mieniu. Jedna z powodzi w XVII wieku wymusiła przeniesienie położonych nad rzeką gospodarstw bliżej kościelnego wzgórza. Pozostałością po starych osadach jest rejon „Starego Czernichowa” i część wsi zwana „Wyspą”.W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej, Czernichów został oddzielony granicą państwową od klasztoru tynieckiego, który znalazł się na terenie Galicji. Na mocy umowy między Rzeczypospolitą a monarchią Habsburgów z 1786 roku należące dotychczas do klasztoru wsie przeszły na skarb państwa polsko-litewskiego. W 1795 roku w wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej, miejscowość została włączona w granice habsburskiej Galicji Zachodniej. Podczas wojen napoleońskich, w wyniku pokoju w Schönbrunn znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. Natomiast po klęsce cesarza Francuzów, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego została częścią Wolnego Miasta Kraków jako siedziba gminy obejmującej wsie: Czernichów, Czernichówek, Kłokoczyn, Kępa i Pasieka. Wyjątkowo jak na warunki tej części Europy już po 1817 roku większość gruntów znalazła się w rękach chłopskich, a część ziemi folwarcznej stała się własnością wójta z Rybnej Jana Kadłubowskiego. W 1846 roku Rzeczpospolitą Krakowską wraz z Czernichowem włączono do monarchii habsburskiej jako Wielkie Księstwo Krakowskie. W tym samym roku Krakowskie Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze uchwaliło wniosek o potrzebie założenia szkoły rolniczej na ziemiach krakowskich. W 1848 roku w Galicji przeprowadzono uwłaszczenie chłopów, ale ze względu na wcześniejsze zmiany w Czernichowie, nie zmieniło to sytuacji społecznej. W 1857 roku folwark Kadłubowskich został zakupiony przez Krakowskie Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze, a 20 czerwca 1860 w budynkach dworskich otwarto Szkołę Praktyczną Gospodarstwa Wiejskiego. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. W latach 1867-1870 główny budynek szkoły rolniczej powiększono o dwa nowe skrzydła. W 1870 roku przy placówce edukacyjnej zorganizowano Straż Pożarną i wybudowano remizę. W latach 1873-1878 nad głównym budynkiem wzniesiono jeszcze dodatkowe piętro, ale w 1880 roku Krakowskie Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze popadło w długi i zostało zmuszone do przekazania szkoły Wydziałowi Krajowemu Sejmu Galicyjskiego we Lwowie. W latach 1889-1894 wybudowano internat z kuchnią, łaźnią, kaplicą i pomieszczeniami administracyjnymi. W 1890 roku z inicjatywy profesora miejscowej szkoły rolniczej i znanego działacza ludowego, dr Franciszka Stefczyka, rozpoczęła działalność pierwsza w Galicji, Spółdzielcza Kasa Oszczędności i Pożyczek, wzorowana na kasach Reiffeisena. Na początku XX wieku w Czernichowie zaczęło rozwijać się rzemiosło hafciarskie. Warto przytoczyć artykuł zamieszczony w krakowskiej gazecie „Czas” w 1908 roku: „Przed siedmiu laty powstała w Czernichowie prywatna szkoła haftów, która rozwinęła się tak pomyślnie, że dawała zatrudnienie trzydziestu wiejskim dziewczętom tamtejszym, a wyroby jej uzyskały wzięcie nie tylko w kraju, ale i zagranicą, mianowicie poczęły się rozchodzić do Niemiec i Anglii, a nawet Ameryki. Szkołę założyła i prowadzi p. Antonina Piętkowa, która inicjatywą i wytrwałością w pracy dobrze się przysłużyła podniesieniu już upadłego, a ongi kwitnącemu przemysłu hafciarskiemu w Czernichowie i okolicy. Obecnie dla ułatwieniu zbytu i udogodnienia zamówień pracownia czernichowska została przeniesioną do Krakowa, zatrudnia jak dawniej dziewczęta z Czernichowa i wykonuje hafty wszelkiego rodzaju, wśród których rozmaite hafty kościelne ornaty, antepedia, stuły itp., odznaczają się prawdziwie artystycznym wykonaniem”. W czasie pierwszej wojny światowej front został zatrzymany na wschód od Liszek i wojsku rosyjskiemu nie udało się zająć Czernichowa. Jednakże około 40 miejscowych uczniów zostało wcielonych do wojska i brało udział w walkach. W okresie międzywojennym wieś była siedzibą gminy zbiorczej, w skład której wchodziły Czernichów, Czernichówek, Czułów, Czułówek, Dąbrowa Szlachecka, Kamień, Pozowice, Przeginia Duchowna, Przeginia Narodowa, Rusocice, Rybna, Wołowice i Zagacie. W 1922 roku szkoła rolnicza przeszła pod zarząd Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i została podporządkowana Kuratorium Szkolnemu Lwowskiemu. W latach 1925-1931 w szkole poczyniono znaczne inwestycje. Powstał budynek administracyjny, elektrownia, barak dla ogrodu i kurnik, a budynek szkoły skanalizowano. W czasie drugiej wojny światowej niemiecki okupant przekształcił szkołę rolniczą w Staatliche Landbauschule, w której nauczano według programu, który pomijał historię i geografię, a nauczanie innych przedmiotów w znacznym stopniu ograniczał. Edukację humanistyczną zapewniano jednak w ramach tajnego nauczania zorganizowanego w domu profesora Wesołowskiego.Po zakończeniu wojny w szkole rolniczej przywrócono nauczanie zakazanych przez Niemców przedmiotów. Komuniści zlikwidowali samorząd terytorialny a władzę nad gminą przejęła Rada Narodowa. W 1954 roku w wyniku reformy administracji Czernichów stał się siedzibą rządzonej przez Radę Narodową Gromady, w skład której weszły także, Przeginia Narodowa i Kłokoczyn. W 1961 roku do gromady tej przyłączono obszar zniesionej gromady Rusocice oraz Nową Wieś Szlachecką ze zniesionej gromady Czułówek. Kolejne zmiany administracyjne doprowadziły w 1973 roku do utworzenia gminy Czernichów, w skład której wchodzi do dziś 12 sołectw: Czernichów, Czułówek, Dąbrowa Szlachecka, Kamień, Kłokoczyn, Nowa Wieś Szlachecka, Przeginia Duchowna, Przeginia Narodowa, Rybna, Rusocice, Wołowice, Zagacie. Po 1989 roku Czernichów dynamicznie się rozwijał. Dzięki rozbudowanej sieci komunikacji aglomeracyjnej mieszkańcy szybko mogą dojechać do Krakowa. Dogodne położenie, świetne warunki do inwestycji sprawiają, że obecnie działa tu ponad 800 firm. Do dzisiaj funkcjonuje szkoła rolnicza, której program od drugiej wojny światowej był regularnie modernizowany i dostosowywany do współczesnych potrzeb. Aktualnie jej oficjalna nazwa to „Zespół Szkół. Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego w Czernichowie”.

Bibliografia