Fundator i fundacje artystyczne

Omówienie definicji pojęć: fundator, donator, sponsor, mecenat artystyczny.

"Burza mózgów". Dyskusja w grupie i próba odpowiedzi na pytania:
1. Kto mógł być fundatorem dzieł sztuki?
2. Jakie były przyczyny fundacji? Co kierowało fundatorem/ką?
3. W jaki sposób osoba fundatora/ki upamiętniona została w miejscu fundacji?
4. Co oznaczają pojęcia mecenatu artystycznego i patronatu?

Analiza odpowiedzi i uzupełnienie informacji o pozostałe możliwości:

Ad.1.
Fundatorem mogła być osoba zamożna. Najczęściej o wysokiej pozycji lub statusie w społeczeństwie feudalnym (mieszczanie, szlachta, magnateria, duchowieństwo) lub w grupie społecznej (wójt, urzędnik, bogaty chłop).

Ad.2.
Ekspiacja – zadośćuczynienie win, pokuta; upamiętnienie i gloryfikacja – zachowanie w pamięci potomnych własnej osoby, rodziny lub rodu, ich czynów i pełnionych funkcji; patronat – sprawowanie opieki na kościołem i finansowe wsparcie jego potrzeb materialnych; prestiż – w celu zdobycia szacunku i poważania w danym otoczeniu lub grupie społecznej; kult – oddanie czci własnemu patronowi lub danemu świętemu; dziękczynienie (wotum)– uroczyste podziękowanie za dane łaski, itd.

Ad.3.
Tablica erekcyjna, napis na dziele, herby, inicjały (imienia i nazwiska oraz pełnionej funkcji), niewielki portret lub kryptoportret, epitafium, nagrobek.

Ad. 4.
Pojęcie mecenatu artystycznego wywodzi się od nazwiska politycznego doradcy cesarza Oktawiana Augusta – Gaiusa Maecenasa (70 r. p.n.e.–8 r. n.e.), który wspierał rzymskich poetów, m.in. Wergiliusza, Horacego i Propercjusza. Mecenat artystyczny oznacza wspieranie działań artystycznych o charakterze ogólnym. Według Ewy Śnieżyńskiej-Solot za mecenat artystyczny można uznać szeroko pojętą opiekę nad sztuką, na którą składają się: fundacje, kolekcjonerstwo, opieka nad artystami, uprawianie twórczości artystycznej. Celem mecenatu jest zachowanie i rozwijanie danej kultury. Patronat oznacza wspieranie konkretnego artysty, może również umożliwić patronowi wpływ na rozwój jakiegoś konkretnego zjawiska. Patronatem były na przykład relacje łączące Leonarda da Vinci z Borgiami, czy Tycjana z Karolem V.

Praca w grupach:
Podział na cztery grupy. Każda z nich otrzyma materiały (kartę miejscowości, obiektu i biogram osoby). Jej zadaniem jest analiza materiału w celu odpowiedzi na pytania:

1. Kto jest osobą fundatora, jaką ma pozycję i jaką pełni funkcję społeczną, a przez to jakie ma możliwości?

2. Co było przedmiotem fundacji?

3. Co mogło nim kierować, z jakich przyczyn dokonał fundacji?

4. W jaki sposób został upamiętniony?

5. W jaki sposób miejsce/miejscowość, w którym dzieło zostało ufundowane łączy się z osobą fundatora?

Grupa 1:
Sebastian Lubomirski i kościół w Łazanach

Grupa 2:
Jan Długosz i kościół w Raciborowicach

Grupa 3:
Jan Branicki i kaplica przy kościele w Niepołomicach

Grupa 4:
Ks. Andrzej Strzałkowski i jego fundacje w kościele w Racławicach Olkuskich

Podsumowanie:
Grupy przedstawiają wyniki swojej pracy. Wspólne omówienie ich przypadków. Uzupełnienie przez prowadzącego przedstawionych przez nich informacji, np. innych fundacji tych osób. Wskazanie szerszego zagadnienia w postaci pojęcia mecenatu artystycznego.

Zadanie:
Zastanów się czy znasz fundatorów lub fundacje w miejscowości (kościele parafialnym), z której pochodzisz. Czy potrafisz wskazać osoby z nimi związane i okoliczności ich powstania?

Definicje:

• fundator
• donator
• sponsor
• patronat
• mecenat arystyczny

Materiały Grupa 1:

Sebastian Lubomirski urodzony około 1546 roku był synem Stanisław Lubomirskiego i węgierki Barbary Hrussoy de Zablath. Studiował na uniwersytecie w Lipsku. W 1567 roku poślubił Annę Pieniążkówną, a po jej bezpotomnej śmierci Annę Branicką z Ruszczy. W 1578 roku został zarządcą dóbr sądeckich klarysek, a w 1581 roku objął urząd żupnika krakowskiego, z którego czerpał znaczne dochody. W 1590 roku kupił Wolę Justowską, a trzy lata później zamek w Wiśniczu od rodziny Barzych. W ciągu następnych lat wykupił starostwa dobczyckie, sądeckie i spiskie oraz otrzymał urząd kasztelana małagoskiego, bieckiego i wojnickiego. W 1595 roku cesarz Rudolf II nadał mu tytuł hrabiego na Wiśniczu. Swoją polityczną pozycję Lubomirski zbudował na związkach z królem Stefanem Batorym i kanclerzem Janem Zamoyskim, a następnie Zygmuntem III Wazą. Zmarł 22 czerwca 1613 roku.

Dzieła powiązane z Sebastianem Lubomirskim dostępne w portalu SDM:

• Kościół Znalezienia Krzyża Świętego w Łazanach
• Detal architektoniczny w kościele Znalezienia Krzyża Świętego w Łazanach
• Stalle w kościele Znalezienia Krzyża Świętego w Łazanach
• Nagrobek Stanisława i księdza Jakuba Lubomirskich w kościele Znalezienia Krzyża Świętego w Łazanach
• Nagrobek Sebastiana Lubomirskiego w kościele św. Marcina w Krzeszowicach

Materiały Grupa 2:

Jan Długosz był kanonikiem krakowskim, dziejopisarzem, wychowawcą synów królewskich. Urodził się w Brzeźnicy jako syn Jana Długosza i Beaty z Borowna. Pobierał nauki w szkole parafialnej w Nowym Mieście Korczynie, a następnie wyjechał na studia do Krakowa. W 1431 roku Długosz porzucił uniwersytet i został notariuszem biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, dając się poznać jako skrupulatny i sprawny wykonawca poleceń hierarchy. W 1434 roku objął probostwo w Kłobucku, a dwa lata później został kanonikiem krakowskim, lecz dopiero w 1440 roku przyjął święcenia kapłańskie. Awansował na stanowisko sekretarza, a potem kanclerza biskupa Oleśnickiego. W czasie pracy kancelaryjnej wykazał się zdolnościami administracyjnymi: zorganizował dokumentację dóbr biskupich, kompletował akty prawne, spisywał inwentarze, a zwieńczeniem jego działalności była "Księga uposażeń diecezji krakowskiej" (Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis). Tekst ten do dziś pozostaje najważniejszym zbiorczym źródłem do badań nad dziejami diecezji krakowskiej w czasach jagiellońskich. Długosz pełnił misje dyplomatyczne w imieniu Oleśnickiego: w 1449 roku przywiózł mu z Rzymu kapelusz kardynalski, a dwa lata później w Samborze sprzeciwiał się polityce terytorialnej króla Kazimierza Jagiellończyka. Jako zwolennik programu politycznego biskupa krakowskiego często stał w opozycji do Jagiellonów. Po śmierci Oleśnickiego w 1455 roku w rezultacie sporu między kapitułą krakowską a królem o prawo obsadzenia biskupstwa władca skazał swoich przeciwników na konfiskatę dóbr. Od tej pory Długosz wiódł życie banity, pozostając w latach 1461–1463 na utrzymaniu rodziny Melsztyńskich. Przywrócony do łask jako niewątpliwy znawca dokumentów i dziejów ojczystych wspierał króla w jego walkach z zakonem krzyżackim. W 1467 roku Kazimierz Jagiellończyk odwdzięczył się Długoszowi, oddając mu w opiekę swoich synów. W latach siedemdziesiątych XV wieku podejmował się misji dyplomatycznych jako reprezentant interesów króla i królewiczów. Całe życie związany z kapitułą katedralną na Wawelu, był również kanonikiem sandomierskim, kieleckim, wiślickim oraz gnieźnieńskim. Ufundował murowane kościoły w Odechowie, Chotlu, Raciborowicach oraz Szczepanowie, skąd pochodził św. Stanisław – często przywoływany w dziełach Długosza jako wzorzec osobowy. W 1472 roku sprowadził paulinów na Skałkę, czyli legendarne miejsce zabójstwa świętego, gdzie w 1880 roku przeniesiono z katedry wawelskiej szczątki fundatora. Kanonik był autorem opisu chorągwi krzyżackich "Banderia Prutenorum" zdobytych w czasie bitwy grunwaldzkiej oraz katalogu polskich biskupów, a także żywotów św. Stanisław i św. Kingi. Dzieło życia, czyli "Roczniki Królestwa Polskiego", rozpoczął spisywać po śmierci swego opiekuna, dając w nim wyraz własnej wizji historii oraz świadectwo znakomitego warsztatu historycznego. Kronika Długosza była wielokrotnie przepisywana, a jej pierwsze drukowane wydanie ukazało się w 1615 roku w Dobromilu. Jan Długosz zmarł 19 maja 1480, krótko po uzyskaniu nominacji na arcybiskupstwo lwowskie.


Dzieła powiązane z Janem Długoszem dostępne w portalu SDM:

• Kościół św. Małgorzaty w Raciborowicach

Materiały Grupa 3:

Jan Branicki kasztelan biecki, żarnowski oraz starosta niepołomicki i krzeczowski, ufundował kaplicę południową w kościele parafialnym Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach, w której umieścił renesansowy nagrobek rodziców Grzegorza Branickiego i jego żony Katarzyny Branickiej (ur. ok. 1550, zm. 1588).

Dzieła powiązane z Janem Branickim dostępne w portalu SDM:

• Kaplica Branickich przy kościele pw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach
• Nagrobek Grzegorza i Katarzyny Branickiej w kościele pw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach

Materiały grupa 4:

Ksiądz Andrzej Strzałkowski był plebanem racławickim w latach 1684-1704, a wcześniej wikarym w kościele pw. Wszystkich Świętych w Krakowie. Ponadto pełnił funkcję plebana w pobliskich Paczółtowicach. Zapisał się w historii racławickiego kościoła zwłaszcza poprzez fundację w latach 1700-1703 trzech ołtarzy bocznych: św. Andrzeja, św. Piotra oraz Ukrzyżowania. W kościele w Racławicach jego wizerunek został umieszczony na ołtarzu Ukrzyżowania w obrazie stanowiącym tło krucyfiksu, w polu głównym nastawy. Fundatora ukazano wraz z pięcioma członkami Bractwa Ubogich Chrystusa Pana między Matką Bożą, a krucyfiksem. Z jego ust płynie modlitwa: „Qui me plasmasti miserere mei” („Któryś mnie utworzył, zmiłuj się nade mną”). Drugi wizerunek proboszcza znajduje się nad jego epitafium, również w kościele w Racławicach Olkuskich.

Dzieła powiązane z ks. Andrzejem Strzałkowskim dostępne w portalu SDM:

• Epitafium ks. Andrzeja Strzałkowskiego w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Portret ks. Andrzeja Strzałkowskiego w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Obraz św. Andrzej w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Ołtarz boczny św. Andrzeja w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Rzeźby pięciu aniołów na ołtarzu św. Andrzeja w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Krucyfiks umieszczony w ołtarzu bocznym na tle malowanej Golgoty z Matka Boską, św. Janem Ewangelistą i miniaturą donatora ks. Andrzeja Strzałkowskiego w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Ołtarz boczny św. Piotra w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Obraz św. Piotra w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Rzeźby pięciu aniołów na ołtarzu bocznym św. Piotra w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Obraz św. Antoniego Padewskiego w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Obraz Zaśnięcie NMP w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich
• Ołtarz boczny Ukrzyżowania w kościele Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich

Literatura pomocnicza:
Donator [w:] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2011, s. 87.
Fundator [w:] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2011, s. 126. 
Haskell F., Patrons and painters: a study in the relations between Italian art and society in the age of the baroque, London: Yale University Press 2006. 
Patronage. Art, and Society in Renaissance Italy, ed. F. W. Kent, P. Simons, Oxford: Clarendon Press, 1987. 
Rożek M., Kościelne fundacje Jana Długosza, „Analecta Cracoviensia”, t. XII, 1980, s. 317-331: https://www.researchgate.net/publication/331365298_Koscielne_fundacje_Jana_Dlugosza
Śnieżyńska-Stolot E., Pojęcie mecenatu artystycznego, "Folia Historiae Artium", 17, 1981, s. 5-14: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/fha1981/0011/image
Tablica erekcyjna [w:] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2011, s. 104.